Al-Kitab al-Jabr wa-l-Muqabala-en iturria ikusi

{{lan infotaula}}
{{Izenburu etzana}}

'''''Erredukzio- eta orekatze-bidezko kalkuluari buruzko laburpen-liburua''''' ([[arabiera]]z: الكتابالكتاب المختصر في حساب الجبر والمقابلة) [[arabiera]]z idatzitako [[matematika]]-liburu bat da.

Liburuaren izenburuko transliterazio asko egin dira besteak beste hauek: '''''{{unicode|Al-Kitāb al-mukhtaṣar fī hīsāb al-ğabr wa’l-muqābala}}''''', '''''Hisab al-jabr w’al-muqabala''''', '''''Kitab al-Jabr wa-l-Muqabala'''''

[[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi|Al-Khwarizmi]] [[persia|pertsiar]] matematikariak idatzi zuen [[820]]. urtearen inguruan, [[Bagdad]]en. Garai hartan [[Abbastar Kaliferria]]ren hiriburua zen Bagdad hiria, arabiar zientziaren lehenengo urrezko aroan. Egun erabiltzen dugun ''algoritmo'' hitza matematikari haren izenetik dator, bere izen osoa hau zen: [[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi]]

Lan horretatik ikasi zituen [[Europa]]k 300 urte geroago [[aljebra]]ko oinarriak, eta horren izenburutik datorkio bere izena matematikaren adar honi.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jim Al-Khalili|abizena=Físico|izenburua=Al-Juarismi, el erudito persa que introdujo los números a Occidente y nos salvó de tener que multiplicar CXXIII por XI|hizkuntza=es|data=2018-08-05|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-44933192|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2020-05-04}}</ref>

== Ekuazioak, <math>x</math> aldagaia, eta kalkulatzeko urratsak ==
Batzuetan zaila da orduko arabierazko hitzak geure hizkuntzara itzultzea, egileek eman nahi zioten zentzua gal baitezakete. Baina badirudi ''al-jabr'' hitzak ''laburketa'', ''lehengoratzea'', ''osatzea'' edo antzeko zerbait esan nahi duela, eta ekuazio bateko alde batetik kendu eta bestera pasatzen den gaien aldaketaz diharduela.

[[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi|Al-Khwarizmi]]-ren aljebrak lagundu zuen heredentzia bat nola bideratu beharko zen asmatzen. Adbidez, problema honetan:

"Ahmed hil eta 80 herentzia-txanpon utzi ditu. Lagun bati laurden bat utzi dio; alargunari, zortziren bat; gainerakoa hiru seme-alabentzat da. Zenbat dagokio bakoitzari?

Al-Khwarizmiri esker, zenbakiak bakarrik ez, [[ezezagun]] bat duen aldagai bat sartuz ekuazio bat planteatzen da:

<math>80 = \frac{80}{8} + \frac{80}{4} + 3x</math>

[[Aljebra]]n <math>x</math> deritzoguna, balio ezezagun bat adierazten duen <math>x</math> aldagaia ekuazioaren parte da. Eta ekuazioa beteko duen <math>x</math>-ren balioa kalkulatzeko zein urrats eman behar ziren azaltzen zen liburuan.

Liburuaren izenburuko ''mukabala'' hitzak oreka esan nahi dezake, eta ekuazio bateko gai berdinak ezabatzeko urratsez ari da, adibideko lehenengo urratsean (alde bietan zortzirekin biderkatzea), 4.ean (Alde bietan 240rekin batu) eta 6. urratsetan bezala (alde bietan 24rekin zatitu)
{| class="wikitable"
|+
'''''Ekuazioko ezezagunaren kalkulua erredukzio- eta orekatze-bidez'''''
!Urratsa
!Ekuazioa
!Zer egin?
|-
|1
|<math>80 = \frac{80}{8} + \frac{80}{4} + 3x</math>
|Alde bietan zortzirekin biderkatzea
|-
|2
|<math>8 * 80 = 8 *(\frac{80}{8} + \frac{80}{4} + 3x)</math>
|Kalkulatzea
|-
|3
|<math>640 =  80 + 160 + 24x </math>
|Kalkulatzea
|-
|4
|<math>640 =  240 + 24x </math>
|Alde bietan 240rekin batu
|-
|
|<math>640 - 240 =  (240 + 24x) - 240 </math>
|Kalkulatzea
|-
|5
|<math>400 =  24x</math>
|Alde biak trukatu
|-
|6
|<math>24x =  400</math>
|Alde bietan 24rekin zatitu
|-
|7
|<math>\frac{24x}{24} = \frac{400}{24} </math>
|Kalkulatzea
|-
|8
|<math>x = \frac{400}{24}</math>
|Sinplifikatzea
|-
|9
|<math>x = \frac{50}{3} </math>
|Hori da soluzioa
|}

== Sei ekuazio mota ==
Sei ekuazio mota diferente azrtertzen dira liburuan. Sei atalek osatzen dute liburua:

* Lehenengoan ''x''<sup>2</sup> = ''ax'' ereduko ekuazioak nola ebazten diren aztertzen du, eta ''x'' = ''a'' ebazpena ematen du, baina, kontuz, ez ''x'' = ''0'' denean.

* Bigarren eta hirugarren ataletan ''x''<sup>2</sup> = ''a'' eta ''ax'' = ''b'' kasuak aztertzen dira, hurrenez hurren.

* Laugarren, bosgarren eta seigarren ataletan ''x''<sup>2</sup> + ''ax'' = ''b'', ''x''<sup>2</sup> + ''b'' = ''a'' eta ''ax'' + ''b'' = ''x''<sup>2</sup> kasuak aztertzen ditu.

Interesgarria da azpimarratzea VI. atalean dioen gauza bat: ekuazio bateko ''x''<sup>2</sup>-ren [[koefiziente (argipena)|koefizientea]] unitatea ez bada, hura eralda daitekeela horrela izan dadin. Gainera, [[diskriminatzaile]]rik aipatzen ez badu ere, esaten du zenbaki hori zero baino handiagoa edo berdina izateko baldintza betetzen dutenak direla benetako ekuazioak.

== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Matematikari buruzko liburuak]]
[[Kategoria:Matematikaren historia]]
[[Kategoria:Arabierazko liburuak]]