Archaea-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{taxotaula automatikoa
| name = Arkeobakterioak
| taxon = Archaea
| authority = [[Carl Woese]], [[Otto Kandler]], [[Mark Wheelis]], 1990<ref>{{Erreferentzia|izena=C R|abizena=Woese|izenburua=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya.|orrialdeak=4576–4579|hizkuntza=en|abizena2=Kandler|abizena3=Wheelis|izena2=O|izena3=M L|data=1990-06|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.87.12.4576|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=12|zenbakia=87|issn=0027-8424|pmid=2112744|pmc=PMC54159|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|sartze-data=2024-01-08}}</ref>
|subdivision_ranks = 
|subdivision       =
'''Erreinuak'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline|abizena=Petitjean|izenburua=Rooting the Domain Archaea by Phylogenomic Analysis Supports the Foundation of the New Kingdom Proteoarchaeota|orrialdeak=191–204|abizena2=Deschamps|abizena3=López-García|abizena4=Moreira|izena2=Philippe|izena3=Purificación|izena4=David|data=2014-12-19|url=https://doi.org/10.1093/gbe/evu274|aldizkaria=Genome Biology and Evolution|alea=1|zenbakia=7|issn=1759-6653|pmid=25527841|pmc=PMC4316627|doi=10.1093/gbe/evu274|sartze-data=2024-01-08}}</ref>
* "[[DPANN]]"
* "[[Euryarchaeida]]"
* "[[Proteoarchaeota]]"
}}
'''Archaea''' edo '''Arkeoak'''{{#tag:ref|Euskaraz gutxitan erabili da terminoa, ''arkeobakterio'' erabili delako testu gehienetan. Testuetan ikusten denean ''Arkea'' ere ager liteke, baina ''Arkeo'' terminoa hobesten da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkeo|url=https://www.euskadi.eus/app/euskal-terminologia-banku-publikoa/arquea-/biologia-taxonomia/fitxatermino/1897145|lana=Euskalterm|sartze-data=2024-01-10}}</ref>|group=oh}}. [[izaki bizidun]] [[zelulabakar]]ren [[Domeinu (biologia)|domeinu]] bat da. Organismo hauek ez dute [[zelula nukleo]]rik, eta beraz [[prokarioto]]ak dira. Hasiera batean [[bakterio]]en barruan sailkatzen ziren, eta horregatik deitzen zitzaien '''Archaebacteria''' edo '''arkeobakterio''', baina termino hau jada ez da hainbeste erabiltzen<ref>{{Erreferentzia|izena=Norman R.|abizena=Pace|izenburua=Time for a change|orrialdeak=289–289|hizkuntza=en|data=2006-05|url=https://www.nature.com/articles/441289a|aldizkaria=Nature|alea=7091|zenbakia=441|issn=1476-4687|doi=10.1038/441289a|sartze-data=2024-01-08}}</ref>. 

Archaea [[zelula|zelulek]] beste bi domeinuetatik, [[Bacteria]] eta [[Eukaryota]], bereizten dituzten ezaugarriak dituzte. Archaea hainbat [[filum]]etan bereizten da. Hala ere, sailkapena zaila da, gehienak ez direlako laborategian [[Isolatze (mikrobiologia)|isolatu]] eta soilik inguruneetako laginetan hartutako [[sekuentzia genetiko]] bidez identifikatu direlako. Ez dago argi detektatutako horiek [[endospora]]k sortzeko gai ote diren. 

Oro har, arkeoak eta bakterioak antzekoak dira tamainari eta formari dagokienez, nahiz eta arkeo batzuek oso forma desberdinak izan, hala nola ''[[Haloquadratum walsbyi]]'' zelula lau eta karratuak<ref>{{Erreferentzia|izena=W|abizena=Stoeckenius|izenburua=Walsby's square bacterium: fine structure of an orthogonal procaryote|orrialdeak=352–360|hizkuntza=en|data=1981-10|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/jb.148.1.352-360.1981|aldizkaria=Journal of Bacteriology|alea=1|zenbakia=148|issn=0021-9193|pmid=7287626|pmc=PMC216199|doi=10.1128/jb.148.1.352-360.1981|sartze-data=2024-01-09}}</ref>. Bakterioekin antzekotasun [[Morfologia (biologia)|morfologiko]] hori izan arren, arkeoek eukariotoekin lotura estuagoa duten geneak eta zenbait [[bide metaboliko]] dituzte, batez ere [[Transkripzio (genetika)|transkripzioan]] eta [[Itzulpen genetiko|itzulpenean]] parte hartzen duten [[Entzima|entzimentzat]]. Arkeoen [[biokimika]]ren beste alderdi batzuk bakarrak dira, hala nola [[eter lipido]]ekiko mendekotasuna [[zelula-mintz]]etan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Archaea|hizkuntza=en-US|url=https://basicbiology.net/micro/microorganisms/archaea|aldizkaria=Basic Biology|sartze-data=2024-01-09}}</ref>, [[arkeolo]]ak barne. Arkeoek eukariotoek baino energia-iturri gehiago erabiltzen dituzte: [[konposatu organiko]]ak, hala nola [[azukre]]ak, [[amoniako]]a, [[ioi metaliko]]ak edo [[hidrogeno]]-gasa. [[Halofilo|Gatzarekiko tolerantzia]] duen [[Haloarchaea]]k, eguzki-argia erabiltzen dute energia-iturri gisa, eta beste arkeoa espezie batzuek [[Karbonoaren finkatze|karbonoa finkatzen]] dute ([[autotrofo]]ak dira), baina, [[landare]]ek eta [[zianobakterio]]ek ez bezala, ez da ezagutzen arkeorik biak batera egiten duenik. Arkeoak [[Ugalketa asexual|asexualki ugaltzen]] dira [[Fisio (biologia)|fisio]] bitarraren, [[fragmentazio (biologia)|fragmentazio]] edo [[gemazio]] bidez; bakterioak ez bezala, ez da [[endospora]]k eratzen dituen espezie ezagunik. Behatutako lehen arkeoak [[extremofilo]]ak ziren eta muturreko inguruneetan bizi ziren, [[iturri termal]]etan eta [[laku gazi]]etan, beste organismorik gabe. Molekulak detektatzeko tresnak hobetuta, ia [[habitat]] guztietan arkeoak aurkitu ziren, lurzoruan<ref>{{Erreferentzia|izena=Chanelle|abizena=Chow|izenburua=An Archaic Approach to a Modern Issue: Endophytic Archaea for Sustainable Agriculture|orrialdeak=322|hizkuntza=en|abizena2=Padda|abizena3=Puri|abizena4=Chanway|izena2=Kiran Preet|izena3=Akshit|izena4=Chris P.|data=2022-09-20|url=https://doi.org/10.1007/s00284-022-03016-y|aldizkaria=Current Microbiology|alea=11|zenbakia=79|issn=1432-0991|doi=10.1007/s00284-022-03016-y|sartze-data=2024-01-09}}</ref>, ozeanoetan eta paduretan barne. Arkeoak oso ugariak dira ozeanoetan, eta [[plankton]]ean dauden arkeoak planetako organismo-talde ugarienetako bat izan daitezke.

Arkeoak Lurreko [[bizia]]ren zati garrantzitsua dira. Organismo guztien [[mikrobiota]]ren parte dira. [[Giza mikrobioma]]n garrantzitsuak dira [[heste]]an, [[aho]]an eta [[Larruazal|azalean]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Corinna|abizena=Bang|izenburua=Archaea associated with human surfaces: not to be underestimated|orrialdeak=631–648|hizkuntza=en|abizena2=Schmitz|izena2=Ruth A.|data=2015-09|url=https://academic.oup.com/femsre/article-lookup/doi/10.1093/femsre/fuv010|aldizkaria=FEMS Microbiology Reviews|alea=5|zenbakia=39|editore-abizena=Narberhaus|editore-izena=Franz|issn=1574-6976|doi=10.1093/femsre/fuv010|sartze-data=2024-01-09}}</ref>. Aniztasun morfologiko, metaboliko eta geografikoari esker, hainbat funtzio ekologiko bete ditzakete: karbonoa finkatzea, [[nitrogenoaren ziklo]]a, konposatu organikoak berritzea eta mikrobio-komunitate [[sinbiosi|sinbiotiko]] eta [[sintrofia|sintrofikoak]] mantentzea, adibidez<ref>{{Erreferentzia|izena=Christine|abizena=Moissl-Eichinger|izenburua=Archaea Are Interactive Components of Complex Microbiomes|orrialdeak=70–85|abizena2=Pausan|abizena3=Taffner|abizena4=Berg|abizena5=Bang|abizena6=Schmitz|izena2=Manuela|izena3=Julian|izena4=Gabriele|izena5=Corinna|izena6=Ruth A.|data=2018-01|url=https://doi.org/10.1016/j.tim.2017.07.004|aldizkaria=Trends in Microbiology|alea=1|zenbakia=26|issn=0966-842X|doi=10.1016/j.tim.2017.07.004|sartze-data=2024-01-09}}</ref>.

Ez da ezagutzen arkeo [[patogeno]]en edo [[parasito]]en adibide garbirik. Aldiz, [[mutualismo|mutualistak]] edo [[komentsalismo|komentsalistak]] izan ohi dira, hala nola [[metanogeno]]ak (metanoa sortzen duten anduiak), gizakien eta [[hausnarkari]]en [[traktu gastrointestinal]]ean bizi direnak, non kopuru handiak digestioa errazten baitu. Metanogenoak [[biogas]]a ekoizteko eta [[hondakin-ur]]ak tratatzeko ere erabiltzen dira, eta [[bioteknologia]]k tenperatura altuak eta [[disolbatzaile]] organikoak jasan ditzaketen arkeo extremofiloen entzimak ustiatzen ditu.

== Historia ==
=== Kontzeptuaren sorrera ===
[[Fitxategi:Aerial image of Grand Prismatic Spring (view from the south).jpg|thumb|300px|Arkeobakterioak gune termaletan aurkitu zituzten lehenengoz, adibidez [[Yellowstone Parke Nazionala|Yellowstone Parke Nazionalean]] dagoen [[Iturri Prismatiko Handia]]n.]]
XX. mendearen zati handi batean, prokariotak organismo-talde bakartzat hartu ziren, eta beren [[biokimika]]ren, [[Morfologia (biologia)|morfologiaren]] eta [[metabolismo]]aren arabera sailkatu ziren. Mikroorganismoak sailkatzeko, haien [[Zelula horma|zelula-hormen]] egiturak, formak eta kontsumitzen dituzten substantziak hartu zituzten oinarri mikrobiologoek<ref>{{Erreferentzia|izena=James T|abizena=Staley|izenburua=The bacterial species dilemma and the genomic–phylogenetic species concept|orrialdeak=1899–1909|hizkuntza=en|data=2006-11-29|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rstb.2006.1914|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|alea=1475|zenbakia=361|issn=0962-8436|pmid=17062409|pmc=PMC1857736|doi=10.1098/rstb.2006.1914|sartze-data=2024-01-09}}</ref>. 1965ean, [[Emile Zuckerkandl]]ek eta [[Linus Pauling]]ek<ref>{{Erreferentzia|izena=Emile|abizena=Zuckerkandl|izenburua=Molecules as documents of evolutionary history|orrialdeak=357–366|abizena2=Pauling|izena2=Linus|data=1965-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0022519365900834|aldizkaria=Journal of Theoretical Biology|alea=2|zenbakia=8|issn=0022-5193|doi=10.1016/0022-5193(65)90083-4|sartze-data=2024-01-09}}</ref> prokariotetako [[gene]]en sekuentziak erabiltzea proposatu zuten, haien ahaidetasuna jakiteko. Ikuspegi [[Filogenia|filogenetiko]] hori da gaur egun erabiltzen den metodo nagusia<ref>{{Erreferentzia|izena=Donovan H.|abizena=Parks|izenburua=A standardized bacterial taxonomy based on genome phylogeny substantially revises the tree of life|orrialdeak=996–1004|hizkuntza=en|abizena2=Chuvochina|abizena3=Waite|abizena4=Rinke|abizena5=Skarshewski|abizena6=Chaumeil|abizena7=Hugenholtz|izena2=Maria|izena3=David W.|izena4=Christian|izena5=Adam|izena6=Pierre-Alain|izena7=Philip|data=2018-11|url=https://www.nature.com/articles/nbt.4229|aldizkaria=Nature Biotechnology|alea=10|zenbakia=36|issn=1546-1696|doi=10.1038/nbt.4229|sartze-data=2024-01-09}}</ref>.

1977an, [[Carl Woese]]k eta [[George E. Fox]]ek lehen aldiz sailkatu zituzten arkeak eta bakterioak, [[RNA erribosomiko]]aren (rRNA) geneetan oinarrituta<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl R.|abizena=Woese|izenburua=Phylogenetic structure of the prokaryotic domain: The primary kingdoms|orrialdeak=5088–5090|hizkuntza=en|abizena2=Fox|izena2=George E.|data=1977-11|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.74.11.5088|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=11|zenbakia=74|issn=0027-8424|pmid=270744|pmc=PMC432104|doi=10.1073/pnas.74.11.5088|sartze-data=2024-01-09}}</ref>. (Garai hartan [[metanogeno]]ak baino ez ziren ezagutzen). Talde horiei ''Urkingdom'' Archaebacteria eta Eubacteria deitu zieten, baina beste ikertzaile batzuek erresuma edo azpierresuma gisa tratatu zituzten. Woesek eta Foxek lehen frogak aurkeztu zituzten, hots, arkeobakterioek "ondorengotza-lerro" independentea osatzen dutela: 1. Zelula-hormetan [[peptidoglikano]]rik ez izatea, 2. ezohiko bi koentzima, 3. [[16S RNA erribosomikoa|RNA erribosomikoaren 16S]] genearen sekuentziazioaren emaitzak. Alde hori azpimarratzeko, Woese, [[Otto Kandler]] eta [[Mark Wheelis]]ek geroago proposatu zuten organismoak [[hiru domeinuen sistema]]rekin birsailkatzea: Eukarya, Bacteria eta Archaea<ref>{{Erreferentzia|izena=C R|abizena=Woese|izenburua=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya.|orrialdeak=4576–4579|hizkuntza=en|abizena2=Kandler|abizena3=Wheelis|izena2=O|izena3=M L|data=1990-06|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.87.12.4576|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=12|zenbakia=87|issn=0027-8424|pmid=2112744|pmc=PMC54159|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|sartze-data=2024-01-09}}</ref>. Gaur egun, [[Woesear iraultza]] deitzen zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=Jan|abizena=Sapp|izenburua=The New Foundations of Evolution: On the Tree of Life|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|data=2009-07-24|url=https://books.google.com/books?id=d7zOviXnbSYC&q=Jan+Sapp|isbn=978-0-19-988917-4|sartze-data=2024-01-09}}</ref>.

''Archaea'' hitza [[antzinako greziera]]ko ''ἀρχαῖα'' hitzetik dator, eta "gauza zaharrak" esan nahi du; izan ere, Archaea domeinuko lehen ordezkariak metanogenoak ziren, eta haien metabolismoak Lurraren hasierako atmosfera eta organismoen antzinatasuna islatzen zituen, baina habitat berriak aztertu ahala, organismo gehiago aurkitu ziren. Mikrobio [[halofilo]]ak<ref>{{Erreferentzia|izena=Linda J.|abizena=Magrum|izenburua=Are extreme halophiles actually “bacteria”?|orrialdeak=1–8|hizkuntza=en|abizena2=Luehrsen|abizena3=Woese|izena2=Kenneth R.|izena3=Carl R.|data=1978-03-01|url=https://doi.org/10.1007/BF01768019|aldizkaria=Journal of Molecular Evolution|alea=1|zenbakia=11|issn=1432-1432|doi=10.1007/BF01768019|sartze-data=2024-01-09}}</ref> eta muturreko [[hipertermotofilo]]ak<ref>{{Erreferentzia|izena=K. O.|abizena=Stetter|izenburua=Hyperthermophiles in the history of life|orrialdeak=1–10; discussion 11–18|data=1996|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9243007/|aldizkaria=Ciba Foundation Symposium|zenbakia=202|issn=0300-5208|pmid=9243007|sartze-data=2024-01-09}}</ref> ere Archaean sartu ziren. Denbora luzez, muturreko habitatetan soilik zeuden arkeoak, hala nola ur termaletan eta laku gazietan, baina XX. mendearen amaieran arkeoak ere identifikatu ziren muturrekoak ez ziren inguruneetan. Gaur egun, jakina da naturan oparo banatutako organismo-multzo zabal eta askotarikoa osatzen dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward F|abizena=DeLong|izenburua=Everything in moderation: Archaea as ‘non-extremophiles’|orrialdeak=649–654|data=1998-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0959437X98800324|aldizkaria=Current Opinion in Genetics & Development|alea=6|zenbakia=8|issn=0959-437X|doi=10.1016/S0959-437X(98)80032-4|sartze-data=2024-01-09}}</ref>. Arkeoen garrantzia eta nonahikotasuna berriro hautemateko, [[polimerasaren kate-erreakzio]]a (PCR) erabili zen, prokariotak detektatzeko, ingurumeneko laginetan (ura edo lurzorua, esaterako), gene erribosomikoak biderkatuz. Horri esker, laborategian landu ez diren organismoak hauteman eta identifika daitezke<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Theron|izenburua=Molecular Techniques for Determining Microbial Diversity and Community Structure in Natural Environments|orrialdeak=37–57|hizkuntza=en|abizena2=Cloete|izena2=T. E.|data=2000-01|url=http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10408410091154174|aldizkaria=Critical Reviews in Microbiology|alea=1|zenbakia=26|issn=1040-841X|doi=10.1080/10408410091154174|sartze-data=2024-01-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas M.|abizena=Schmidt|izenburua=The maturing of microbial ecology|orrialdeak=217–223|data=2006-09|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17061212/|aldizkaria=International Microbiology: The Official Journal of the Spanish Society for Microbiology|alea=3|zenbakia=9|issn=1139-6709|pmid=17061212|sartze-data=2024-01-09}}</ref>.

=== Sailkapena ===
[[Fitxategi:Rio tinto river CarolStoker NASA Ames Research Center.jpg|thumb|[[ARMAN]] taldea 2000ko hamarkadan meatzetako drainatze azidoan aurkitu zen.]]
Arkeoen eta, oro har, prokarioten sailkapena bilakaera azkarreko eta polemikoko eremua da. Gaur egungo sailkapen-sistemen helburua da ezaugarri estrukturalak eta [[arbaso komun]]ak dituzten organismo-multzoetan antolatzea arkeoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Dirk|abizena=Gevers|izenburua=Stepping stones towards a new prokaryotic taxonomy|orrialdeak=1911–1916|hizkuntza=en|abizena2=Dawyndt|abizena3=Vandamme|abizena4=Willems|abizena5=Vancanneyt|abizena6=Swings|abizena7=De Vos|izena2=Peter|izena3=Peter|izena4=Anne|izena5=Marc|izena6=Jean|izena7=Paul|data=2006-11-29|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rstb.2006.1915|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|alea=1475|zenbakia=361|issn=0962-8436|pmid=17062410|pmc=PMC1764938|doi=10.1098/rstb.2006.1915|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Sailkapen horiek, neurri handi batean, RNA erribosomikoaren gene-sekuentziaren erabileran oinarritzen dira, organismoen arteko erlazioak ezagutarazteko ([[filogenetika molekular]]ra)<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles E|abizena=Robertson|izenburua=Phylogenetic diversity and ecology of environmental Archaea|orrialdeak=638–642|abizena2=Harris|abizena3=Spear|abizena4=Pace|izena2=J Kirk|izena3=John R|izena4=Norman R|data=2005-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1369527405001591|aldizkaria=Current Opinion in Microbiology|alea=6|zenbakia=8|issn=1369-5274|doi=10.1016/j.mib.2005.10.003|sartze-data=2024-01-10|serie=Growth development / edited by John N Reeve and Ruth A Schmitz}}</ref>. Kultibatu daitezkeen eta ondo ikertutako arkea espezie gehienak bi filum nagusi hauetakoak dira: "[[Euryarchaeota]]" eta "[[Thermoproteota]]" (lehen [[Crenarchaeota]])<ref>{{Erreferentzia|izena=Harald|abizena=Huber|izenburua=A new phylum of Archaea represented by a nanosized hyperthermophilic symbiont|orrialdeak=63–67|abizena2=Hohn|abizena3=Rachel|abizena4=Fuchs|abizena5=Wimmer|abizena6=Stetter|izena2=Michael J.|izena3=Reinhard|izena4=Tanja|izena5=Verena C.|izena6=Karl O.|data=2002-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2002Natur.417...63H|aldizkaria=Nature|zenbakia=417|issn=0028-0836|doi=10.1038/417063a|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Beste talde batzuk sortu dira behin-behinekoz, hala nola ''[[Nanoarchaeum equitans]]'' espezie berezia, 2003an aurkitu zena eta bere filum propioa duena, "[[Nanoarchaeota]]". Beste filum bat ere proposatu da, "[[Korarchaeota]]". Ohikoak ez diren espezie termofiloen talde txiki bat du, bi filum nagusien ezaugarriak partekatzen dituztenak, baina lotura estuagoa du Thermoproteotarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=S M|abizena=Barns|izenburua=Perspectives on archaeal diversity, thermophily and monophyly from environmental rRNA sequences.|orrialdeak=9188–9193|hizkuntza=en|abizena2=Delwiche|abizena3=Palmer|abizena4=Pace|izena2=C F|izena3=J D|izena4=N R|data=1996-08-20|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.93.17.9188|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=17|zenbakia=93|issn=0027-8424|pmid=8799176|pmc=PMC38617|doi=10.1073/pnas.93.17.9188|sartze-data=2024-01-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=James G.|abizena=Elkins|izenburua=A korarchaeal genome reveals insights into the evolution of the Archaea|orrialdeak=8102–8107|hizkuntza=en|abizena2=Podar|abizena3=Graham|abizena4=Makarova|abizena5=Wolf|abizena6=Randau|abizena7=Hedlund|abizena8=Brochier-Armanet|abizena9=Kunin|izena2=Mircea|izena3=David E.|izena4=Kira S.|izena5=Yuri|izena6=Lennart|izena7=Brian P.|izena8=Céline|izena9=Victor|data=2008-06-10|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0801980105|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=23|zenbakia=105|issn=0027-8424|pmid=18535141|pmc=PMC2430366|doi=10.1073/pnas.0801980105|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Antzemandako beste arkea espezie batzuk talde horietako batzuekin bakarrik daude lotuta, hala nola [[Archaeal Richmond Mine acidophilic nanoorganisms]] edo ARMAN, [[Micrarchaeota]] eta Parvarchachaeota barnean dituen nanoorganismo azidofiloak. 2006an aurkitu ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Brett J.|abizena=Baker|izenburua=Lineages of Acidophilic Archaea Revealed by Community Genomic Analysis|orrialdeak=1933–1935|hizkuntza=en|abizena2=Tyson|abizena3=Webb|abizena4=Flanagan|abizena5=Hugenholtz|abizena6=Allen|abizena7=Banfield|izena2=Gene W.|izena3=Richard I.|izena4=Judith|izena5=Philip|izena6=Eric E.|izena7=Jillian F.|data=2006-12-22|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1132690|aldizkaria=Science|alea=5807|zenbakia=314|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1132690|sartze-data=2024-01-10}}</ref>, eta horietako batzuk ezagutzen diren organismo txikienak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Brett J.|abizena=Baker|izenburua=Enigmatic, ultrasmall, uncultivated Archaea|orrialdeak=8806–8811|hizkuntza=en|abizena2=Comolli|abizena3=Dick|abizena4=Hauser|abizena5=Hyatt|abizena6=Dill|abizena7=Land|abizena8=VerBerkmoes|abizena9=Hettich|izena2=Luis R.|izena3=Gregory J.|izena4=Loren J.|izena5=Doug|izena6=Brian D.|izena7=Miriam L.|izena8=Nathan C.|izena9=Robert L.|data=2010-05-11|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0914470107|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=19|zenbakia=107|issn=0027-8424|pmid=20421484|pmc=PMC2889320|doi=10.1073/pnas.0914470107|sartze-data=2024-01-10}}</ref>.

2011n proposatu zen TACK superfiloak, Thaumarchaeota (orain [[Nitrososphaerota]]), "[[Aigarchaeota]]", Crenarchaeota (orain [[Thermoproteota]]) eta "[[Korarchaeota]]", eukarioten jatorriarekin zerikusia zuela<ref>{{Erreferentzia|izena=Lionel|abizena=Guy|izenburua=The archaeal ‘TACK’ superphylum and the origin of eukaryotes|orrialdeak=580–587|abizena2=Ettema|izena2=Thijs J.G.|data=2011-12|url=https://doi.org/10.1016/j.tim.2011.09.002|aldizkaria=Trends in Microbiology|alea=12|zenbakia=19|issn=0966-842X|doi=10.1016/j.tim.2011.09.002|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. 2017an proposatu zen [[Asgard (Archaea)|Asgard]] superfiloa, berriki aurkitu eta bataiatua, lotura estuagoa zuela jatorrizko eukariotarekin, eta TACKen talde ahizpa bat zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Katarzyna|abizena=Zaremba-Niedzwiedzka|izenburua=Asgard archaea illuminate the origin of eukaryotic cellular complexity|orrialdeak=353–358|hizkuntza=en|abizena2=Caceres|abizena3=Saw|abizena4=Bäckström|abizena5=Juzokaite|abizena6=Vancaester|abizena7=Seitz|abizena8=Anantharaman|abizena9=Starnawski|izena2=Eva F.|izena3=Jimmy H.|izena4=Disa|izena5=Lina|izena6=Emmelien|izena7=Kiley W.|izena8=Karthik|izena9=Piotr|data=2017-01|url=https://www.nature.com/articles/nature21031|aldizkaria=Nature|alea=7637|zenbakia=541|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature21031|sartze-data=2024-01-10}}</ref>.

2013an, [[DPANN]] superfiloa proposatu zen, "[[Nanoarchaeota]]", "[[Nanohaloarchaeota]]", "[[Archaeal Richmond Mine acidophilic nanoorganisms]]" (ARMAN, "[[Mikrarchaeota]]" eta "[[Parvarchaeota]]") eta antzeko beste arkeo batzuk biltzeko. Arkeo-superfilo horrek gutxienez 10 lerro desberdin hartzen ditu, eta tamaina oso txikiko zelula eta genomak eta ahalmen metaboliko mugatuak dituzten organismoak hartzen ditu. Beraz, DPANNko kide asko beste organismo batzuekiko elkarrekintza sinbiotikoen mende egon daitezke nahitaez, baita parasito berriak ere. Hala ere, beste azterketa filogenetiko batzuetan ikusi zen DPANN ez dela talde [[monofiletiko]]a, eta [[adar luzeen erakarpen]]aren ondorioz taldekatu zirela horrela. Horrek aditzera ematen du leinu horiek guztiak "[[Euryarchaeota]]"koak direla<ref>{{Erreferentzia|url=https://academic.oup.com/femsle/article/366/2/fnz008/5281434|aldizkaria=academic.oup.com|sartze-data=2024-01-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Céline|abizena=Petitjean|izenburua=Rooting the Domain Archaea by Phylogenomic Analysis Supports the Foundation of the New Kingdom Proteoarchaeota|orrialdeak=191–204|hizkuntza=en|abizena2=Deschamps|abizena3=López-García|abizena4=Moreira|izena2=Philippe|izena3=Purificación|izena4=David|data=2015-01|url=https://academic.oup.com/gbe/article-lookup/doi/10.1093/gbe/evu274|aldizkaria=Genome Biology and Evolution|alea=1|zenbakia=7|issn=1759-6653|pmid=25527841|pmc=PMC4316627|doi=10.1093/gbe/evu274|sartze-data=2024-01-10}}</ref>.

=== Kladograma ===
Tom A. Williams ''et al.'' (2017)<ref name="WT2017">{{Erreferentzia|izena=Tom A.|abizena=Williams|izenburua=Integrative modeling of gene and genome evolution roots the archaeal tree of life|hizkuntza=en|abizena2=Szöllősi|abizena3=Spang|abizena4=Foster|abizena5=Heaps|abizena6=Boussau|abizena7=Ettema|abizena8=Embley|izena2=Gergely J.|izena3=Anja|izena4=Peter G.|izena5=Sarah E.|izena6=Bastien|izena7=Thijs J. G.|izena8=T. Martin|data=2017-06-06|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1618463114|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=23|zenbakia=114|issn=0027-8424|pmid=28533395|pmc=PMC5468678|doi=10.1073/pnas.1618463114|sartze-data=2024-01-10}}</ref> eta Castelle & Banfield (2018)ren arabera<ref name="CCBJ2018">{{Erreferentzia|izena=Cindy J.|abizena=Castelle|izenburua=Major New Microbial Groups Expand Diversity and Alter our Understanding of the Tree of Life|orrialdeak=1181–1197|abizena2=Banfield|izena2=Jillian F.|data=2018-03|url=https://doi.org/10.1016/j.cell.2018.02.016|aldizkaria=Cell|alea=6|zenbakia=172|issn=0092-8674|doi=10.1016/j.cell.2018.02.016|sartze-data=2024-01-10}}</ref>, eta  GTDB 08-RS214ren arabera (2023ko apirila)<ref name="about">{{Erreferentzia|izenburua=GTDB - About|hizkuntza=en|url=https://gtdb.ecogenomic.org/about#4%7C|aldizkaria=gtdb.ecogenomic.org|sartze-data=2024-01-10}}</ref><ref name="taxon_history">{{Erreferentzia|izenburua=GTDB - Taxon History|url=https://gtdb.ecogenomic.org/taxon-history|aldizkaria=gtdb.ecogenomic.org|sartze-data=2024-01-10}}</ref>:
{| class="wikitable"
|-
! colspan=1 | Tom A. Williams ''et al.'' 2017<ref name="WT2017"/> eta Castelle & Banfield 2018<ref name="CCBJ2018"/>
! colspan=1 | 08-RS214 (2023ko apirilaren 28)<ref name="about" /><ref name="taxon_history" />
|- 
| style="vertical-align:top|
{{Clade|style=font-size:90%; line-height:80%
|label1='''Archaea'''
|1={{Clade
  |1={{Clade
    |label1=[[DPANN]]
    |1={{Clade
      |1={{Clade
        |1="[[Altarchaeales]]"
        |2={{Clade
          |1="[[Diapherotrites]]"
          |2="[[Micrarchaeota]]"
           }}
         }}
      |2={{Clade
        |1="[[Aenigmarchaeota]]"
        |2={{Clade
          |1="[[Nanohaloarchaeota]]"
          |2={{Clade
            |1={{Clade
              |1="[[Nanoarchaeota]]"
              |2="[[Pavarchaeota]]"
               }}
            |2={{Clade
              |1="[[Mamarchaeota]]"
              |2={{Clade
                |1="[[Woesarchaeota]]"
                |2="[[Pacearchaeota]]"
                 }}
               }}
             }}
           }}
         }}
       }}
     }}
  |2={{Clade
    |label1="[[Euryarchaeota]]"
    |1={{Clade
      |1={{Clade
        |1=[[Thermococci]]
        |2=[[Pyrococcus|Pyrococci]]
         }}
      |2={{Clade
        |1={{Clade
          |1=[[Methanococci]]
          |2={{Clade
            |1=[[Methanobacteria]]
            |2=[[Methanopyri]]
             }}
           }}
        |2={{Clade
          |1={{Clade
            |1=[[Archaeoglobi]]
            |2={{Clade
              |1={{Clade
                |1=[[Methanocellales]]
                |2=[[Methanosarcinales]]
                 }}
              |2={{Clade
                |1=[[Methanomicrobiales]]
                |2=[[Halobacteria]]
                 }}
               }}
             }}
          |2={{Clade
            |1=[[Thermoplasmatales]]
            |2={{Clade
              |1=[[Methanomassiliicoccales]]
              |2={{Clade
                |1=''[[Aciduliprofundum boonei]]''
                |2=''[[Thermoplasma]] volcanium''
                 }}
               }}
             }}
           }}
         }}
       }}
    |label2="[[Proteoarchaeota]]"
    |2={{Clade
      |label1=[[TACK]]
      |1={{Clade
        |1="[[Korarchaeota]]"
        |2={{Clade
          |1=[[Thermoproteota]]
          |2={{Clade
            |1={{Clade
              |1="[[Aigarchaeota]]"
              |2="[[Geoarchaeota]]"
               }}
            |2={{Clade 
              |1=[[Nitrososphaerota]] 
              |2="[[Bathyarchaeota]]"
               }}
             }}
           }}
         }}
      |label2="[[Eukaryomorpha]]"
      |2={{Clade
        |1={{Clade
          |label1=[[Asgard (archaea)|Asgard]]
          |1={{Clade
            |1={{Clade
              |1="[[Odinarchaeota]]"
              |2="[[Thorarchaeota]]"
               }}
            |2={{Clade 
              |1="[[Lokiarchaeota]]"
              |2="[[Helarchaeota]]"<ref name=SK2018>{{cite journal | vauthors = Seitz KW, Dombrowski N, Eme L, Spang A, Lombard J, Sieber JR, Teske AP, Ettema TJ, Baker BJ | display-authors = 6 | title = Asgard archaea capable of anaerobic hydrocarbon cycling | journal = Nature Communications | volume = 10 | issue = 1 | pages = 1822 | date = April 2019 | pmid = 31015394 | doi = 10.1038/s41467-019-09364-x | pmc = 6478937 | bibcode = 2019NatCo..10.1822S }}</ref>
               }}
             }}
           }}
        |2={{Clade 
          |1="[[Heimdallarchaeota]]"
          |label2=(<small>+[[Alphaproteobacteria|α-Proteobacteria]]</small>)
          |2=[[Eukaryota]]
           }} 
         }}
       }}
     }}
   }}
}}
|
{{barlabel|size=3|at1=-12|label1=[[DPANN]]|at2=0|label2="[[Euryarchaeota]]"
|cladogram={{Clade|style=font-size:90%; line-height:80%
|label1=Archaea
|1={{Clade
  |1={{Clade
    |1="[[Undinarchaeota]]"|barbegin1=green
     }}
  |2={{clade
    |1={{clade
      |1={{clade
        |1="[[Huberarchaeaota]]"|bar1=green
        |2={{clade
           |1="[[Aenigmarchaeota]]"|bar1=green
           |2="[[Nanohaloarchaeota|Nanohalarchaeota]]"|bar2=green
           }}
         }}
      |2="[[Nanoarchaeota]]"|bar1=green
       }}
    |2={{clade
       |1={{clade
         |1="[[Altarchaeota]]"|bar1=green
         |2={{clade
            |1="[[Iainarchaeota]]"|bar1=green
            |2="[[Micrarchaeota]]"|bar2=green|barend2=green
            }}
         }}
      |2={{clade
        |1={{clade
          |1={{clade
            |1="[[Hadarchaeota]]"|barbegin1=red
            |label2=Methanobacteriota_B
            |2=[[Thermococci]]|bar2=red
             }}
          |2={{clade
            |label1="Methanomada"
            |1={{clade
              |1="[[Hydrothermarchaeota]]"|bar1=red
              |label2="[[Methanobacteriota]]"
              |2={{clade
                |1={{clade
                  |1=[[Methanopyri]]|bar1=red
                  |2=[[Methanococci]]|bar2=red
                   }}
                |2=[[Methanobacteria]]|bar2=red
                 }}
               }}
             }}
           }}
        |2={{clade
          |label1="Neoeuryarchaeota"
          |1={{clade
            |label1="[[Thermoplasmatota]]"
            |1={{Clade
              |1="[[Izemarchaea]]" (MBG-D, E2)|bar1=red
              |2={{Clade
                |1="[[Poseidoniia]]" (MGII & MGIII)|bar1=red
                |2=[[Thermoplasmata]]|bar2=red
                 }}
               }}
            |label2="[[Halobacteriota]]"
            |2={{Clade
              |1={{Clade
                |1={{Clade
                  |1=[[Archaeoglobi]]a|bar1=red
                  |2={{Clade
                    |1="[[Methanoliparia]]"|bar1=red
                    |2={{Clade
                      |1="[[Syntropharchaeia]]"|bar1=red
                      |2={{Clade
                        |1={{Clade
                          |1="[[Methanocellia]]"|bar1=red
                          |2="[[Methanosarcinia]]"|bar2=red
                           }}
                        |2={{Clade
                          |1=Methanosarcinia_A|bar1=red
                          |2=[[Methanomicrobia]]|bar2=red
                           }}
                         }}
                       }}
                     }}
                   }}
                 }}
              |2={{Clade
                |1=[[Methanonatronarchaeia]]|bar1=red
                |2=[[Halobacteria]]|bar2=red|barend2=red
                 }}
               }}
             }}
          |label2="[[Proteoarchaeota]]"
          |2={{Clade
            |label2=[[Thermoproteota]]
            |2={{Clade
              |1="[[Korarchaeia]]"
              |2={{Clade
                |1={{Clade
                  |1="[[Bathyarchaeia]]"
                  |2={{Clade
                    |1=Nitrososphaeria_A
                    |2=[[Nitrososphaeria]]
                     }}
                   }}
                |2={{Clade
                  |label1="Sulfobacteria"
                  |1={{Clade
                    |2="[[Sulfolobia]]"
                    |1={{Clade
                      |1="[[Methanomethylicia]]"
                      |2="[[Thermoprotei]]a"
                       }}
                     }}
                   }}
                 }}
               }}
            |label1="[[Asgard (archaea)|Asgardaeota]]"
            |1={{Clade
              |1={{Clade
                |1="[[Sifarchaeia]]"
                |2={{Clade
                  |1="[[Wukongarchaeia]]"
                  |2="[[Heimdallarchaeia]]" (inc. [[Eukaryota]])
                   }}
                 }}
              |2={{Clade
                |1="[[Jordarchaeia]]"
                |2={{Clade
                  |1={{Clade
                    |1="[[Baldrarchaeia]]"
                    |2="[[Thorarchaeia]]" (MBG-B)
                     }}
                  |2={{Clade
                    |1="[[Odinarchaeia]]" (LCB_4)
                    |2={{Clade
                      |1="[[Hermodarchaeia]]"
                      |2="[[Lokiarchaeia]]"
                       }}
                     }}
                   }}
                 }}
               }}
             }}
           }}
         }}
       }}
     }}
   }}
}}
}}
|}

=== Espezie kontzeptua ===
Arkeoak espezieetan sailkatzea ere eztabaidagarria da. [[Ernst Mayr]]rek honela definitu zuen [[espezie]] bat: elkarrekin gurutzatzen diren eta [[Ugalketa-isolamendu|ugalkortasunez bakartuta]] dauden organismoen taldea, baina horrek ez du ezertarako balio, arkeoak asexualki baino ez baitira ugaltzen<ref>{{Erreferentzia|izena=Kevin|abizena=de Queiroz|izenburua=Ernst Mayr and the modern concept of species|orrialdeak=6600–6607|hizkuntza=en|data=2005-05-03|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0502030102|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=suppl_1|zenbakia=102|issn=0027-8424|pmid=15851674|pmc=PMC1131873|doi=10.1073/pnas.0502030102|sartze-data=2024-01-10}}</ref>.

Arkeoek [[geneen transferentzia horizontal]] handia erakusten dute lerroen artean. Ikertzaile batzuek iradokitzen dute indibiduoak antzeko populazioetan taldeka daitezkeela, oso antzekoak diren genometan, eta geneen transferentzia ezohikoa dela harreman gutxiagoko genomak dituzten zeluletara/zeluletatik, hala nola ''[[Ferroplasma]]'' generoan<ref>{{Erreferentzia|url=https://academic.oup.com/genetics/article/177/1/407/6062285|aldizkaria=academic.oup.com|pmid=17603112|pmc=PMC2013692|doi=10.1534/genetics.107.072892|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Bestalde, ''[[Halorubrum]]''i buruzko azterketetan, lotura txikiagoa duten populazioekiko/horietatik egindako transferentzia genetiko esanguratsua ikusi zen, eta horrek irizpidearen aplikagarritasuna mugatzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=R. Thane|abizena=Papke|izenburua=Searching for species in haloarchaea|orrialdeak=14092–14097|hizkuntza=en|abizena2=Zhaxybayeva|abizena3=Feil|abizena4=Sommerfeld|abizena5=Muise|abizena6=Doolittle|izena2=Olga|izena3=Edward J.|izena4=Katrin|izena5=Denise|izena6=W. Ford|data=2007-08-28|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0706358104|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=35|zenbakia=104|issn=0027-8424|pmid=17715057|pmc=PMC1955782|doi=10.1073/pnas.0706358104|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Ikertzaile batzuek galdetzen dute ea espezie izendapen horiek esanahi praktikoa duten<ref>{{Erreferentzia|izena=Victor|abizena=Kunin|izenburua=The net of life: Reconstructing the microbial phylogenetic network|orrialdeak=954–959|hizkuntza=en|abizena2=Goldovsky|abizena3=Darzentas|abizena4=Ouzounis|izena2=Leon|izena3=Nikos|izena4=Christos A.|data=2005-07-01|url=https://genome.cshlp.org/content/15/7/954|aldizkaria=Genome Research|alea=7|zenbakia=15|issn=1088-9051|pmid=15965028|pmc=PMC1172039|doi=10.1101/gr.3666505|sartze-data=2024-01-10}}</ref>.

Arkeoen dibertsitate genetikoari buruzko gaur egungo ezagutzak zatikatuak dira, eta, beraz, espezie-kopurua ezin da zehatz-mehatz zenbatetsi. Filum-kopuruaren zenbatespenak 18 eta 23 bitartekoak dira, eta horietatik 8k bakarrik dituzte zuzenean landu eta aztertu diren ordezkariak. Talde hipotetiko horietako asko rRNA sekuentzia bakar baten bidez ezagutzen dira, eta horrek adierazten du organismo horien arteko aniztasuna iluna dela oraindik<ref>{{Erreferentzia|izena=Philip|abizena=Hugenholtz|izenburua=Exploring prokaryotic diversity in the genomic era|orrialdeak=reviews0003.1|data=2002-01-29|url=https://doi.org/10.1186/gb-2002-3-2-reviews0003|aldizkaria=Genome Biology|alea=2|zenbakia=3|issn=1474-760X|pmid=11864374|pmc=PMC139013|doi=10.1186/gb-2002-3-2-reviews0003|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Bakterioek kultibatu gabeko mikrobio asko ere badituzte, eta mikrobio horiek antzeko ondorioak dituzte karakterizatzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael S.|abizena=Rappé|izenburua=The Uncultured Microbial Majority|orrialdeak=369–394|hizkuntza=en|abizena2=Giovannoni|izena2=Stephen J.|data=2003-10|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.micro.57.030502.090759|aldizkaria=Annual Review of Microbiology|alea=1|zenbakia=57|issn=0066-4227|doi=10.1146/annurev.micro.57.030502.090759|sartze-data=2024-01-10}}</ref>.

== Filumak ==
=== Filum baliagarriak ===
[[Kode Bakteriologikoa]]ren arabera argitaratu diren filum baliagarriak hauek dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Aharon|abizena=Oren|izenburua=Valid publication of the names of forty-two phyla of prokaryotes|orrialdeak=005056|abizena2=Garrity|izena2=George M.|data=2021|url=https://www.microbiologyresearch.org/content/journal/ijsem/10.1099/ijsem.0.005056|aldizkaria=International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology|alea=10|zenbakia=71|issn=1466-5034|doi=10.1099/ijsem.0.005056|sartze-data=2024-01-10}}</ref>:
* [[Nitrososphaerota]]
* [[Thermoproteota]]

=== Hautagaiak ===
Honako filum hauek proposatu dira, baina ez dira oraindik Kode Bakteriologikoaren arabera modu egokian argitaratu. Horietako batzuek ''Candidatus'' izaera dute:

{{zutabeak|kopurua=3|
* "''Candidatus'' [[Aenigmarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Aigarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Altiarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Asgardaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Bathyarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Brockarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Diapherotrites]]"
* "''[[Euryarchaeota]]''"
* "''Candidatus'' [[Geoarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Hadarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Hadesarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Halobacterota]]"
* "''Candidatus'' [[Heimdallarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Helarchaeota]]"
<!-- Huberarchaea is a misspelling of Huberarchaeota. -->
* "''Candidatus'' [[Huberarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Hydrothermarchaeota]]"
<!-- Iainarchaeota was reclassified as Diapherotrites. -->
* "''Candidatus'' [[Korarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Lokiarchaeia]]"
* "''Candidatus'' [[Lokiarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Mamarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Marsarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Methanobacteriota]]"
* "''Candidatus'' [[Micrarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Nanoarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Nanohaloarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Nezhaarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Odinarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Pacearchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Parvarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Thermoplasmatota]]"
* "''Candidatus'' [[Thorarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Undinarchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Verstraetearchaeota]]"
* "''Candidatus'' [[Woesearchaeota]]"
}}

== Jatorria eta eboluzioa ==
[[Fitxategi:Timeline_of_life.png|thumb|Arkeo, bakterio eta eukariotoen eboluzioaren zuhaitz filogenetiko aukera bat, eta denbora lerroa erakusten duen grafikoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Fabia U.|abizena=Battistuzzi|izenburua=A genomic timescale of prokaryote evolution: insights into the origin of methanogenesis, phototrophy, and the colonization of land|orrialdeak=44|abizena2=Feijao|abizena3=Hedges|izena2=Andreia|izena3=S. Blair|data=2004-11-09|url=https://doi.org/10.1186/1471-2148-4-44|aldizkaria=BMC Evolutionary Biology|alea=1|zenbakia=4|issn=1471-2148|pmid=15535883|pmc=PMC533871|doi=10.1186/1471-2148-4-44|sartze-data=2024-01-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=https://academic.oup.com/mbe/article/26/2/335/1030615|aldizkaria=academic.oup.com|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.]]
[[Lurraren adina]] 4.540 milioi urte ingurukoa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Geologic Time: Age of the Earth|url=https://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html|aldizkaria=pubs.usgs.gov|sartze-data=2024-01-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=crossref|izenburua=Chooser|hizkuntza=en|url=https://chooser.crossref.org/|aldizkaria=chooser.crossref.org|doi=10.1144/gsl.sp.2001.190.01.14|sartze-data=2024-01-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Gérard|abizena=Manhes|izenburua=Lead isotope study of basic-ultrabasic layered complexes: Speculations about the age of the earth and primitive mantle characteristics|orrialdeak=370–382|abizena2=Allègre|abizena3=Dupré|abizena4=Hamelin|izena2=Claude J.|izena3=Bernard|izena4=Bruno|data=1980-05-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0012821X80900242|aldizkaria=Earth and Planetary Science Letters|alea=3|zenbakia=47|issn=0012-821X|doi=10.1016/0012-821X(80)90024-2|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Froga zientifikoen arabera, bizia duela 3.500 milioi urte [[Biziaren jatorria|hasi zen Lurrean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Beginnings of Life on Earth » American Scientist|data=2017-06-06|url=https://web.archive.org/web/20170606074801/http://www.americanscientist.org/issues/pub/the-beginnings-of-life-on-earth/1|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-01-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Timmer|izenburua=3.5 billion year old organic deposits show signs of life|hizkuntza=en-us|data=2012-09-04|url=https://arstechnica.com/science/2012/09/3-5-billion-year-old-organic-deposts-show-signs-of-life/|aldizkaria=Ars Technica|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Lurreko lehenengo biziaren frogak hauek dira: [[Groenlandia]]ko mendebaldean<ref>{{Erreferentzia|izena=Yoko|abizena=Ohtomo|izenburua=Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks|orrialdeak=25–28|hizkuntza=en|abizena2=Kakegawa|abizena3=Ishida|abizena4=Nagase|abizena5=Rosing|izena2=Takeshi|izena3=Akizumi|izena4=Toshiro|izena5=Minik T.|data=2014-01|url=https://www.nature.com/articles/ngeo2025|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=1|zenbakia=7|issn=1752-0908|doi=10.1038/ngeo2025|sartze-data=2024-01-10}}</ref> aurkitutako 3.700 milioi urteko [[arroka metasedimentario]]etan [[biogeniko]]tzat jotako [[grafito]]a eta [[Australia]]ko mendebaldean aurkitutako 3.480 milioi urteko [[hareharri]]etan aurkitutako [[mikrobio-estera|mikrobio-esteren]] [[fosil]]ak<ref>{{Erreferentzia|izena=Nora|abizena=Noffke|izenburua=Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia|orrialdeak=1103–1124|abizena2=Christian|abizena3=Wacey|abizena4=Hazen|izena2=Daniel|izena3=David|izena4=Robert M.|data=2013-12|url=https://www.liebertpub.com/doi/10.1089/ast.2013.1030|aldizkaria=Astrobiology|alea=12|zenbakia=13|issn=1531-1074|pmid=24205812|pmc=PMC3870916|doi=10.1089/ast.2013.1030|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. 2015ean, [[Mendebaldeko Australia]]n 4.100 milioi urteko arroketan aurkitu ziren [[materia biotiko]]aren hondarrak<ref>{{Erreferentzia|izena=Elizabeth A.|abizena=Bell|izenburua=Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon|orrialdeak=14518–14521|hizkuntza=en|abizena2=Boehnke|abizena3=Harrison|abizena4=Mao|izena2=Patrick|izena3=T. Mark|izena4=Wendy L.|data=2015-11-24|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1517557112|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=47|zenbakia=112|issn=0027-8424|pmid=26483481|pmc=PMC4664351|doi=10.1073/pnas.1517557112|sartze-data=2024-01-10}}</ref>.

Nahiz eta zelula prokariotoetako fosil probableak duela 3.500 milioi urtekoak izan, prokariota gehienek ez dute morfologia bereizgarririk, eta forma fosilak ezin dira erabili arkeo gisa identifikatzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=J. William|abizena=Schopf|izenburua=Fossil evidence of Archaean life|orrialdeak=869–885|hizkuntza=en|data=2006-06-29|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rstb.2006.1834|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|alea=1470|zenbakia=361|issn=0962-8436|pmid=16754604|pmc=PMC1578735|doi=10.1098/rstb.2006.1834|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Aldiz, [[lipido]] bakarreko [[fosil kimiko]]ak informazio gehiago ematen dute, konposatu horiek ez baitira beste organismo batzuetan gertatzen<ref>{{Erreferentzia|izena=B.|abizena=Chappe|izenburua=Polar Lipids of Archaebacteria in Sediments and Petroleums|orrialdeak=65–66|hizkuntza=en|abizena2=Albrecht|abizena3=Michaelis|izena2=P.|izena3=W.|data=1982-07-02|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.217.4554.65|aldizkaria=Science|alea=4554|zenbakia=217|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.217.4554.65|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Argitalpen batzuen arabera, duela 2.700 milioi urteko [[eskisto]]etan arkea- edo eukariota-lipidoen hondakinak daude<ref>{{Erreferentzia|izena=Jochen J.|abizena=Brocks|izenburua=Archean Molecular Fossils and the Early Rise of Eukaryotes|orrialdeak=1033–1036|hizkuntza=en|abizena2=Logan|abizena3=Buick|abizena4=Summons|izena2=Graham A.|izena3=Roger|izena4=Roger E.|data=1999-08-13|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.285.5430.1033|aldizkaria=Science|alea=5430|zenbakia=285|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.285.5430.1033|sartze-data=2024-01-10}}</ref>, nahiz eta datu horiek zalantzan jarri diren ordutik<ref>{{Erreferentzia|izena=Birger|abizena=Rasmussen|izenburua=Reassessing the first appearance of eukaryotes and cyanobacteria|orrialdeak=1101–1104|hizkuntza=en|abizena2=Fletcher|abizena3=Brocks|abizena4=Kilburn|izena2=Ian R.|izena3=Jochen J.|izena4=Matt R.|data=2008-10|url=https://www.nature.com/articles/nature07381|aldizkaria=Nature|alea=7216|zenbakia=455|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature07381|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Groenlandiako mendebaldeko arroka are zaharragoetan ere hauteman dira lipido horiek. Mota horretako hondakin zaharrenak [[Isuako arroka berdeen gerrikoa|Isuako barrutikoak]] dira, Lurreko sedimentu zaharrenak barne, duela 3.800 milioi urte eratuak<ref>{{Erreferentzia|izena=Jürgen|abizena=Hahn|izenburua=Traces of archaebacteria in ancient sediments|orrialdeak=178–183|abizena2=Haug|izena2=Pat|data=1986-05-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0723202086800029|aldizkaria=Systematic and Applied Microbiology|alea=2|zenbakia=7|issn=0723-2020|doi=10.1016/S0723-2020(86)80002-9|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Arkeen leinua Lurreko zaharrena izan daiteke<ref>{{Erreferentzia|izena=Minglei|abizena=Wang|izenburua=Reductive evolution of architectural repertoires in proteomes and the birth of the tripartite world|orrialdeak=1572–1585|hizkuntza=en|abizena2=Yafremava|abizena3=Caetano-Anollés|abizena4=Mittenthal|abizena5=Caetano-Anollés|izena2=Liudmila S.|izena3=Derek|izena4=Jay E.|izena5=Gustavo|data=2007-11-01|url=https://genome.cshlp.org/content/17/11/1572|aldizkaria=Genome Research|alea=11|zenbakia=17|issn=1088-9051|pmid=17908824|pmc=PMC2045140|doi=10.1101/gr.6454307|sartze-data=2024-01-10}}</ref>.

Woesek bakterioek, arkeoek eta eukariotoek organismoen antzinako kolonia batetik goiz aldendu ziren ondorengotza-lerro bereiziak adierazten dituztela argudiatu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl R.|abizena=Woese|izenburua=Are archaebacteria merely derived ‘prokaryotes’?|orrialdeak=95–96|hizkuntza=en|abizena2=Gupta|izena2=Ramesh|data=1981-01|url=https://www.nature.com/articles/289095a0|aldizkaria=Nature|alea=5793|zenbakia=289|issn=1476-4687|doi=10.1038/289095a0|sartze-data=2024-01-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carl|abizena=Woese|izenburua=The universal ancestor|orrialdeak=6854–6859|hizkuntza=en|data=1998-06-09|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.95.12.6854|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=12|zenbakia=95|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.95.12.6854|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Aukera bat da bereizte hori zelulen eboluzioaren aurretik gertatzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Juergen|abizena=Wiegel|izenburua=Thermophiles: The Keys to the Molecular Evolution and the Origin of Life?|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|abizena2=Michael|izena2=Adams W. W.|data=1998-08-27|url=https://books.google.com/books?id=c0ZZDwAAQBAJ&pg=PA19|isbn=978-1-4822-7304-5|sartze-data=2024-01-10}}</ref>, ohiko [[zelula-mintz]] baten gabeziak murrizketarik gabeko [[geneen transferentzia horizontal]]a ahalbidetzen zuenean, eta hiru domeinuetako arbaso komunak gene-azpimultzo espezifikoak finkatzearen ondorioz sortzea. Baliteke bakterioen eta arkeoen azken arbaso komuna termofiloa izatea, eta horrek aukera ematen du tenperatura baxuenak "muturreko inguruneak" izateko arkeoentzat, eta ingurune hotzenetan bizi diren organismoak geroago agertzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Simonetta|abizena=Gribaldo|izenburua=The origin and evolution of Archaea: a state of the art|orrialdeak=1007–1022|hizkuntza=en|abizena2=Brochier-Armanet|izena2=Celine|data=2006-06-29|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rstb.2006.1841|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|alea=1470|zenbakia=361|issn=0962-8436|doi=10.1098/rstb.2006.1841|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Arkeoak eta bakterioak eukariotoekin baino ahaidetasun handiagorik ez dutenez, prokariota terminoak haien arteko antzekotasun faltsua adieraz dezake<ref>{{Erreferentzia|izena=C R|abizena=Woese|izenburua=There must be a prokaryote somewhere: microbiology's search for itself.|orrialdeak=1–9|hizkuntza=en|data=1994|url=https://mmbr.asm.org/content/58/1/1|aldizkaria=Microbiological Reviews|alea=1|zenbakia=58|issn=0146-0749|doi=10.1128/MMBR.58.1.1-9.1994|sartze-data=2024-01-10}}</ref>. Hala ere, askotan, antzekotasun estrukturalak eta funtzionalak izaten dira leinuen artean, antzinako ezaugarri partekatuen edo [[konbergentzia ebolutibo]]aren ondorioz. Antzekotasun horiei ''gradu'' esaten zaie, eta prokariotak bizi-gradutzat hartzen dira, zenbait ezaugarri bereizgarri dituztelako, hala nola, mintzei lotutako organulurik eza.

=== Beste domeinu batzuekin alderaketa ===
Taula honek hiru domeinuen arteko ezaugarriak alderatzen ditu, berdintasunak eta aldeak argiago ikus daitezen<ref>{{Erreferentzia|izena=Joanne M.|abizena=Willey|izenburua=Prescott, Harley, and Klein's microbiology|argitaletxea=New York : McGraw-Hill Higher Education|abizena2=Sherwood|abizena3=Woolverton|abizena4=Prescott|izena2=Linda|izena3=Christopher J.|izena4=Lansing M. Microbiology|data=2008|url=http://archive.org/details/Microbiology_7_edition_by_Joanne_Willey_Linda_Sherwood_Chris_Woolverton|isbn=978-0-07-299291-5|sartze-data=2024-01-10}}</ref>.

{|class="wikitable plainrowheaders"
|-
! Ezaugarria
! Archaea
!width="27%"|Bacteria
! Eukaryota
|-
! scope=row |[[Zelula mintz]]a
|[[Eterrak|Eterrekin]]-lotutako [[lipido]]ak
|[[Ester]]rekin-lotutako lipidoak
|Esterrekin-lotutako lipidoak
|-
! scope=row |[[Zelula horma]]
|[[Glukoproteina]]a, edo [[S-geruza]]; oso gutxitan [[pseudopeptiglikano]]a
|[[Peptidoglikano]]a, S-geruza, edo hormarik ez
|Hainbat egitura
|-
! scope=row |[[Gene]] egitura
|[[Kromosoma zirkular]]rak, Eukaryotaren itzulpen eta transkripzio antzekoa
|Kromosoma zirkularrak, itzulpen eta transkripzio bakuna
|[[Kromosoma]] lineal ugari, baina itzulpen eta transkripzioa Archaearen antzekoa
|-
! scope=row |[[Zelula (biologia)|Zelula]]ren barne egitura
|Mintzak mugatu gabeko [[organulo]]rik<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Heimerl|izenburua=A Complex Endomembrane System in the Archaeon Ignicoccus hospitalis Tapped by Nanoarchaeum equitans|abizena2=Flechsler|abizena3=Pickl|abizena4=Heinz|abizena5=Salecker|abizena6=Zweck|abizena7=Wanner|abizena8=Geimer|abizena9=Samson|izena2=Jennifer|izena3=Carolin|izena4=Veronika|izena5=Benjamin|izena6=Josef|izena7=Gerhard|izena8=Stefan|izena9=Rachel Y.|data=2017-06-13|url=http://journal.frontiersin.org/article/10.3389/fmicb.2017.01072/full|aldizkaria=Frontiers in Microbiology|zenbakia=8|issn=1664-302X|pmid=28659892|pmc=PMC5468417|doi=10.3389/fmicb.2017.01072|sartze-data=2024-01-10}}</ref> edo [[zelula nukleo|nukleorik]]
|Mintzak mugatu gabeko organulu eta nukleorik
|Mintzek mugatutako organulu eta nukleoa.
|-
! scope=row |[[Metabolismo]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter|abizena=Jurtshuk|izenburua=Bacterial Metabolism|argitaletxea=University of Texas Medical Branch at Galveston|data=1996|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK7919/|aldizkaria=Medical Microbiology|edizioa=4th|editore-abizena=Baron|editore-izena=Samuel|isbn=978-0-9631172-1-2|pmid=21413278|sartze-data=2024-01-10}}</ref>
|Asko, [[diazotrofia]] barne, eta [[metanogenesi]]a arkeek bakarrik egin dezakete
|Asko, [[fotosintesi]]a, [[arnasketa aerobiko]]a eta [[arnasketa anaerobiko]]a, [[hartzidura]], diazotrofia eta [[autotrofo|autotrofia]] barne
|Fotosintesia, arnasketa zelularra eta hartzidura; diazotrofiarik ez
|-
! scope=row |[[Ugalketa]]
|[[Ugalketa asexual]]a eta [[geneen transferentzia horizontal]]a
|Ugalketa asexuala eta geneen transferentzia horizontala
|Ugalketa asexuala eta [[sexu ugalketa]].
|-
! scope=row |{{nowrap|Proteinen sintesiaren iniziazioa}}
|[[Metionina]]
|[[Formilmetionina]]
|Metionina
|-
! scope=row |[[RNA polimerasa]]
|Bat
|Bat
|Asko
|-
! scope=row |[[EEF2|EF-2]]/[[EF-G]]
|[[Difteriaren toxina]]rekiko sentikorra
|Difteriaren toxinari erresistentea
|Difteriaren toxinarekiko sentikorra
|}

Arkeoak hirugarren domeinu batean banatu ziren, RNA erribosomikoaren egituran alde handiak zeudelako. [[rRNA 16S]] molekula partikularra funtsezkoa da organismo guztietan proteinak sortzeko. Funtzio hori bizitzarako hain funtsezkoa denez, rRNA 16S-an mutazioak dituzten organismoek bizitzeko aukera gutxi dute, eta horrek egonkortasun handia dakar (baina ez erabatekoa) [[polinukleotido]] horren egituran, belaunaldiz belaunaldi. 16S rRNA organismo bakoitzaren berariazko aldaketak erakusteko bezain handia da, baina azkar alderatu ahal izateko bezain txikia. 1977an, organismoen sekuentzia genetikoak aztertzen zituen mikrobiologo batek ([[Carl Woese]]) beste konparazio-metodo bat garatu zuen: RNA zatitu, eta beste organismo batzuen zatiekin alderatu. Espezieen arteko patroiak zenbat eta antzekoagoak izan, orduan eta ahaidetasun handiagoa dute<ref>{{Erreferentzia|izena=John L.|abizena=Howland|izenburua=The Surprising Archaea: Discovering Another Domain of Life|argitaletxea=Oxford University|hizkuntza=en|data=2000|url=https://books.google.com/books?id=cWae0vGkX4QC&pg=PA25|isbn=978-0-19-511183-5|sartze-data=2024-01-11}}</ref>.

Woesek rRNA konparatzeko metodo berria erabili zuen hainbat organismo sailkatzeko eta kontrastatzeko. Hainbat espezie alderatu zituen, eta edozein prokariota edo eukariota ezagunek ez bezalako RNA bat zuen metanogeno-talde bat aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl R.|abizena=Woese|izenburua=Phylogenetic structure of the prokaryotic domain: The primary kingdoms|orrialdeak=5088–5090|hizkuntza=en|abizena2=Fox|izena2=George E.|data=1977-11|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.74.11.5088|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=11|zenbakia=74|issn=0027-8424|pmid=270744|pmc=PMC432104|doi=10.1073/pnas.74.11.5088|sartze-data=2024-01-11}}</ref>. Metanogeno horiek beste organismo batzuk baino askoz ere antzekoagoak ziren, eta, horren ondorioz, Woesek arkeoen domeinu berria proposatu zuen. Esperimentuek erakutsi zuten arkeoak eukariotoen antz handiagoa zutela prokariotena baino, nahiz eta haien egitura prokariotena baino handiagoa izan. Ondorioz, Archaeak eta Eukaryak Eukarya eta Bacteria baino arbaso komun berriago bat partekatzen zuten. Bakteria eta arbaso komun horren arteko zatiketaren ondoren garatu zen nukleoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Ricardo|abizena=Cavicchioli|izenburua=Archaea — timeline of the third domain|orrialdeak=51–61|hizkuntza=en|data=2011-01|url=https://www.nature.com/articles/nrmicro2482|aldizkaria=Nature Reviews Microbiology|alea=1|zenbakia=9|issn=1740-1534|doi=10.1038/nrmicro2482|sartze-data=2024-01-11}}</ref>.

Arkeoen propietate esklusibo bat da eterrarekin lotutako lipidoen erabilera ugaria beren zelula-mintzean. Eterreko loturak bakterioen eta eukarioten lotura esterrak baino egonkorragoak dira kimikoki, eta horrek lagundu dezake arkeo asko gai izaten zelula-mintzak presio handien eraginpean jartzen dituzten muturreko inguruneetan bizirik irauteko, hala nola beroan eta gazitasunean. Arkeoetako genomen azterketa konparatiboak ere hainbat [[kontserbatutako sinadura indel]] eta proteina molekular identifikatu ditu, eta horiek arkeo guztietan edo arkeo talde nagusietan baino ez dira agertzen<ref>{{Erreferentzia|izena=Radhey S.|abizena=Gupta|izenburua=Molecular signatures for the Crenarchaeota and the Thaumarchaeota|orrialdeak=133–157|hizkuntza=en|abizena2=Shami|izena2=Ali|data=2011-02-01|url=https://doi.org/10.1007/s10482-010-9488-3|aldizkaria=Antonie van Leeuwenhoek|alea=2|zenbakia=99|issn=1572-9699|doi=10.1007/s10482-010-9488-3|sartze-data=2024-01-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Beile|abizena=Gao|izenburua=Phylogenomic analysis of proteins that are distinctive of Archaea and its main subgroups and the origin of methanogenesis|orrialdeak=86|abizena2=Gupta|izena2=Radhey S.|data=2007-03-29|url=https://doi.org/10.1186/1471-2164-8-86|aldizkaria=BMC Genomics|alea=1|zenbakia=8|issn=1471-2164|pmid=17394648|pmc=PMC1852104|doi=10.1186/1471-2164-8-86|sartze-data=2024-01-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Radhey S.|abizena=Gupta|izenburua=Phylogenomic analyses and molecular signatures for the class Halobacteria and its two major clades: a proposal for division of the class Halobacteria into an emended order Halobacteriales and two new orders, Haloferacales ord. nov. and Natrialbales ord. nov., containing the novel families Haloferacaceae fam. nov. and Natrialbaceae fam. nov.|orrialdeak=1050–1069|abizena2=Naushad|abizena3=Baker|izena2=Sohail|izena3=Sheridan|data=2015|url=https://www.microbiologyresearch.org/content/journal/ijsem/10.1099/ijs.0.070136-0|aldizkaria=International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology|alea=Pt_3|zenbakia=65|issn=1466-5034|doi=10.1099/ijs.0.070136-0|sartze-data=2024-01-11}}</ref>. Beste organismoren batean ez dagoen arkeoen beste ezaugarri bat [[metanogenesi]]a da ([[metano]]aren ekoizpen metabolikoa). Arkeo metanogenikoek funtsezko zeregina dute ekosistemetan, metanoaren [[oxidazio]]tik energia lortzen duten organismoak dauden lekuetan. Organismo horietako asko bakterioak dira, metano-iturri garrantzitsua izan ohi baitira ingurune horietan, eta eragile primarioak izan daitezke. Metanogenoek ere funtsezko zeregina dute [[karbonoaren ziklo]]an, karbono organikoa metanoan deskonposatzen baitute, eta hori ere [[berotegi-efektuko gas]] nagusietako bat da<ref>{{Erreferentzia|izena=Uwe|abizena=Deppenmeier|izenburua=The unique biochemistry of methanogenesis|argitaletxea=Academic Press|orrialdeak=223–283|data=2002-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0079660302710453|aldizkaria=Progress in Nucleic Acid Research and Molecular Biology|zenbakia=71|doi=10.1016/s0079-6603(02)71045-3|sartze-data=2024-01-11}}</ref>.

Bakterioen eta arkeoen egitura biokimikoan dagoen desberdintasun hori eboluzio-prozesuen bidez azaldu dute ikertzaileek. Teorizatzen da bi domeinuak ur sakonetako [[iturri hidrotermal]] alkalinoetan sortu zirela. Gutxienez bitan, mikrobioek lipidoen biosintesia eta zelula-paretaren biokimika garatu zituzten. [[Azken arbaso komun unibertsal]]a bizitza librerik gabeko organismoa izan zela iradoki da<ref>{{Erreferentzia|izena=William|abizena=Martin|izenburua=On the origins of cells: a hypothesis for the evolutionary transitions from abiotic geochemistry to chemoautotrophic prokaryotes, and from prokaryotes to nucleated cells|orrialdeak=59–85|hizkuntza=en|abizena2=Russell|izena2=Michael J.|data=2003-01-29|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rstb.2002.1183|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences|alea=1429|zenbakia=358|editore-abizena=Allen|editore-izena=J. F.|issn=0962-8436|pmid=12594918|pmc=PMC1693102|doi=10.1098/rstb.2002.1183|sartze-data=2024-01-12}}</ref>. Baliteke mintz iragazkorra izatea, kate bakuneko bakterio-anfifiloz ([[gantz-azido]]ak) osatua, arkeoen kate bakuneko [[anfifilo]]ak barne ([[isoprenoide]]ak). Horiek gantz-azidoen mintzak egonkortu egiten dituzte itsasoko uretan; propietate horrek bakterioen eta arkeoen mintzen dibergentzia bultza dezake, "ondoren [[fosfolipido]]en biosintesiarekin, eta, horren ondorioz, G1P eta G3P buru-taldeak sortu ziren, arkeo eta bakterio bakarrak, hurrenez hurren". Hala bada, mintzezko isoprenoideek emandako propietateek lipidoen banaketa bizitzaren jatorrian kokatzen dute"<ref>{{Erreferentzia|izena=Sean F.|abizena=Jordan|izenburua=Isoprenoids enhance the stability of fatty acid membranes at the emergence of life potentially leading to an early lipid divide|orrialdeak=20190067|hizkuntza=en|abizena2=Nee|abizena3=Lane|izena2=Eloise|izena3=Nick|data=2019-12-06|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsfs.2019.0067|aldizkaria=Interface Focus|alea=6|zenbakia=9|issn=2042-8898|pmid=31641436|pmc=PMC6802135|doi=10.1098/rsfs.2019.0067|sartze-data=2024-01-12}}</ref>.

=== Bakterioekin harremana ===
{{PhylomapA}}
Hiru domeinuen arteko harremanak funtsezkoak dira biziaren jatorria ulertzeko. [[Bide metaboliko]] gehienak, organismo baten gene gehienen objektu direnak, Archaean eta Bacterian komunak dira; genomaren adierazpenean parte hartzen duten gene gehienak, berriz, Archaeen eta Eukaryen komunak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Eugene V.|abizena=Koonin|izenburua=Comparison of archaeal and bacterial genomes: computer analysis of protein sequences predicts novel functions and suggests a chimeric origin for the archaea|orrialdeak=619–637|hizkuntza=en|abizena2=Mushegian|abizena3=Galperin|abizena4=Walker|izena2=Arcady R.|izena3=Michael Y.|izena4=D. Roland|data=1997-08|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1365-2958.1997.4821861.x|aldizkaria=Molecular Microbiology|alea=4|zenbakia=25|issn=0950-382X|doi=10.1046/j.1365-2958.1997.4821861.x|sartze-data=2024-01-12}}</ref>. Prokariotetan, arkeoen zelula-egitura [[Bakterio gram-positibo|bakterio gram-positiboen]] oso antzekoa da, neurri handi batean biek geruza bikoitz lipidiko bakarra<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Radhey S.|abizena=Gupta|izenburua=Protein Phylogenies and Signature Sequences: A Reappraisal of Evolutionary Relationships among Archaebacteria, Eubacteria, and Eukaryotes|orrialdeak=1435–1491|hizkuntza=en|data=1998-12|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/MMBR.62.4.1435-1491.1998|aldizkaria=Microbiology and Molecular Biology Reviews|alea=4|zenbakia=62|issn=1092-2172|pmid=9841678|pmc=PMC98952|doi=10.1128/MMBR.62.4.1435-1491.1998|sartze-data=2024-01-12}}</ref> dutelako eta osaera kimiko aldakorreko sakulu lodi bat (exoeskeleto bat) izaten dutelako<ref>{{Erreferentzia|izena=Arthur L.|abizena=Koch|izenburua=Were Gram-positive rods the first bacteria?|orrialdeak=166–170|data=2003-04|url=https://doi.org/10.1016/S0966-842X(03)00063-5|aldizkaria=Trends in Microbiology|alea=4|zenbakia=11|issn=0966-842X|doi=10.1016/s0966-842x(03)00063-5|sartze-data=2024-01-12}}</ref>. Zenbait [[zuhaitz filogenetiko]]tan, homologo prokariotoen geneen/proteinen sekuentzia desberdinetan oinarrituta, arkeoen homologoek lotura estuagoa dute bakterio gram-positiboekin. Arkepek eta bakterio gram-positiboek zenbait proteina garrantzitsutan kontserbatutako [[indel]]ak ere partekatzen dituzte, hala nola [[Hsp70]] eta [[glutamina sintetasa]] I<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Radhey S.|abizena=Gupta|izenburua=What are archaebacteria: life's third domain or monoderm prokaryotes related to Gram‐positive bacteria? A new proposal for the classification of prokaryotic organisms|orrialdeak=695–707|hizkuntza=en|data=1998-08|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1365-2958.1998.00978.x|aldizkaria=Molecular Microbiology|alea=3|zenbakia=29|issn=0950-382X|doi=10.1046/j.1365-2958.1998.00978.x|sartze-data=2024-01-12}}</ref>; baina gene horien filogenia domeinuen arteko gene-transferentziaren adierazgarri gisa interpretatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=J. Peter|abizena=Gogarten|izenburua=Which is the most conserved group of proteins? Homology-orthology, paralogy, xenology, and the fusion of independent lineages|orrialdeak=541–543|hizkuntza=en|data=1994-11-01|url=https://doi.org/10.1007/BF00173425|aldizkaria=Journal of Molecular Evolution|alea=5|zenbakia=39|issn=1432-1432|doi=10.1007/BF00173425|sartze-data=2024-01-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=J.R.|abizena=Brown|izenburua=Evolutionary relationships of bacterial and archaeal glutamine synthetase genes|orrialdeak=566–576|hizkuntza=en|abizena2=Masuchi|abizena3=Robb|abizena4=Doolittlel|izena2=Y.|izena3=F.T.|izena4=W.F.|data=1994-06-01|url=https://doi.org/10.1007/BF00175876|aldizkaria=Journal of Molecular Evolution|alea=6|zenbakia=38|issn=1432-1432|doi=10.1007/BF00175876|sartze-data=2024-01-12}}</ref>, eta baliteke ez islatzea organismoen arteko erlazioa<ref>{{Erreferentzia|izena=Laura A.|abizena=Katz|izenburua=Recent events dominate interdomain lateral gene transfers between prokaryotes and eukaryotes and, with the exception of endosymbiotic gene transfers, few ancient transfer events persist|orrialdeak=20140324|hizkuntza=en|data=2015-09-26|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rstb.2014.0324|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|alea=1678|zenbakia=370|issn=0962-8436|pmid=26323756|pmc=PMC4571564|doi=10.1098/rstb.2014.0324|sartze-data=2024-01-12}}</ref>.

Proposatu da arkeoak [[bakterio gram-positibo]]etatik abiatuta eboluzionatu zutela, [[antibiotiko]]ek eragindako [[hautespen-presio]]aren ondorioz<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name="Izenik_gabekoa-20240324200114">{{Erreferentzia|izena=Radhey S.|abizena=Gupta|izenburua=The Natural Evolutionary Relationships among Prokaryotes|orrialdeak=111–131|hizkuntza=en|data=2000-01|url=http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10408410091154219|aldizkaria=Critical Reviews in Microbiology|alea=2|zenbakia=26|issn=1040-841X|doi=10.1080/10408410091154219|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. Ideia babesten du arkeoak bakterio gram-positiboek bereziki eragindako antibiotiko mota askorekiko erresistenteak direla ikusteak, eta antibiotiko horiek nagusiki bakterioak eta arkeoak bereizten dituzten geneetan eragiten dutela<ref name=":0" /><ref name=":1" />. Proposamena da antibiotiko gram-positiboek sortutako erresistentziarekiko presio selektiboa nahikoa izan zela, azkenean, antibiotikoen diana-gene askotan aldaketa handiak eragiteko, eta andui horiek egungo Archaearen arbasoak direla<ref name="Izenik_gabekoa-20240324200114"/>. Hautespen antibiotikoari edo lehiarako beste edozein presiori erantzunez, arkeoek izan duten eboluzioak ere azal lezake muturreko inguruneetara (tenperatura altuetara edo azidotasunera) nola egokitzen diren, antibiotikoak sortzen dituzten organismoetatik ihes egiteko nitxo hutsak bilatzearen ondorioz; [[Thomas Cavalier-Smith|Cavalier-Smithek]] antzeko iradokizuna egin zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cavalier-Smith|izenburua=The neomuran origin of archaebacteria, the negibacterial root of the universal tree and bacterial megaclassification.|orrialdeak=7–76|data=2002|url=https://www.microbiologyresearch.org/content/journal/ijsem/10.1099/00207713-52-1-7|aldizkaria=International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology|alea=1|zenbakia=52|issn=1466-5034|doi=10.1099/00207713-52-1-7|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. Proteinen egiturazko erlazioak ikertzen dituzten beste lan batzuek<ref>{{Erreferentzia|izena=Ruben E.|abizena=Valas|izenburua=The origin of a derived superkingdom: how a gram-positive bacterium crossed the desert to become an archaeon|orrialdeak=16|abizena2=Bourne|izena2=Philip E.|data=2011-02-28|url=https://doi.org/10.1186/1745-6150-6-16|aldizkaria=Biology Direct|alea=1|zenbakia=6|issn=1745-6150|pmid=21356104|pmc=PMC3056875|doi=10.1186/1745-6150-6-16|sartze-data=2024-01-13}}</ref> eta bakterio gram-positiboak prokariotetan adarkatutako lehen leinuak izan daitezkeela iradokitzen duten ikerketek ere babesten dute proposamen hori<ref>{{Erreferentzia|izena=Ryan G.|abizena=Skophammer|izenburua=Evidence that the Root of the Tree of Life Is Not within the Archaea|orrialdeak=1648–1651|abizena2=Herbold|abizena3=Rivera|abizena4=Servin|abizena5=Lake|izena2=Craig W.|izena3=Maria C.|izena4=Jacqueline A.|izena5=James A.|data=2006-06-26|url=https://doi.org/10.1093/molbev/msl046|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=9|zenbakia=23|issn=1537-1719|doi=10.1093/molbev/msl046|sartze-data=2024-01-13}}</ref>.

=== Eukariotoekin harremana ===
{{sakontzeko|Sinbiogenesi}}
[[Fitxategi:Symbiogenesis 2 mergers.svg|thumb|[[Sinbiogenesia]]ren teorian, [[Asgard arkeo]] baten eta bakterio aerobio baten fusioak [[eukarioto]]ak sortu zituen, [[mitokondria]] aerobioekin; bigarren fusio batek [[kloroplasto]]ak gehitu zituen eta [[Viridiplantae|landare berdeak]] sortu zituen<ref>{{Erreferentzia|izena=Muriel|abizena=Gargaud|izenburua=Origins and Evolution of Life: An Astrobiological Perspective|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|abizena2=López-Garcìa|abizena3=Martin|izena2=Purificación|izena3=Hervé|data=2011-01-06|url=https://books.google.com/books?id=m3oFebknu1cC&pg=PA326|isbn=978-1-139-49459-5|sartze-data=2024-01-13}}</ref>.]]
Arkeoen eta [[eukarioto]]en arteko eboluzio-harremana oraindik ez dago argi. Zelularen egituran eta funtzioan aurrerago aipatzen diren antzekotasunez gain, zuhaitz genetiko askok biak biltzen dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Laura|abizena=Eme|izenburua=Archaea and the origin of eukaryotes|orrialdeak=711–723|hizkuntza=en|abizena2=Spang|abizena3=Lombard|abizena4=Stairs|abizena5=Ettema|izena2=Anja|izena3=Jonathan|izena4=Courtney W.|izena5=Thijs J. G.|data=2017-12|url=https://www.nature.com/articles/nrmicro.2017.133|aldizkaria=Nature Reviews Microbiology|alea=12|zenbakia=15|issn=1740-1534|doi=10.1038/nrmicro.2017.133|sartze-data=2024-01-13}}</ref>.

Egoera zailtzen duten faktoreen artean hainbat faktore daude, adibidez eukariotoen eta [[Thermoproteota]] filumaren arteko harremana handiagoa dela "[[Euryarchaeota]]" eta Thermoproteota filumarena baino<ref>{{Erreferentzia|izena=James A.|abizena=Lake|izenburua=Origin of the eukaryotic nucleus determined by rate-invariant analysis of rRNA sequences|orrialdeak=184–186|hizkuntza=en|data=1988-01|url=https://www.nature.com/articles/331184a0|aldizkaria=Nature|alea=6152|zenbakia=331|issn=1476-4687|doi=10.1038/331184a0|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. ''[[Thermotoga maritima]]'' arkeoak hainbat bakterioren geneak ditu, akaso [[geneen transferentzia horizontala]]ren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=Karen E.|abizena=Nelson|izenburua=Evidence for lateral gene transfer between Archaea and Bacteria from genome sequence of Thermotoga maritima|orrialdeak=323–329|hizkuntza=en|abizena2=Clayton|abizena3=Gill|abizena4=Gwinn|abizena5=Dodson|abizena6=Haft|abizena7=Hickey|abizena8=Peterson|abizena9=Nelson|izena2=Rebecca A.|izena3=Steven R.|izena4=Michelle L.|izena5=Robert J.|izena6=Daniel H.|izena7=Erin K.|izena8=Jeremy D.|izena9=William C.|data=1999-05|url=https://www.nature.com/articles/20601|aldizkaria=Nature|alea=6734|zenbakia=399|issn=1476-4687|doi=10.1038/20601|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. Hipotesi estandarraren arabera, eukariotoen arbasoa oso goiz bereizi zen arkeoetatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Manolo|abizena=Gouy|izenburua=Phylogenetic analysis based on rRNA sequences supports the archaebacterial rather than the eocyte tree|orrialdeak=145–147|hizkuntza=en|abizena2=Li|izena2=Wen-Hsiung|data=1989-05|url=https://www.nature.com/articles/339145a0|aldizkaria=Nature|alea=6220|zenbakia=339|issn=1476-4687|doi=10.1038/339145a0|sartze-data=2024-01-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=N.|abizena=Yutin|izenburua=The Deep Archaeal Roots of Eukaryotes|orrialdeak=1619–1630|abizena2=Makarova|abizena3=Mekhedov|abizena4=Wolf|abizena5=Koonin|izena2=K. S.|izena3=S. L.|izena4=Y. I.|izena5=E. V.|data=2008-04-23|url=https://doi.org/10.1093/molbev/msn108|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=8|zenbakia=25|issn=0737-4038|pmid=18463089|pmc=PMC2464739|doi=10.1093/molbev/msn108|sartze-data=2024-01-13}}</ref>, eta eukariotak [[sinbiogenesi]]aren, arkeo baten eta [[mitokondrio]]ak sortu zituen eubakterio baten fusioaren ondorioz sortu ziren; hipotesi horrek azaltzen ditu taldeen arteko antzekotasun genetikoak. [[Eozitoen hipotesia]]ren arabera, ordea, nahiko berandu sortu ziren eukariotak arkeoetatik abiatuta<ref>{{Erreferentzia|izena=Tom A.|abizena=Williams|izenburua=An archaeal origin of eukaryotes supports only two primary domains of life|orrialdeak=231–236|hizkuntza=en|abizena2=Foster|abizena3=Cox|abizena4=Embley|izena2=Peter G.|izena3=Cymon J.|izena4=T. Martin|data=2013-12|url=https://www.nature.com/articles/nature12779|aldizkaria=Nature|alea=7479|zenbakia=504|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature12779|sartze-data=2024-01-13}}</ref>.

''[[Lokiarchaeum]]'' ("[[Lokiarchaeota]]" izeneko proposatutako filumekoa), [[Ozeano Artiko]]ko [[Loki Gaztelua]] izeneko iturri hidrotermalean 2015ean aurkitua, ordura arte ezagutzen zen eukariotoekin lotura estuena zuen arkeoa zen. Prokarioten eta eukariotoen arteko trantsizio-organismoa deitu izan zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl|abizena=Zimmer|izenburua=Under the Sea, a Missing Link in the Evolution of Complex Cells|hizkuntza=en-US|data=2015-05-06|url=https://www.nytimes.com/2015/05/07/science/under-the-sea-a-missing-link-in-the-evolution-of-complex-cells.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2024-01-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Anja|abizena=Spang|izenburua=Complex archaea that bridge the gap between prokaryotes and eukaryotes|orrialdeak=173–179|hizkuntza=en|abizena2=Saw|abizena3=Jørgensen|abizena4=Zaremba-Niedzwiedzka|abizena5=Martijn|abizena6=Lind|abizena7=van Eijk|abizena8=Schleper|abizena9=Guy|izena2=Jimmy H.|izena3=Steffen L.|izena4=Katarzyna|izena5=Joran|izena6=Anders E.|izena7=Roel|izena8=Christa|izena9=Lionel|data=2015-05|url=https://www.nature.com/articles/nature14447|aldizkaria=Nature|alea=7551|zenbakia=521|issn=1476-4687|pmid=25945739|pmc=PMC4444528|doi=10.1038/nature14447|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. Harrezkero, "Lokiarchaeota"ren zazpi filum-ahizpa aurkitu dira ([[Thorarchaeota]], [[Odinarchaeota]], [[Heimdallarchaeota]]), eta guztiek supertalde berri bat osatu dute, [[Asgard (Archaea)|Asgard]] izenekoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Kiley W.|abizena=Seitz|izenburua=Genomic reconstruction of a novel, deeply branched sediment archaeal phylum with pathways for acetogenesis and sulfur reduction|orrialdeak=1696–1705|hizkuntza=en|abizena2=Lazar|abizena3=Hinrichs|abizena4=Teske|abizena5=Baker|izena2=Cassandre S.|izena3=Kai-Uwe|izena4=Andreas P.|izena5=Brett J.|data=2016-07|url=https://www.nature.com/articles/ismej2015233|aldizkaria=The ISME Journal|alea=7|zenbakia=10|issn=1751-7370|pmid=26824177|pmc=PMC4918440|doi=10.1038/ismej.2015.233|sartze-data=2024-01-13}}</ref>.

Oraindik aztertzen ari dira Asgardeko kideen eta eukariotoen arteko harremanaren xehetasunak<ref>{{Erreferentzia|izena=Fraser|abizena=MacLeod|izenburua=Asgard archaea: Diversity, function, and evolutionary implications in a range of microbiomes|orrialdeak=48–61|hizkuntza=en|abizena2=Kindler|abizena3=Wong|abizena4=Chen|abizena5=Burns|abizena6=MacLeod|abizena7=Kindler|abizena8=Wong|abizena9=Chen|izena2=Gareth S.|izena3=Hon Lun|izena4=Ray|izena5=Brendan P.|izena6=Fraser|izena7=Gareth S.|izena8=Hon Lun|izena9=Ray|data=2019|url=http://www.aimspress.com/rticle/doi/10.3934/microbiol.2019.1.48|aldizkaria=AIMS Microbiology|alea=1|zenbakia=5|issn=2471-1888|pmid=31384702|pmc=PMC6646929|doi=10.3934/microbiol.2019.1.48|sartze-data=2024-01-13}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, baina, 2020ko urtarrilean, zientzialariek jakinarazi zuten ''[[Candidatus Prometheoarchaeum syntrophicum]]'', Asgard arkeo mota bat, lotura izan daitekeela duela bi mila milioi urteko mikroorganismo prokarioto sinple eta eukarioto konplexuen artean<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl|abizena=Zimmer|izenburua=This Strange Microbe May Mark One of Life’s Great Leaps|hizkuntza=en-US|data=2020-01-15|url=https://www.nytimes.com/2020/01/15/science/cells-eukaryotes-archaea.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2024-01-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Hiroyuki|abizena=Imachi|izenburua=Isolation of an archaeon at the prokaryote–eukaryote interface|orrialdeak=519–525|hizkuntza=en|abizena2=Nobu|abizena3=Nakahara|abizena4=Morono|abizena5=Ogawara|abizena6=Takaki|abizena7=Takano|abizena8=Uematsu|abizena9=Ikuta|izena2=Masaru K.|izena3=Nozomi|izena4=Yuki|izena5=Miyuki|izena6=Yoshihiro|izena7=Yoshinori|izena8=Katsuyuki|izena9=Tetsuro|data=2020-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1916-6|aldizkaria=Nature|alea=7791|zenbakia=577|issn=1476-4687|pmid=31942073|pmc=PMC7015854|doi=10.1038/s41586-019-1916-6|sartze-data=2024-01-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Madhan R.|abizena=Tirumalai|izenburua=Ribosomal Protein Cluster Organization in Asgard Archaea|orrialdeak=e5512414|hizkuntza=en|abizena2=Sivaraman|abizena3=Kutty|abizena4=Song|abizena5=Fox|izena2=Raghavan V.|izena3=Layla A.|izena4=Eric L.|izena5=George E.|data=2023-09-29|url=https://www.hindawi.com/journals/archaea/2023/5512414/|aldizkaria=Archaea|zenbakia=2023|issn=1472-3646|doi=10.1155/2023/5512414|sartze-data=2024-01-13}}</ref>.

== Morfologia ==
[[Fitxategi:Haloquadratum_walsbyi00.jpg|thumb|''[[Haloquadratum walsby]]'' arkeo karratua, bitxikeria bat formen artean.]]
Banakako arkeoek 0,1 [[mikrometro]] (μm) eta 15 μm arteko diametroa dute, eta hainbat formatan aurkezten dira, eskuarki esfera, hagatxo, espiral edo plaka gisa<ref name="Izenik_gabekoa_2-20240324200114">{{Erreferentzia|izena=George M.|abizena=Garrity|izenburua=Bergey's manual of systematic bacteriology|argitaletxea=Springer|abizena2=Brenner|abizena3=Krieg|abizena4=Staley|izena2=Don J.|izena3=Noel R.|izena4=James T.|data=2005|edizioa=Second ed|isbn=978-0-387-24143-2|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. [[Thermoproteota]]ren barruan beste morfologia batzuk daude, hala nola zelula lobulatuak dituzte forma irregularrean ''[[Sulfolobus]]''en, mikrometro erdia baino zabalera txikiagoa duten orratz moduko filamentuak ''[[Thermofilum]]''en, eta hagaxka ia erabat angeluzuzenak ''[[Thermoproteus]]'' eta ''[[Pyrobaculum]]''en. ''[[Haloquadratum]]'' generoko arkeoak, hala nola ''[[Haloquadratum walsbyi]]'', urmael hipergazietan bizi diren espezie lau eta karratuak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=A. E.|abizena=Walsby|izenburua=A square bacterium|orrialdeak=69–71|data=1980-01-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1980Natur.283...69W|aldizkaria=Nature|zenbakia=283|issn=0028-0836|doi=10.1038/283069a0|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. Forma ezohiko horiek, seguru asko, zelula-hormei eta [[zitoeskeleto prokarioto]]ari esker mantentzen dira. Arkeoetan beste organismo batzuetako zitoeskeletoaren osagaiekin lotutako proteinak daude<ref>{{Erreferentzia|izena=Futoshi|abizena=Hara|izenburua=An Actin Homolog of the Archaeon Thermoplasma acidophilum That Retains the Ancient Characteristics of Eukaryotic Actin|orrialdeak=2039–2045|hizkuntza=en|abizena2=Yamashiro|abizena3=Nemoto|abizena4=Ohta|abizena5=Yokobori|abizena6=Yasunaga|abizena7=Hisanaga|abizena8=Yamagishi|izena2=Kan|izena3=Naoki|izena4=Yoshinori|izena5=Shin-ichi|izena6=Takuo|izena7=Shin-ichi|izena8=Akihiko|data=2007-03|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/JB.01454-06|aldizkaria=Journal of Bacteriology|alea=5|zenbakia=189|issn=0021-9193|pmid=17189356|pmc=PMC1855749|doi=10.1128/JB.01454-06|sartze-data=2024-01-13}}</ref>, eta haien zeluletan harizpiak sortzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan D.|abizena=Trent|izenburua=Chaperonin filaments: The archaeal cytoskeleton?|orrialdeak=5383–5388|hizkuntza=en|abizena2=Kagawa|abizena3=Yaoi|abizena4=Olle|abizena5=Zaluzec|izena2=Hiromi K.|izena3=Takuro|izena4=Eric|izena5=Nestor J.|data=1997-05-13|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.94.10.5383|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=10|zenbakia=94|issn=0027-8424|pmid=9144246|pmc=PMC24687|doi=10.1073/pnas.94.10.5383|sartze-data=2024-01-13}}</ref>, baina, beste organismo batzuetan ez bezala, zelula-egitura horiek ez dira ondo ezagutzen<ref>{{Erreferentzia|izena=William G.|abizena=Hixon|izenburua=Cytoskeleton in the archaebacterium Thermoplasma acidophilum? Viscosity increase in soluble extracts|orrialdeak=151–160|abizena2=Searcy|izena2=Dennis G.|data=1993-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/030326479390091P|aldizkaria=Biosystems|alea=2|zenbakia=29|issn=0303-2647|doi=10.1016/0303-2647(93)90091-P|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. ''[[Thermoplasma]]''n eta ''[[Ferroplasma]]''n, zelula-paretarik ez dagoenez, zelulek forma irregularrak dituzte eta [[ameba|ameben]] antzekoak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=O V|abizena=Golyshina|izenburua=Ferroplasma acidiphilum gen. nov., sp. nov., an acidophilic, autotrophic, ferrous-iron-oxidizing, cell-wall-lacking, mesophilic member of the Ferroplasmaceae fam. nov., comprising a distinct lineage of the Archaea.|orrialdeak=997–1006|abizena2=Pivovarova|abizena3=Karavaiko|abizena4=Kondratéva|abizena5=Moore|abizena6=Abraham|abizena7=Lünsdorf|abizena8=Timmis|abizena9=Yakimov|izena2=T A|izena3=G I|izena4=T F|izena5=E R|izena6=W R|izena7=H|izena8=K N|izena9=M M|data=2000|url=https://www.microbiologyresearch.org/content/journal/ijsem/10.1099/00207713-50-3-997|aldizkaria=International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology|alea=3|zenbakia=50|issn=1466-5034|doi=10.1099/00207713-50-3-997|sartze-data=2024-01-13}}</ref>.

Espezie batzuek 200 μm arteko zelula-agregatuak edo -harizpiak eratzen dituzte<ref name="Izenik_gabekoa_2-20240324200114"/>. Organismo horiek [[biofilm]]etan garrantzitsuak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Luanne|abizena=Hall-Stoodley|izenburua=Bacterial biofilms: from the Natural environment to infectious diseases|orrialdeak=95–108|hizkuntza=en|abizena2=Costerton|abizena3=Stoodley|izena2=J. William|izena3=Paul|data=2004-02|url=https://www.nature.com/articles/nrmicro821|aldizkaria=Nature Reviews Microbiology|alea=2|zenbakia=2|issn=1740-1534|doi=10.1038/nrmicro821|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. Bereziki, ''[[Thermococcus]] coalescens'' zelulen agregatuak kultiboetan fusionatzen dira eta banakako zelula erraldoiak sortzen dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Tomohiko|abizena=Kuwabara|izenburua=Thermococcus coalescens sp. nov., a cell-fusing hyperthermophilic archaeon from Suiyo Seamount|orrialdeak=2507–2514|abizena2=Minaba|abizena3=Iwayama|abizena4=Inouye|abizena5=Nakashima|abizena6=Marumo|abizena7=Maruyama|abizena8=Sugai|abizena9=Itoh|izena2=Masaomi|izena3=Yukihiro|izena4=Isao|izena5=Miwako|izena6=Katsumi|izena7=Akihiko|izena8=Akihiko|izena9=Toshihiro|data=2005|url=https://www.microbiologyresearch.org/content/journal/ijsem/10.1099/ijs.0.63432-0|aldizkaria=International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology|alea=6|zenbakia=55|issn=1466-5034|doi=10.1099/ijs.0.63432-0|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. ''[[Pyrodictium]]'' generoko arkeoek zelula anitzeko kolonia oso landua sortzen dute. Kolonia horrek hodi huts luze eta finen multzoak ditu, zelulen azaletik irten eta zuhaixka baten antzeko aglomerazio trinko bat eratuz lotzen dituztenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephan|abizena=Nickell|izenburua=Pyrodictium cannulae enter the periplasmic space but do not enter the cytoplasm, as revealed by cryo-electron tomography|orrialdeak=34–42|abizena2=Hegerl|abizena3=Baumeister|abizena4=Rachel|izena2=Reiner|izena3=Wolfgang|izena4=Reinhard|data=2003-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1047847702005816|aldizkaria=Journal of Structural Biology|alea=1|zenbakia=141|issn=1047-8477|doi=10.1016/S1047-8477(02)00581-6|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. Kanula horien funtzioa ez dago argi, baina baliteke inguruko zelulekin elikagaiak trukatu edo komunikatzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Christian|abizena=Horn|izenburua=In Vivo Observation of Cell Division of Anaerobic Hyperthermophiles by Using a High-Intensity Dark-Field Microscope|orrialdeak=5114–5118|hizkuntza=en|abizena2=Paulmann|abizena3=Kerlen|abizena4=Junker|abizena5=Huber|izena2=Bernd|izena3=Gertraude|izena4=Norbert|izena5=Harald|data=1999-08-15|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/JB.181.16.5114-5118.1999|aldizkaria=Journal of Bacteriology|alea=16|zenbakia=181|issn=1098-5530|pmid=10438790|pmc=PMC94007|doi=10.1128/JB.181.16.5114-5118.1999|sartze-data=2024-01-13}}</ref>. Badira kolonia multiespezifikoak, hala nola 2001ean Alemaniako urtegi batean aurkitutako "perla-lepokoaren" komunitatea. Euryarchaeota espezie berri bateko kolonia biribilak eta zurixkak 15 zentimetro luze arteko luzera izan dezaketen harizpi finetan zehar sakabanatuta daude; harizpi horiek bakterio espezie berezi batez osatuta daude<ref>{{Erreferentzia|izena=Christian|abizena=Rudolph|izenburua=Natural Communities of Novel Archaea and Bacteria Growing in Cold Sulfurous Springs with a String-of-Pearls-Like Morphology|orrialdeak=2336–2344|hizkuntza=en|abizena2=Wanner|abizena3=Huber|izena2=Gerhard|izena3=Robert|data=2001-05|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/AEM.67.5.2336-2344.2001|aldizkaria=Applied and Environmental Microbiology|alea=5|zenbakia=67|issn=0099-2240|pmid=11319120|pmc=PMC92875|doi=10.1128/AEM.67.5.2336-2344.2001|sartze-data=2024-01-13}}</ref>.

== Egitura eta ekintzak ==
Arkeoek eta bakterioek, oro har, antzeko zelula-egitura dute, baina zelularen osaerak eta antolaketak arkeoak bereizten dituzte. Bakterioek bezala, arkeoek ez dute barne-mintz eta [[organulu]]rik. Bakterioak bezala, arkeoetako [[zelula-mintz]]ak [[Zelula horma|zelula horma]] batek mugatzen ditu, eta [[flagelo]] bat edo gehiago erabiliz igeri egiten dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Nikhil A.|abizena=Thomas|izenburua=The archaeal flagellum: a different kind of prokaryotic motility structure|orrialdeak=147–174|abizena2=Bardy|abizena3=Jarrell|izena2=Sonia L.|izena3=Ken F.|data=2001-04|url=https://doi.org/10.1111/j.1574-6976.2001.tb00575.x|aldizkaria=FEMS Microbiology Reviews|alea=2|zenbakia=25|issn=1574-6976|doi=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00575.x|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Egiturari dagokionez, arkeoek [[bakterio gram-positibo]]en antz handiagoa dute. Gehienek mintz plasmatiko bakarra eta zelula-pareta dute, eta ez dute [[espazio periplasmatiko]]rik; arau orokor horren salbuespena ''[[Ignicoccus]]'' da, mintzean lotutako [[besikula]]k dituen eta kanpoko mintz batez inguratuta dagoen periplasma bereziki handia baitu<ref>{{Erreferentzia|izena=Reinhard|abizena=Rachel|izenburua=The ultrastructure of Ignicoccus: Evidence for a novel outer membrane and for intracellular vesicle budding in an archaeon|orrialdeak=9–18|hizkuntza=en|abizena2=Wyschkony|abizena3=Riehl|abizena4=Huber|izena2=Irith|izena3=Sabine|izena4=Harald|data=NaN/NaN/NaN|url=https://www.hindawi.com/journals/archaea/2002/307480/|aldizkaria=Archaea|zenbakia=1|issn=1472-3646|pmid=15803654|pmc=PMC2685547|doi=10.1155/2002/307480|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

=== Zelula hormak eta arkaelak ===
Arkeo gehienek (baina ez ''[[Thermoplasma]]''k eta ''[[Ferroplasma]]''k) zelula-horma dute. Arkeo gehienetan, gainazaleko geruzako proteinek osatzen dute pareta, eta [[S geruza]] bat eratzen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Margit|abizena=Sára|izenburua=S-Layer Proteins|orrialdeak=859–868|hizkuntza=en|abizena2=Sleytr|izena2=Uwe B.|data=2000-02-15|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/JB.182.4.859-868.2000|aldizkaria=Journal of Bacteriology|alea=4|zenbakia=182|issn=0021-9193|pmid=10648507|pmc=PMC94357|doi=10.1128/JB.182.4.859-868.2000|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Zelularen kanpoaldea estaltzen duten molekula proteikoen multzo zurruna da S geruza ([[sare-kota]] bat bezala)<ref>{{Erreferentzia|izena=Harald|abizena=Engelhardt|izenburua=Structural Research on Surface Layers: A Focus on Stability, Surface Layer Homology Domains, and Surface Layer–Cell Wall Interactions|orrialdeak=276–302|abizena2=Peters|izena2=Jürgen|data=1998-12-15|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1047847798940709|aldizkaria=Journal of Structural Biology|alea=2|zenbakia=124|issn=1047-8477|doi=10.1006/jsbi.1998.4070|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Geruza horrek babes kimikoa eta fisikoa ematen du, eta makromolekulek zelula-mintza ukitzea eragotz dezake<ref name="kandler">{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Kandler|izenburua=Cell wall polymers in Archaea (Archaebacteria)|orrialdeak=305–308|hizkuntza=en|abizena2=König|izena2=H.|data=1998-04-01|url=https://doi.org/10.1007/s000180050156|aldizkaria=Cellular and Molecular Life Sciences CMLS|alea=4|zenbakia=54|issn=1420-9071|doi=10.1007/s000180050156|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Bakterioek ez bezala, arkeoek ez dute [[peptidoglikano]]rik beren zelula-hormetan. [[Metanobakterio]]ek badituzte zelula-paretak, [[pseudopeptidoglikano]]a dutenak (peptidoglikano eubakterianoaren antzekoa da morfologian, funtzioan eta egitura fisikoan), baina pseudopeptidoglikanoa desberdina da egitura kimikoan<ref>{{Erreferentzia|izena=John L.|abizena=Howland|izenburua=The surprising archaea: discovering another domain of life|url=https://archive.org/details/surprisingarchae0000howl|argitaletxea=Oxford University Press|data=2000|isbn=978-0-19-511183-5|sartze-data=2024-01-14}}</ref>; ez du [[D-aminoazido]]rik eta [[azido N-azetilmuramiko]]rik; azken horren ordez [[azido N-azetiltalosaminuroniko]]a erabiltzen dute<ref name="kandler" />.

Arkeoetako flageloei [[arkaela]] deritze, eta bakterio-flageloek bezala funtzionatzen dute: haien zurtoin luzeak oinarrian motor birakariek bultzatzen dituzte. Mintzean zehar [[protoi-gradiente]] batek eragiten ditu motor horiek, baina arkaelak oso desberdinak dira osaeran eta garapenean. Bi flagelo-motak arbaso desberdinetatik abiatuta garatu ziren. Bakterio-flageloak [[III. motako jariatze-sistema]]ren arbaso bera du<ref>{{Erreferentzia|izena=Uri|abizena=Gophna|izenburua=Bacterial type III secretion systems are ancient and evolved by multiple horizontal-transfer events|orrialdeak=151–163|abizena2=Ron|abizena3=Graur|izena2=Eliora Z.|izena3=Dan|data=2003-07-17|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0378111903006127|aldizkaria=Gene|zenbakia=312|issn=0378-1119|doi=10.1016/S0378-1119(03)00612-7|sartze-data=2024-01-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Nguyen|izenburua=Phylogenetic analyses of the constituents of Type III protein secretion systems|orrialdeak=125–144|abizena2=Paulsen|abizena3=Tchieu|abizena4=Hueck|abizena5=Saier|izena2=I. T.|izena3=J.|izena4=C. J.|izena5=M. H.|data=2000-04|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10939240/|aldizkaria=Journal of Molecular Microbiology and Biotechnology|alea=2|zenbakia=2|issn=1464-1801|pmid=10939240|sartze-data=2024-01-14}}</ref>; arkeoetako flageloek, berriz, [[IV. motako pilus|IV. motako bakterio-pilusetatik]] aurrera eboluzionatu dutela dirudi<ref>{{Erreferentzia|izena=Sandy Y.M.|abizena=Ng|izenburua=Archaeal Flagella, Bacterial Flagella and Type IV Pili: A Comparison of Genes and Posttranslational Modifications|orrialdeak=167–191|abizena2=Chaban|abizena3=Jarrell|izena2=Bonnie|izena3=Ken F.|data=2006-09-21|url=https://doi.org/10.1159/000094053|aldizkaria=Journal of Molecular Microbiology and Biotechnology|alea=3-5|zenbakia=11|issn=1464-1801|doi=10.1159/000094053|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Bakterio-flageloa hutsa da eta erdiko porotik flageloaren puntaraino igotzen diren azpiunitateen bidez mihiztatzen da; araelak, berriz, oinarrian azpiunitateak gehituz sintetizatzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Sonia L.|abizena=Bardy|izenburua=Prokaryotic motility structures|orrialdeak=295–304|abizena2=Ng|abizena3=Jarrell|izena2=Sandy Y. M.|izena3=Ken F.|data=2003|url=https://www.microbiologyresearch.org/content/journal/micro/10.1099/mic.0.25948-0|aldizkaria=Microbiology|alea=2|zenbakia=149|issn=1465-2080|doi=10.1099/mic.0.25948-0|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

=== Mintzak ===
[[Fitxategi:Archaea membrane.svg|thumb|Mintzeko egiturak. '''Goian''', arkeoen [[fosfolipido]] bat: '''1''', isopreno-kateak; '''2''', eter-loturak; '''3''', [[L-glizerol]]aren frakzioa; '''4''', fosfato-taldea. '''Erdian''', bakterio edo eukarioto baten fosfolipido bat: '''5''', gantz-azidoen kateak; '''6''', ester loturak; '''7''', [[D-glizerol]]aren frakzioa; '''8''', fosfato taldea. '''Behean''': '''9''', bakterio eta eukariotoen geruza bikoitz lipidikoa; '''10''', arkeo batzuen geruza lipidikoa.]]
Arkeoen mintzak gainerako talde bizidunenen oso bestelakoak dira, eta horrek frogatzen du arkeoak urrutitik baino ez daudela lotuta bakterioekin eta eukariotoekin<ref name="Izenik_gabekoa_3-20240324200114">{{Erreferentzia|izena=Yosuke|abizena=Koga|izenburua=Biosynthesis of Ether-Type Polar Lipids in Archaea and Evolutionary Considerations|orrialdeak=97–120|hizkuntza=en|abizena2=Morii|izena2=Hiroyuki|data=2007-03|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/MMBR.00033-06|aldizkaria=Microbiology and Molecular Biology Reviews|alea=1|zenbakia=71|issn=1092-2172|pmid=17347520|pmc=PMC1847378|doi=10.1128/MMBR.00033-06|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Organismo guztietan, zelula-mintzak [[fosfolipido]] izeneko molekulez osatuta daude. Molekula horiek uretan disolbatzen den zati [[Polartasun (kimika)|polar]] bat dute ([[fosfato]]-burua), eta disolbatzen ez den zati "koipetsu" ez-polar bat ([[lipido]]-buztana). Zati horiek [[glizerol]]-frakzio batek lotzen ditu. Uretan, fosfolipidoak elkartu egiten dira, burua uretara begira dutela, eta isatsak kontrako noranzkoan. Zelula-mintzen egitura nagusia fosfolipido horien geruza bikoitza da, [[geruza bikoitz lipidiko]]a deritzona<ref>{{Erreferentzia|izena=Sina|abizena=Youssefian|izenburua=Thermal conductivity and rectification in asymmetric archaeal lipid membranes|abizena2=Rahbar|abizena3=Van Dessel|izena2=Nima|izena3=Steven|data=2018-05-02|url=https://doi.org/10.1063/1.5018589|aldizkaria=The Journal of Chemical Physics|alea=17|zenbakia=148|issn=0021-9606|doi=10.1063/1.5018589|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

Arkeoen fosfolipidoak ez dira ohikoak lau alderditan:
* Glizerol-[[eter lipido]]z osatutako mintzak dituzte; bakterioek eta eukariotoek, berriz, batez ere glizerol-[[ester lipido]]z osatutako mintzak dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=M|abizena=De Rosa|izenburua=Structure, biosynthesis, and physicochemical properties of archaebacterial lipids.|orrialdeak=70–80|hizkuntza=en|abizena2=Gambacorta|abizena3=Gliozzi|izena2=A|izena3=A|data=1986|url=https://mmbr.asm.org/content/50/1/70|aldizkaria=Microbiological Reviews|alea=1|zenbakia=50|issn=0146-0749|doi=10.1128/MMBR.50.1.70-80.1986|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Bien arteko aldea da lipidoak [[glizerol]]aren frakzioarekin lotzen dituen lotura-mota; bi motak horiz ageri dira eskuineko irudian. Ester-lipidoetan, [[ester-lotura]] da; eter-lipidoetan, berriz, [[eter-lotura]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Balleza|izenburua=Ether- versus Ester-Linked Phospholipid Bilayers Containing either Linear or Branched Apolar Chains|orrialdeak=1364–1374|abizena2=Garcia-Arribas|abizena3=Sot|abizena4=Ruiz-Mirazo|abizena5=Goñi|izena2=Aritz B.|izena3=Jesús|izena4=Kepa|izena5=Félix M.|data=2014-09|url=https://doi.org/10.1016/j.bpj.2014.07.036|aldizkaria=Biophysical Journal|alea=6|zenbakia=107|issn=0006-3495|pmid=25229144|pmc=PMC4167531|doi=10.1016/j.bpj.2014.07.036|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.
* Arkeoen glizerol-frakzioaren [[estereokimika]] beste organismo batzuen irudi espekularra da. Glizerolaren frakzioa bi eratara ager daiteke: bata bestearen ispilu-irudiak, [[enantiomero]] deritzenak. Eskuineko esku bat ezkerreko eskularru batean erraz sartzen ez den bezala, mota bateko enantiomeroak normalean ezin dira bestearentzat egokitutako [[entzima|entzimek]] erabili edo fabrikatu. Arkeoen fosfolipidoak ''sn''-glizerol-1-fosfatozko eskeleto baten gainean eraikitzen dira. Eskeleto hori ''sn''-glizerol-3-fosfatoaren, bakterio eta eukariotoetan aurkitzen den eskeleto fosfolipidikoaren, enantiomero bat da. Horrek esan nahi du arkeoek erabat desberdinak diren entzimak erabiltzen dituztela fosfolipidoak sintetizatzeko, bakterioekin eta eukariotoekin alderatuta. Entzima horiek oso goiz garatu ziren biziaren historian, eta horrek adierazten du beste bi domeinuetatik goiz bereizi zirela<ref name="Izenik_gabekoa_3-20240324200114"/>.
* Arkeoen isats lipidikoak eta beste organismo batzuenak desberdinak dira; izan ere, alboetan adarkatze ugari dituzten [[isoprenoide]] kate luzeetan oinarritzen dira, batzuetan [[ziklopropano]] edo [[ziklohexano]]zko eraztunekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Jaap S.Sinninghe|abizena=Damsté|izenburua=Crenarchaeol|orrialdeak=1641–1651|abizena2=Schouten|abizena3=Hopmans|abizena4=van Duin|abizena5=Geenevasen|izena2=Stefan|izena3=Ellen C.|izena4=Adri C.T.|izena5=Jan A.J.|data=2002-10|url=https://doi.org/10.1194/jlr.M200148-JLR200|aldizkaria=Journal of Lipid Research|alea=10|zenbakia=43|issn=0022-2275|doi=10.1194/jlr.m200148-jlr200|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Beste organismo batzuetako mintzen gantz-azidoek, aldiz, alboko adarkadurarik eta eraztunik gabeko kate zuzenak dituzte. Organismo askoren biokimikan isoprenoideek zeregin garrantzitsua duten arren, arkeoek bakarrik erabiltzen dituzte fosfolipidoak egiteko. Adarkatutako kate horiek lagungarriak izan daitezke, tenperatura altuetan, arkeoen mintzak ihesik izan ez dezan<ref>{{Erreferentzia|url=https://academic.oup.com/bbb/article/69/11/2019-2034/5953305|aldizkaria=academic.oup.com|doi=10.1271/bbb.69.2019|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.
* Arkeo batzuetan, geruza bikoitz lipidikoaren ordez geruza bakarra jartzen da. Izan ere, arkeoek bi fosfolipido-molekularen isatsak molekula bakar batean fusionatzen dituzte bi buru polarrekin ([[bolaanfifilo]] bat); fusio horren ondorioz, mintzak zurrunagoak izan daitezke eta kontrako inguruneei hobeto eusten diete<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael J.|abizena=Hanford|izenburua=Archaeal tetraether lipids|orrialdeak=45–62|hizkuntza=en|abizena2=Peeples|izena2=Tonya L.|data=2002-01-01|url=https://doi.org/10.1385/ABAB:97:1:45|aldizkaria=Applied Biochemistry and Biotechnology|alea=1|zenbakia=97|issn=1559-0291|doi=10.1385/ABAB:97:1:45|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Adibidez, ''Ferroplasma''ko lipidoak mota horretakoak dira, eta, beraz, organismo horrek bere habitat oso azidoan bizirik irauten du<ref>{{Erreferentzia|izena=Jennifer L.|abizena=Macalady|izenburua=Tetraether-linked membrane monolayers in Ferroplasma spp: a key to survival in acid|orrialdeak=411–419|hizkuntza=en|abizena2=Vestling|abizena3=Baumler|abizena4=Boekelheide|abizena5=Kaspar|abizena6=Banfield|izena2=Martha M.|izena3=David|izena4=Nick|izena5=Charles W.|izena6=Jillian F.|data=2004-10-01|url=https://doi.org/10.1007/s00792-004-0404-5|aldizkaria=Extremophiles|alea=5|zenbakia=8|issn=1433-4909|doi=10.1007/s00792-004-0404-5|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

== Metabolismoa ==
Arkeoek askotariko [[erreakzio kimiko]]ak dituzte [[metabolismo]]an, eta energia-iturri asko erabiltzen dituzte. Erreakzio horiek elikadura-multzotan sailkatzen dira, energia- eta karbono-iturrien arabera. Zenbait arkeok [[sufre]]a eta [[amoniako]]a bezalako [[konposatu ez-organiko]]etatik energia lortzen dute ([[kimiotrofo]]ak dira). Horien artean daude [[Bakterio nitrifikatzaile|nitrifikatzaileak]], [[metanogeno]]ak eta [[metano]]aren [[Erredox erreakzio|oxidatzaile]] [[Anaerobio|anaerobioak]]<ref>{{Erreferentzia|izena=David L.|abizena=Valentine|izenburua=Adaptations to energy stress dictate the ecology and evolution of the Archaea|orrialdeak=316–323|hizkuntza=en|data=2007-04|url=https://www.nature.com/articles/nrmicro1619|aldizkaria=Nature Reviews Microbiology|alea=4|zenbakia=5|issn=1740-1534|doi=10.1038/nrmicro1619|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Erreakzio horietan, konposatu batek [[elektroi]]ak pasatzen ditu beste batera (erredox erreakzio batean), eta energia askatzen du zelularen jarduerak elikatzeko. Konposatu batek [[elektroi-emaile]] gisa jarduten du, eta beste batek [[elektroi-hartzaile]] gisa. Askatutako energia [[Adenosina trifosfato|adenosina-trifosfatoa]] (ATP) [[kimiosmosi]]aren bidez sortzeko erabiltzen da, zelula eukariotoen [[mitokondrio]]an gertatzen den oinarrizko prozesu bera<ref>{{Erreferentzia|izena=Günter|abizena=Schäfer|izenburua=Bioenergetics of the Archaea|orrialdeak=570–620|hizkuntza=en|abizena2=Engelhard|abizena3=Müller|izena2=Martin|izena3=Volker|data=1999-09|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/MMBR.63.3.570-620.1999|aldizkaria=Microbiology and Molecular Biology Reviews|alea=3|zenbakia=63|issn=1092-2172|pmid=10477309|pmc=PMC103747|doi=10.1128/MMBR.63.3.570-620.1999|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

Beste arkeo-talde batzuek [[eguzki-argia]] erabiltzen dute energia-iturri gisa ([[fototrofo]]ak dira), baina oxigenoa sortzen duen [[fotosintesi]]a ez da gertatzen organismo horietan. Bizimodu guztiek oinarrizko ibilbide metaboliko asko partekatzen dituzte; adibidez, arkeoek [[glukolisi]]-forma aldatu bat ([[Entner-Doudoroff ibilbidea]]) eta [[azido zitrikoaren ziklo]] oso edo partzial bat erabiltzen dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Wolfram|abizena=Zillig|izenburua=Comparative biochemistry of Archaea and Bacteria|orrialdeak=544–551|data=1991-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0959437X05802060|aldizkaria=Current Opinion in Genetics & Development|alea=4|zenbakia=1|issn=0959-437X|doi=10.1016/S0959-437X(05)80206-0|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Beste organismo batzuekiko antzekotasun horiek, seguru asko, biziaren historian izan dituzten jatorri goiztiarrak eta eraginkortasun maila handia islatzen dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=A. H.|abizena=Romano|izenburua=Evolution of carbohydrate metabolic pathways|orrialdeak=448–455|abizena2=Conway|izena2=T.|data=1996-07-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0923250896839982|aldizkaria=Research in Microbiology|alea=6|zenbakia=147|issn=0923-2508|doi=10.1016/0923-2508(96)83998-2|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

{| class="wikitable"
|+Arkeoen metabolismoko nutrizio motak
!Nutrizio mota
!Energia iturria
!Karbono iturria
!Adibideak
|-
|[[Fototrofo]]ak
|Eguzki-argia
|Konposatu organikoak
|''[[Halobacterium]]''
|-
|[[Litotrofo]]ak
|Konposatu inorganikoak
|Konposatu organikoak edo [[karbonoaren finkapen]]a
|''[[Ferroglobus]]'', ''[[Methanobacteria]]'' edo ''[[Pyrolobus]]''
|-
|[[Organotrofo]]ak
|Konposatu organikoak
|Konposatu organikoak edo [[karbonoaren finkapen]]a
|''[[Pyrococcus]]'', ''[[Sulfolobus]]'' or ''[[Methanosarcinales]]''
|}

Euryarchaeota batzuk ingurune anaerobikoetan bizi diren [[metanogeno]]ak dira (metabolismoaren ondorioz [[metano]]a sortzen duten arkeoak), hala nola zingiretan. Metabolismo mota hori oso goiz garatu zen, eta baliteke bizitza libreko lehen organismoa metanogenoa izatea. Erreakzio komun baten ondorioz, [[karbono dioxido]]a erabiltzen da hidrogenoa oxidatzeko elektroi-hartzaile gisa. Metanogenesian, zenbait [[koentzima]] esklusibo daude, hala nola [[M koentzima]] eta [[metanofurano]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Anthony A.|abizena=DiMarco|izenburua=UNUSUAL COENZYMES OF METHANOGENESIS|orrialdeak=355–394|hizkuntza=en|abizena2=Bobik|abizena3=Wolfe|izena2=Thomas A.|izena3=Ralph S.|data=1990-06|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.bi.59.070190.002035|aldizkaria=Annual Review of Biochemistry|alea=1|zenbakia=59|issn=0066-4154|doi=10.1146/annurev.bi.59.070190.002035|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Metanogenoek beste konposatu organiko batzuk erabiltzen dituzte, hala nola [[alkohol]]ak, [[azido azetiko]]a edo [[azido formiko]]a elektroi-hartzaile alternatibo gisa. Erreakzio horiek ohikoak dira hesteetan bizi diren arkeoetan. Arkea [[azetotrofo]]ek ere [[azido azetiko]]a metanoan eta karbono dioxidoan deskonposatzen dute zuzenean. Azetotrofo horiek [[Methanosarzinalen]] ordenako arkeoak dira, eta [[biogas]]a sortzen duten mikroorganismoen komunitate garrantzitsuak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Klocke|izenburua=Characterization of the methanogenic Archaea within two-phase biogas reactor systems operated with plant biomass|orrialdeak=190–205|abizena2=Nettmann|abizena3=Bergmann|abizena4=Mundt|abizena5=Souidi|abizena6=Mumme|abizena7=Linke|izena2=Edith|izena3=Ingo|izena4=Kerstin|izena5=Khadidja|izena6=Jan|izena7=Bernd|data=2008-08-04|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0723202008000222|aldizkaria=Systematic and Applied Microbiology|alea=3|zenbakia=31|issn=0723-2020|doi=10.1016/j.syapm.2008.02.003|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

Beste arkeo batzuek atmosferako <chem>CO2</chem> erabiltzen dute karbono-iturri gisa, [[karbonoaren finkapen]] izeneko prozesu batean ([[autotrofo]]ak dira). Prozesu horrek [[Calvinen zikloa]]ren forma oso aldatu bat<ref>{{Erreferentzia|izena=Oliver|abizena=Mueller‐Cajar|izenburua=New roads lead to Rubisco in archaebacteria|orrialdeak=722–724|hizkuntza=en|abizena2=Badger|izena2=Murray Ronald|data=2007-08|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/bies.20616|aldizkaria=BioEssays|alea=8|zenbakia=29|issn=0265-9247|doi=10.1002/bies.20616|sartze-data=2024-01-14}}</ref> edo beste bide metaboliko bat eskatzen du, 3-hidroxipropionatoaren/4-hidroxibutiratoaren zikloa izenekoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Ivan A.|abizena=Berg|izenburua=A 3-Hydroxypropionate/4-Hydroxybutyrate Autotrophic Carbon Dioxide Assimilation Pathway in Archaea|orrialdeak=1782–1786|hizkuntza=en|abizena2=Kockelkorn|abizena3=Buckel|abizena4=Fuchs|izena2=Daniel|izena3=Wolfgang|izena4=Georg|data=2007-12-14|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1149976|aldizkaria=Science|alea=5857|zenbakia=318|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1149976|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Thermoproteotek alderantzizko [[Krebsen zikloa]] ere erabiltzen dute; Euryarchaeotek, berriz, [[Wood–Ljungdahlen bidea]] ere erabiltzen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Rudolf K.|abizena=Thauer|izenburua=A Fifth Pathway of Carbon Fixation|orrialdeak=1732–1733|hizkuntza=en|data=2007-12-14|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1152209|aldizkaria=Science|alea=5857|zenbakia=318|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1152209|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Karbonoa energia ez-organikoko iturrien bidez finkatzen da. Arkeo ezagun batek ere ez du fotosintesia egiten<ref>{{Erreferentzia|izena=Donald A.|abizena=Bryant|izenburua=Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated|orrialdeak=488–496|abizena2=Frigaard|izena2=Niels-Ulrik|data=2006-11|url=https://doi.org/10.1016/j.tim.2006.09.001|aldizkaria=Trends in Microbiology|alea=11|zenbakia=14|issn=0966-842X|doi=10.1016/j.tim.2006.09.001|sartze-data=2024-01-14}}</ref> (''[[Halobacterium]]'' da ezagutzen den arkeo [[fototrofo]] bakarra, baina fotosintesiaren ordezko prozesu bat erabiltzen du). Arkeoen energia-iturriak oso desberdinak dira: adibidez, [[Nitrosopumilales]]ek [[amoniako]]a oxidatzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Könneke|izenburua=Isolation of an autotrophic ammonia-oxidizing marine archaeon|orrialdeak=543–546|hizkuntza=en|abizena2=Bernhard|abizena3=de la Torre|abizena4=Walker|abizena5=Waterbury|abizena6=Stahl|izena2=Anne E.|izena3=José R.|izena4=Christopher B.|izena5=John B.|izena6=David A.|data=2005-09|url=https://www.nature.com/articles/nature03911|aldizkaria=Nature|alea=7058|zenbakia=437|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature03911|sartze-data=2024-01-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Christopher A.|abizena=Francis|izenburua=New processes and players in the nitrogen cycle: the microbial ecology of anaerobic and archaeal ammonia oxidation|orrialdeak=19–27|hizkuntza=en|abizena2=Beman|abizena3=Kuypers|izena2=J. Michael|izena3=Marcel M. M.|data=2007-05|url=https://www.nature.com/articles/ismej20078|aldizkaria=The ISME Journal|alea=1|zenbakia=1|issn=1751-7370|doi=10.1038/ismej.2007.8|sartze-data=2024-01-14}}</ref>; ''[[Sulfolobus]]'' espezieek [[azido sulfhidriko]]a oxidatzen dute, oxigenoa edo [[ioi metaliko]]ak elektroi-hartzaile gisa erabiliz.

Arkeo fototrofoek argia erabiltzen dute energia kimikoa [[ATP]] moduan sortzeko. [[Halobakterio]]etan, argiak aktibatutako ioi-ponpek, hala nola [[bakteriorrodopsina]]k eta [[halorrodopsina]]k, gradiente ionikoak sortzen dituzte, eta ioiak ponpatzen dituzte zelularen barnealderantz eta kanpoalderantz, [[gradiente elektrokimiko]] horietan metatutako energia plasmatikoa mintzaren bidez, ATP bihurtzen du [[ATP sintasa]]k. Prozesu hori [[fotofosforilazio]] modu bat da. Argiak bultzatutako ponpa horiek mintzean zehar ioiak mugitzeko duten gaitasuna, argiak proteinaren erdian lurperatutako [[erretinol-kofaktore]] baten egituran eragiten dituen aldaketen araberakoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=Janos K.|abizena=Lanyi|izenburua=Bacteriorhodopsin|orrialdeak=665–688|hizkuntza=en|data=2004-03-01|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.physiol.66.032102.150049|aldizkaria=Annual Review of Physiology|alea=1|zenbakia=66|issn=0066-4278|doi=10.1146/annurev.physiol.66.032102.150049|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

== Genetika ==
Arkeoek [[kromosoma zirkular]] bakarra izaten dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Thorsten|abizena=Allers|izenburua=Archaeal genetics — the third way|orrialdeak=58–73|hizkuntza=en|abizena2=Mevarech|izena2=Moshe|data=2005-01|url=https://www.nature.com/articles/nrg1504|aldizkaria=Nature Reviews Genetics|alea=1|zenbakia=6|issn=1471-0064|doi=10.1038/nrg1504|sartze-data=2024-01-14}}</ref>, baina frogatu da Euryarchaea askok kromosoma horren kopia ugari dituztela<ref>{{Erreferentzia|izena=Catherina|abizena=Hildenbrand|izenburua=Genome Copy Numbers and Gene Conversion in Methanogenic Archaea|orrialdeak=734–743|hizkuntza=en|abizena2=Stock|abizena3=Lange|abizena4=Rother|abizena5=Soppa|izena2=Tilmann|izena3=Christian|izena4=Michael|izena5=Jörg|data=2011-02|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/JB.01016-10|aldizkaria=Journal of Bacteriology|alea=3|zenbakia=193|issn=0021-9193|pmid=21097629|pmc=PMC3021236|doi=10.1128/JB.01016-10|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. 2002an, ''[[Methanoscina acetivorans]]''ek genoma arkear ezagun handiena zuen: 5.751.492 [[base-pare]]<ref>{{Erreferentzia|izena=James E.|abizena=Galagan|izenburua=The Genome of M. acetivorans Reveals Extensive Metabolic and Physiological Diversity|orrialdeak=532–542|hizkuntza=en|abizena2=Nusbaum|abizena3=Roy|abizena4=Endrizzi|abizena5=Macdonald|abizena6=FitzHugh|abizena7=Calvo|abizena8=Engels|abizena9=Smirnov|izena2=Chad|izena3=Alice|izena4=Matthew G.|izena5=Pendexter|izena6=Will|izena7=Sarah|izena8=Reinhard|izena9=Serge|data=2002-04-01|url=https://genome.cshlp.org/content/12/4/532|aldizkaria=Genome Research|alea=4|zenbakia=12|issn=1088-9051|pmid=11932238|pmc=PMC187521|doi=10.1101/gr.223902|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. ''[[Nanoarchaeum equitans]]'' espezieko 490.885 base-pareko genoma ñimiñoa tamaina horren hamarren bat da, eta ezagutzen den arkeoen genomarik txikiena; estimazioen arabera, 537 proteina-kodetzaile baino ez lituzke<ref>{{Erreferentzia|izena=Elizabeth|abizena=Waters|izenburua=The genome of Nanoarchaeum equitans: Insights into early archaeal evolution and derived parasitism|orrialdeak=12984–12988|hizkuntza=en|abizena2=Hohn|abizena3=Ahel|abizena4=Graham|abizena5=Adams|abizena6=Barnstead|abizena7=Beeson|abizena8=Bibbs|abizena9=Bolanos|izena2=Michael J.|izena3=Ivan|izena4=David E.|izena5=Mark D.|izena6=Mary|izena7=Karen Y.|izena8=Lisa|izena9=Randall|data=2003-10-28|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1735403100|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=22|zenbakia=100|issn=0027-8424|pmid=14566062|pmc=PMC240731|doi=10.1073/pnas.1735403100|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. [[DNA]]ren zati txiki independenteak, [[plasmido]] deritzenak, aurki daitezke ere arkeotan. Plasmidoak kontaktu fisikoaren bidez transferi daitezke zelulen artean, [[bakterio-konjugazio]]aren antzeko prozesu batean<ref>{{Erreferentzia|izena=C|abizena=Schleper|izenburua=A multicopy plasmid of the extremely thermophilic archaeon Sulfolobus effects its transfer to recipients by mating|orrialdeak=4417–4426|hizkuntza=en|abizena2=Holz|abizena3=Janekovic|abizena4=Murphy|abizena5=Zillig|izena2=I|izena3=D|izena4=J|izena5=W|data=1995-08|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/jb.177.15.4417-4426.1995|aldizkaria=Journal of Bacteriology|alea=15|zenbakia=177|issn=0021-9193|pmid=7635827|pmc=PMC177192|doi=10.1128/jb.177.15.4417-4426.1995|sartze-data=2024-01-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Georg|abizena=Lipps|izenburua=Plasmids: current research and future trends|argitaletxea=Caister Academic Press|data=2008|isbn=978-1-904455-35-6|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

[[Fitxategi:RT8-4.jpg|thumb|''[[Sulfolobus]]'' [[STSV1]] [[DNA birus]]ak kutsatua<ref>{{Erreferentzia|izena=Xiaoyu|abizena=Xiang|izenburua=Sulfolobus tengchongensis Spindle-Shaped Virus STSV1: Virus-Host Interactions and Genomic Features|orrialdeak=8677–8686|hizkuntza=en|abizena2=Chen|abizena3=Huang|abizena4=Luo|abizena5=She|abizena6=Huang|izena2=Lanming|izena3=Xiaoxing|izena4=Yuanmin|izena5=Qunxin|izena6=Li|data=2005-07|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/JVI.79.14.8677-8686.2005|aldizkaria=Journal of Virology|alea=14|zenbakia=79|issn=0022-538X|pmid=15994761|pmc=PMC1168784|doi=10.1128/JVI.79.14.8677-8686.2005|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Barra mikrometro bat da.]]

Arkeoak genetikoki desberdinak dira bakterioetatik eta eukariotoetatik, eta edozein arkeo-genomek kodetutako proteinen %15 ere domeinuaren esklusiboak dira, nahiz eta gene esklusibo horietako gehienek ez duten funtzio ezagunik<ref>{{Erreferentzia|izena=D. E.|abizena=Graham|izenburua=An archaeal genomic signature|orrialdeak=3304–3308|data=2000-03-28|url=http://www.pnas.org/cgi/doi/10.1073/pnas.050564797|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=7|zenbakia=97|pmid=10716711|pmc=PMC16234|doi=10.1073/pnas.050564797|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Identifikatutako funtzioa duten gainerako proteina bakarretatik, gehienak Euryarchaeotakoak dira eta metanogenesian parte hartzen dute. Arkeoek, bakterioek eta eukariotoek partekatzen dituzten proteinak zelula-funtzioko nukleo komun bat osatzen dute, eta [[Transkripzio (genetika)|transkripzioarekin]], [[Itzulpen genetiko|itzulpenarekin]] eta [[nukleotidoen metabolismo]]arekin du zerikusia, batez ere. Arkeoen beste ezaugarri bereizgarri batzuk funtzio erlazionatuen geneen antolaketa dira —hala nola, [[bide metaboliko]] beraren urratsak katalizatzen dituzten entzimak— eragiketa berrietan, eta alde handiak [[tRNA]] geneetan eta haien [[aminoazil tRNA sintetasa]]n<ref>{{Erreferentzia|izena=Terry|abizena=Gaasterland|izenburua=Archaeal genomics|orrialdeak=542–547|data=1999-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1369527499000144|aldizkaria=Current Opinion in Microbiology|alea=5|zenbakia=2|issn=1369-5274|doi=10.1016/S1369-5274(99)00014-4|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. 

Arkeoetako transkripzioak eukariotoenaren antz handiagoa du bakterioena baino, eta [[RNA polimerasa]] eukariotoetan duen baliokidearen oso antzekoa da; arkeoen itzulpenean, berriz, baliokide diren bakterioen eta eukariotoen aztarnak ageri dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Patrick P|abizena=Dennis|izenburua=Ancient Ciphers: Translation in Archaea|orrialdeak=1007–1010|data=1997-06|url=https://doi.org/10.1016/S0092-8674(00)80288-3|aldizkaria=Cell|alea=7|zenbakia=89|issn=0092-8674|doi=10.1016/s0092-8674(00)80288-3|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. Arkeoek RNA polimerasa mota bakarra duten arren, transkripzioan duten egitura eta funtzioa [[RNA polimerasa II]] eukariotikoaren antzekoak dira, RNA polimerasaren eta gene baten sustatzailearen arteko lotura zuzentzen duten antzeko proteina-multzoekin (transkripzio orokorreko faktoreekin)<ref>{{Erreferentzia|izena=Finn|abizena=Werner|izenburua=Structure and function of archaeal RNA polymerases|orrialdeak=1395–1404|hizkuntza=en|data=2007-09|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2958.2007.05876.x|aldizkaria=Molecular Microbiology|alea=6|zenbakia=65|issn=0950-382X|doi=10.1111/j.1365-2958.2007.05876.x|sartze-data=2024-01-14}}</ref>, baina arkeoen beste [[transkripzio faktore]] batzuk bakterioen antzekoak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=L|abizena=Aravind|izenburua=DNA-binding proteins and evolution of transcription regulation in the archaea|orrialdeak=4658–4670|data=1999-12-01|url=https://doi.org/10.1093/nar/27.23.4658|aldizkaria=Nucleic Acids Research|alea=23|zenbakia=27|issn=1362-4962|pmid=10556324|pmc=PMC148756|doi=10.1093/nar/27.23.4658|sartze-data=2024-01-14}}</ref>. [[Transkripzioaren ondorengo aldaketa]] eukariotoetan baino errazagoa da, arkeoetako gene gehienek ez baitute [[intron]]ik, nahiz eta [[transferentziako RNA]] eta [[erribosomako RNA]] geneetan introi asko dauden<ref>{{Erreferentzia|izena=J|abizena=Lykke-Andersen|izenburua=Archaeal introns: splicing, intercellular mobility and evolution|orrialdeak=326–331|data=1997-09|url=https://doi.org/10.1016/S0968-0004(97)01113-4|aldizkaria=Trends in Biochemical Sciences|alea=9|zenbakia=22|issn=0968-0004|doi=10.1016/s0968-0004(97)01113-4|sartze-data=2024-01-14}}</ref>, eta proteinak kodetzen dituzten gene gutxi batzuetan introiak egon daitezkeen<ref>{{Erreferentzia|izena=Yoh-ichi|abizena=Watanabe|izenburua=Introns in protein‐coding genes in Archaea|orrialdeak=27–30|hizkuntza=en|abizena2=Yokobori|abizena3=Inaba|abizena4=Yamagishi|abizena5=Oshima|abizena6=Kawarabayasi|abizena7=Kikuchi|abizena8=Kita|izena2=Shin-ichi|izena3=Toshiro|izena4=Akihiko|izena5=Tairo|izena6=Yutaka|izena7=Hisasi|izena8=Kiyoshi|data=2002-01-02|url=https://febs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1016/S0014-5793%2801%2903219-7|aldizkaria=FEBS Letters|alea=1-2|zenbakia=510|issn=0014-5793|doi=10.1016/S0014-5793(01)03219-7|sartze-data=2024-01-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Shigeo|abizena=Yoshinari|izenburua=Archaeal pre-mRNA splicing: A connection to hetero-oligomeric splicing endonuclease|orrialdeak=1024–1032|abizena2=Itoh|abizena3=Hallam|abizena4=DeLong|abizena5=Yokobori|abizena6=Yamagishi|abizena7=Oshima|abizena8=Kita|abizena9=Watanabe|izena2=Takashi|izena3=Steven J.|izena4=Edward F.|izena5=Shin-ichi|izena6=Akihiko|izena7=Tairo|izena8=Kiyoshi|izena9=Yoh-ichi|data=2006-08-04|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0006291X06013003|aldizkaria=Biochemical and Biophysical Research Communications|alea=3|zenbakia=346|issn=0006-291X|doi=10.1016/j.bbrc.2006.06.011|sartze-data=2024-01-14}}</ref>.

=== Geneen transferentzia eta elkartrukea ===
''[[Haloferax volcanii]]'', muturreko halofiloa, zelula batetik bestera edozein norabidetan DNA transferitzeko balio duten zelulen artean zubi zitoplasmatikoak eratzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Ilan|abizena=Rosenshine|izenburua=The Mechanism of DNA Transfer in the Mating System of an Archaebacterium|orrialdeak=1387–1389|hizkuntza=en|abizena2=Tchelet|abizena3=Mevarech|izena2=Ronen|izena3=Moshe|data=1989-09-22|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.2818746|aldizkaria=Science|alea=4924|zenbakia=245|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.2818746|sartze-data=2024-01-15}}</ref>. ''[[Sulfolobus solfataricus]]''<ref>{{Erreferentzia|izena=Sabrina|abizena=Fröls|izenburua=UV‐inducible cellular aggregation of the hyperthermophilic archaeon Sulfolobus solfataricus is mediated by pili formation|orrialdeak=938–952|hizkuntza=en|abizena2=Ajon|abizena3=Wagner|abizena4=Teichmann|abizena5=Zolghadr|abizena6=Folea|abizena7=Boekema|abizena8=Driessen|abizena9=Schleper|izena2=Malgorzata|izena3=Michaela|izena4=Daniela|izena5=Behnam|izena6=Mihaela|izena7=Egbert J.|izena8=Arnold J. M.|izena9=Christa|data=2008-11|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2958.2008.06459.x|aldizkaria=Molecular Microbiology|alea=4|zenbakia=70|issn=0950-382X|doi=10.1111/j.1365-2958.2008.06459.x|sartze-data=2024-01-15}}</ref> eta ''[[Sulfolobus acidocaldarius]]''<ref>{{Erreferentzia|izena=Małgorzata|abizena=Ajon|izenburua=UV-inducible DNA exchange in hyperthermophilic archaea mediated by type IV pili: UV-inducible DNA exchange in hyperthermophilic archaea|orrialdeak=807–817|hizkuntza=en|abizena2=Fröls|abizena3=van Wolferen|abizena4=Stoecker|abizena5=Teichmann|abizena6=Driessen|abizena7=Grogan|abizena8=Albers|abizena9=Schleper|izena2=Sabrina|izena3=Marleen|izena4=Kilian|izena5=Daniela|izena6=Arnold J. M.|izena7=Dennis W.|izena8=Sonja-Verena|izena9=Christa|data=2011-11|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2958.2011.07861.x|aldizkaria=Molecular Microbiology|alea=4|zenbakia=82|doi=10.1111/j.1365-2958.2011.07861.x|sartze-data=2024-01-15}}</ref> arkeo hipertermofilikoak DNA kaltetzen duen [[Erradiazio ultramore|UV irradiazioaren]] menpe edo [[bleomizina]]k zein [[mitomizina]]k kaltetzen dituenean, espezie bakoitzaren zelula-agregazio espezifikoa eragiten da.

=== Arkeoen birusak ===
Arkeoei bakterio edo eukariotoei eragiten ez dieten [[birus]] talde ezberdin multzo handiak eragiten die. Orain arte, DNAn oinarritutako 15-18 familia antolatu dira, baina oraindik espezie asko daude isolatu gabe eta sailkatzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcus|abizena=Blohs|izenburua=Archaea – An Introduction|argitaletxea=Academic Press|orrialdeak=243–252|abizena2=Moissl-Eichinger|abizena3=Mahnert|abizena4=Spang|abizena5=Dombrowski|abizena6=Krupovic|abizena7=Klingl|izena2=Christine|izena3=Alexander|izena4=Anja|izena5=Nina|izena6=Mart|izena7=Andreas|data=2019-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780128096338208844|aldizkaria=Encyclopedia of Microbiology (Fourth Edition)|editore-abizena=Schmidt|editore-izena=Thomas M.|isbn=978-0-12-811737-8|doi=10.1016/b978-0-12-809633-8.20884-4|sartze-data=2024-01-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Mart|abizena=Krupovic|izenburua=Viruses of archaea: Structural, functional, environmental and evolutionary genomics|orrialdeak=181–193|abizena2=Cvirkaite-Krupovic|abizena3=Iranzo|abizena4=Prangishvili|abizena5=Koonin|izena2=Virginija|izena3=Jaime|izena4=David|izena5=Eugene V.|data=2018-01-15|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0168170217305798|aldizkaria=Virus Research|zenbakia=244|issn=0168-1702|pmid=29175107|pmc=PMC5801132|doi=10.1016/j.virusres.2017.11.025|sartze-data=2024-01-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Maija K.|abizena=Pietilä|izenburua=Archaeal viruses and bacteriophages: comparisons and contrasts|orrialdeak=334–344|abizena2=Demina|abizena3=Atanasova|abizena4=Oksanen|abizena5=Bamford|izena2=Tatiana A.|izena3=Nina S.|izena4=Hanna M.|izena5=Dennis H.|data=2014-06|url=https://doi.org/10.1016/j.tim.2014.02.007|aldizkaria=Trends in Microbiology|alea=6|zenbakia=22|issn=0966-842X|doi=10.1016/j.tim.2014.02.007|sartze-data=2024-01-15}}</ref>. Familia horiek bi taldetan bana daitezke informalki: arkeo-espezifikoak eta kosmopolitak. Arkeo-birus espezifikoak espezie arkeoetara bakarrik zuzentzen dira, eta gaur egun 12 familia ezagutzen dira. Talde honetan, orain arte identifikatu ez diren birus-egitura bakar ugari ikusi dira, besteak beste, botila-, ziri-formako, kiribil-formako eta tanta-formako birusak. Arkeo espezie espezifikoen ugaltze-zikloak eta mekanismo genomikoak beste birus batzuetakoen antzekoak izan daitezkeen arren, berariazko ezaugarriak dituzte, eta ezaugarri horiek infektatzen dituzten zelula ostalarien morfologiagatik garatu ziren. Birusak askatzeko mekanismoak eta beste [[Fagozito|fago]] batzuenak desberdinak dira. Oro har, [[bakteriofago]]ek bide [[Ziklo litiko|litiko]], [[Ziklo lisogeniko|lisogeniko]] edo (oso gutxitan) bien nahasketa bati jarraitzen diote<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola|abizena=Principi|izenburua=Advantages and Limitations of Bacteriophages for the Treatment of Bacterial Infections|abizena2=Silvestri|abizena3=Esposito|izena2=Ettore|izena3=Susanna|data=2019|url=https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fphar.2019.00513|aldizkaria=Frontiers in Pharmacology|zenbakia=10|issn=1663-9812|pmid=31139086|pmc=PMC6517696|doi=10.3389/fphar.2019.00513|sartze-data=2024-01-15}}</ref>. Arkeoen [[andui]] biral espezifiko gehienek harreman egonkorra dute, nolabait lisogenikoa, beren ostalariekin, eta infekzio kroniko gisa agertzen dira. Horrek zelula ostalaria hil gabe [[birioi]]ak pixkanaka eta etengabe sortzea eta askatzea eskatzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Prangishvili|izenburua=Viruses of the Archaea|argitaletxea=Academic Press|orrialdeak=295–298|data=2013-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780123749840016272|aldizkaria=Brenner's Encyclopedia of Genetics (Second Edition)|editore-abizena=Maloy|editore-izena=Stanley|isbn=978-0-08-096156-9|doi=10.1016/b978-0-12-374984-0.01627-2|sartze-data=2024-01-15}}</ref>.

Birus horiek xehetasun handiagoz aztertu dira termofiloetan, bereziki ordena sulfolobaletan eta termoproteikoetan<ref>{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Prangishvili|izenburua=Exceptionally diverse morphotypes and genomes of crenarchaeal hyperthermophilic viruses|orrialdeak=204–208|abizena2=Garrett|izena2=R.A.|data=2004-04-01|url=https://doi.org/10.1042/BST0320204|aldizkaria=Biochemical Society Transactions|alea=2|zenbakia=32|issn=0300-5127|doi=10.1042/bst0320204|sartze-data=2024-01-15}}</ref>. Duela gutxi, arkeoak infektatzen dituzten bi DNA kate-bakarreko birus-talde isolatu dira. Horietako bat ''[[Halorubrum birus polimorfikoa 1]]'' (''[[Pleolipoviridae]]'') da, eta honek arkeo halofiloak kutsatzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Maija K.|abizena=Pietilä|izenburua=An ssDNA virus infecting archaea: a new lineage of viruses with a membrane envelope|orrialdeak=307–319|hizkuntza=en|abizena2=Roine|abizena3=Paulin|abizena4=Kalkkinen|abizena5=Bamford|izena2=Elina|izena3=Lars|izena4=Nisse|izena5=Dennis H.|data=2009-04|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2958.2009.06642.x|aldizkaria=Molecular Microbiology|alea=2|zenbakia=72|issn=0950-382X|doi=10.1111/j.1365-2958.2009.06642.x|sartze-data=2024-01-15}}</ref>. Bestea ''[[Aeropyrumen espiral formako birus]]''a ([[Spiraviridae]]) da, ostalari termofiliko bat kutsatzen duena (90-95 °C-ko hazkunde optimoa)<ref>{{Erreferentzia|izena=Tomohiro|abizena=Mochizuki|izenburua=Archaeal virus with exceptional virion architecture and the largest single-stranded DNA genome|orrialdeak=13386–13391|hizkuntza=en|abizena2=Krupovic|abizena3=Pehau-Arnaudet|abizena4=Sako|abizena5=Forterre|abizena6=Prangishvili|izena2=Mart|izena3=Gérard|izena4=Yoshihiko|izena5=Patrick|izena6=David|data=2012-08-14|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1203668109|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=33|zenbakia=109|issn=0027-8424|pmid=22826255|pmc=PMC3421227|doi=10.1073/pnas.1203668109|sartze-data=2024-01-15}}</ref>. Nabarmentzekoa da azken birus horrek duela orain arte aurkitu den ssDNA-genomarik handiena. Birus horien aurkako defentsek RNAren interferentzia eragin dezakete, birusen geneekin lotutako DNA sekuentzia errepikakorretatik abiatuta<ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco J.M.|abizena=Mojica|izenburua=Intervening Sequences of Regularly Spaced Prokaryotic Repeats Derive from Foreign Genetic Elements|orrialdeak=174–182|hizkuntza=en|abizena2=Díez-Villaseñor|abizena3=García-Martínez|abizena4=Soria|izena2=Chc)sar|izena3=Jesús|izena4=Elena|data=2005-02-01|url=https://doi.org/10.1007/s00239-004-0046-3|aldizkaria=Journal of Molecular Evolution|alea=2|zenbakia=60|issn=1432-1432|doi=10.1007/s00239-004-0046-3|sartze-data=2024-01-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kira S.|abizena=Makarova|izenburua=A putative RNA-interference-based immune system in prokaryotes: computational analysis of the predicted enzymatic machinery, functional analogies with eukaryotic RNAi, and hypothetical mechanisms of action|orrialdeak=7|abizena2=Grishin|abizena3=Shabalina|abizena4=Wolf|abizena5=Koonin|izena2=Nick V.|izena3=Svetlana A.|izena4=Yuri I.|izena5=Eugene V.|data=2006-03-16|url=https://doi.org/10.1186/1745-6150-1-7|aldizkaria=Biology Direct|alea=1|zenbakia=1|issn=1745-6150|pmid=16545108|pmc=PMC1462988|doi=10.1186/1745-6150-1-7|sartze-data=2024-01-15}}</ref>.

== Ugalketa ==
Arkeoak [[Ugalketa asexual|asexualki ugaltzen]] dira [[Fisio (biologia)|fisio]] bitar edo anizkoitzaren, zatikatzearen edo [[gemazio]]aren bidez; ez da [[mitosi]]rik ez [[meiosi]]rik gertatzen; beraz, arkeo espezie berberak itxura bat baino gehiago balu, guztiek dute material genetiko bera. [[Zelula ziklo|Zelula-zatiketa]] ziklo zelular batean kontrolatzen da; zelularen kromosoma erreplikatu eta bi kromosoma alaba bereizi ondoren, zelula zatitu egiten da<ref>{{Erreferentzia|izena=Rolf|abizena=Bernander|izenburua=Archaea and the cell cycle|orrialdeak=955–961|hizkuntza=en|data=1998-08|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1365-2958.1998.00956.x|aldizkaria=Molecular Microbiology|alea=4|zenbakia=29|issn=0950-382X|doi=10.1046/j.1365-2958.1998.00956.x|sartze-data=2024-01-15}}</ref>. ''Sulfolobus'' generoan, zikloak bakterio eta eukariota sistemen antzeko ezaugarriak ditu. Kromosomak hainbat abiapuntuetatik abiatuta erreplikatzen dira ([[erreplikazio-jatorri]]a), entzima eukarioto baliokideen antzeko [[DNA polimerasa]]k erabiliz<ref>{{Erreferentzia|izena=L|abizena=KELMAN|izenburua=Multiple origins of replication in archaea|orrialdeak=399–401|abizena2=KELMAN|izena2=Z|data=2004-09|url=https://doi.org/10.1016/j.tim.2004.07.001|aldizkaria=Trends in Microbiology|alea=9|zenbakia=12|issn=0966-842X|doi=10.1016/j.tim.2004.07.001|sartze-data=2024-01-15}}</ref>.

Euryarchaeotan, zelula-zatiketako [[FtsZ]] proteina zelularen inguruan uzkurdura-eraztun bat eratzen du, eta zelularen erdigunean zehar eraikitzen den trenkadaren osagaiak haren baliokide bakterianoen antzekoak dira. Cren-<ref>{{Erreferentzia|izena=Ann-Christin|abizena=Lindås|izenburua=A unique cell division machinery in the Archaea|orrialdeak=18942–18946|hizkuntza=en|abizena2=Karlsson|abizena3=Lindgren|abizena4=Ettema|abizena5=Bernander|izena2=Erik A.|izena3=Maria T.|izena4=Thijs J. G.|izena5=Rolf|data=2008-12-02|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0809467105|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=48|zenbakia=105|issn=0027-8424|pmid=18987308|pmc=PMC2596248|doi=10.1073/pnas.0809467105|sartze-data=2024-01-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Rachel Y.|abizena=Samson|izenburua=A Role for the ESCRT System in Cell Division in Archaea|orrialdeak=1710–1713|hizkuntza=en|abizena2=Obita|abizena3=Freund|abizena4=Williams|abizena5=Bell|izena2=Takayuki|izena3=Stefan M.|izena4=Roger L.|izena5=Stephen D.|data=2008-12-12|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1165322|aldizkaria=Science|alea=5908|zenbakia=322|issn=0036-8075|pmid=19008417|pmc=PMC4121953|doi=10.1126/science.1165322|sartze-data=2024-01-15}}</ref> eta Thaumarchaean<ref>{{Erreferentzia|izena=Erik A.|abizena=Pelve|izenburua=Cdv‐based cell division and cell cycle organization in the thaumarchaeon Nitrosopumilus maritimus|orrialdeak=555–566|hizkuntza=en|abizena2=Lindås|abizena3=Martens‐Habbena|abizena4=de la Torre|abizena5=Stahl|abizena6=Bernander|izena2=Ann‐Christin|izena3=Willm|izena4=José R.|izena5=David A.|izena6=Rolf|data=2011-11|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2958.2011.07834.x|aldizkaria=Molecular Microbiology|alea=3|zenbakia=82|issn=0950-382X|doi=10.1111/j.1365-2958.2011.07834.x|sartze-data=2024-01-15}}</ref>, Cdv zelula-zatiketarako makinak antzeko funtzioa betetzen du. Makina horiek zerikusia dute [[ESCRT-III]] makina eukariotoekin; izan ere, zelulen sailkapenean duten zereginagatik ezagunagoa den arren, ikusi da zelula zatituen arteko bereizketan ere zeregin bat betetzen duela, eta, beraz, paper garrantzitsua duela zelulen banaketan<ref>{{Erreferentzia|izena=Yaron|abizena=Caspi|izenburua=Dividing the Archaeal Way: The Ancient Cdv Cell-Division Machinery|abizena2=Dekker|izena2=Cees|data=2018|url=https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fmicb.2018.00174|aldizkaria=Frontiers in Microbiology|zenbakia=9|issn=1664-302X|pmid=29551994|pmc=PMC5840170|doi=10.3389/fmicb.2018.00174|sartze-data=2024-01-15}}</ref>.

Bai bakterioek bai eukariotoek, baina ez arkeoek, [[espora]]k sortzen dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Rob U.|abizena=Onyenwoke|izenburua=Sporulation genes in members of the low G+C Gram-type-positive phylogenetic branch (Firmicutes)|orrialdeak=182–192|hizkuntza=en|abizena2=Brill|abizena3=Farahi|abizena4=Wiegel|izena2=Julia A.|izena3=Kamyar|izena4=Juergen|data=2004-10-01|url=https://doi.org/10.1007/s00203-004-0696-y|aldizkaria=Archives of Microbiology|alea=2|zenbakia=182|issn=1432-072X|doi=10.1007/s00203-004-0696-y|sartze-data=2024-01-15}}</ref>. [[Haloarchaea]]ko espezie batzuek [[aldaketa fenotipiko]]a izaten dute, eta hainbat zelula-mota bezala hazten dira, pareta lodietako egiturak barne. Egitura horiek [[talka osmotiko]]arekiko erresistenteak dira, eta arkeoek gatz-kontzentrazio txikitan irauten dute uretan, baina ezin dira berriro sortu<ref>{{Erreferentzia|izena=N. A.|abizena=Kostrikina|izenburua=Cytological peculiarities of some extremely halophilic soil archaeobacteria|orrialdeak=344–349|hizkuntza=en|abizena2=Zvyagintseva|abizena3=Duda|izena2=I. S.|izena3=V. I.|data=1991-10-01|url=https://doi.org/10.1007/BF00248708|aldizkaria=Archives of Microbiology|alea=5|zenbakia=156|issn=1432-072X|doi=10.1007/BF00248708|sartze-data=2024-01-15}}</ref>.

== Portaera ==
=== Komunikazioa ===
Hasieran arkeoek [[quorum sensing]]ik ez zutela uste bazen ere, duela gutxi egindako ikerketek frogatu dute espezie batzuk gai direla mekanismo horren bidez komunikazio gurutzatua ezartzeko. Beste ikerketa batzuek frogatu dute arkeoen eta bakterioen arteko elkarreragin sintrofikoa [[biofilm]]en hazkundean. Arkeoetan quoruma detektatzeko ikerketa mugatua den arren, zenbait ikerketak [[LuxR]] proteinak aurkitu dituzte espezie arkeoetan, LuxR bakterioekin antzekotasunak dituztenak, eta, azken batean, dentsitate handiko komunikazioan erabiltzen diren molekula txikiak detektatzeko aukera ematen dute. Bakterioen antzera, Archaeako luxR-ak AHLekin ([[laktona]]k) eta ez-AHL estekatzaileekin bat egiten dutela frogatu dute, eta hori oso garrantzitsua da espezie barruko, espezie arteko eta domeinu arteko komunikazioa egiteko, quoruma detektatuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Akanksha|abizena=Rajput|izenburua=Computational Exploration of Putative LuxR Solos in Archaea and Their Functional Implications in Quorum Sensing|abizena2=Kumar|izena2=Manoj|data=2017|url=https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fmicb.2017.00798|aldizkaria=Frontiers in Microbiology|zenbakia=8|issn=1664-302X|pmid=28515720|pmc=PMC5413776|doi=10.3389/fmicb.2017.00798|sartze-data=2024-01-15}}</ref>.

== Ekologia ==
=== Habitata ===
[[Fitxategi:Morning-Glory Hotspring.jpg|thumb|Morning Glory ur beroko lakuan hazten diren estremofiloak.]]
Arkeoak habitat-sorta zabal batean daude, eta, orain, [[ekosistema]] globalen zati garrantzitsu bat direla onartzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward F|abizena=DeLong|izenburua=Everything in moderation: Archaea as ‘non-extremophiles’|orrialdeak=649–654|data=1998-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0959437X98800324|aldizkaria=Current Opinion in Genetics & Development|alea=6|zenbakia=8|issn=0959-437X|doi=10.1016/S0959-437X(98)80032-4|sartze-data=2024-01-16}}</ref>, eta ozeanoetako zelula mikrobiarren %20 inguru izan daitezke<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward F.|abizena=DeLong|izenburua=Environmental Diversity of Bacteria and Archaea|orrialdeak=470–478|abizena2=Pace|izena2=Norman R.|data=2001-08-01|url=http://www.catchword.com/cgi-bin/cgi?body=linker&ini=xref&reqdoi=10.1080/106351501750435040|aldizkaria=Systematic Biology|alea=4|zenbakia=50|doi=10.1080/106351501750435040|sartze-data=2024-01-16}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Hala ere, aurkitutako lehen arkeoak estremofiloak ziren. Izan ere, arkeo batzuek tenperatura altuetan irauten dute, askotan 100 °C-tik (212 °F) gora, hala nola [[geyser]]retan, [[fumarola beltz]]etan eta [[petrolio-putzu]]etan daudenak. Beste habitat arrunt batzuk oso hotzak eta ur oso gazia, azidoa edo alkalinoa dira, baina arkeoen artean baldintza leunetan hazten diren [[mesofilo]]ak daude, [[zingira]] eta [[padura|paduretan]], [[hondakin-ur]]etan, ozeanoetan, animalien heste-traktuan eta lurzoruetan. [[Rhizobacteria]]k bezala, arkeoak ere landareen hazkundea sustatzeko iturritzat hartzen dira orain<ref>{{Erreferentzia|izena=Chanelle|abizena=Chow|izenburua=An Archaic Approach to a Modern Issue: Endophytic Archaea for Sustainable Agriculture|orrialdeak=322|hizkuntza=en|abizena2=Padda|abizena3=Puri|abizena4=Chanway|izena2=Kiran Preet|izena3=Akshit|izena4=Chris P.|data=2022-09-20|url=https://doi.org/10.1007/s00284-022-03016-y|aldizkaria=Current Microbiology|alea=11|zenbakia=79|issn=1432-0991|doi=10.1007/s00284-022-03016-y|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

Arkeo estremofiloak lau talde fisiologiko nagusitakoak dira. [[Halofilo]]ak, [[termofilo]]ak, [[alkalofilo]]ak eta [[azidofilo]]ak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Elena V.|abizena=Pikuta|izenburua=Microbial Extremophiles at the Limits of Life|orrialdeak=183–209|hizkuntza=en|abizena2=Hoover|abizena3=Tang|izena2=Richard B.|izena3=Jane|data=2007-01|url=http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10408410701451948|aldizkaria=Critical Reviews in Microbiology|alea=3|zenbakia=33|issn=1040-841X|doi=10.1080/10408410701451948|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Talde horiek ez dira ez zehatzak ez filum batekoak, ez eta elkar baztertzaileak ere, arkeo batzuk talde batekoak baino gehiagokoak baitira. Hala ere, sailkapenerako abiapuntu erabilgarriak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Panagiotis S.|abizena=Adam|izenburua=The growing tree of Archaea: new perspectives on their diversity, evolution and ecology|orrialdeak=2407–2425|hizkuntza=en|abizena2=Borrel|abizena3=Brochier-Armanet|abizena4=Gribaldo|izena2=Guillaume|izena3=Céline|izena4=Simonetta|data=2017-11|url=https://www.nature.com/articles/ismej2017122|aldizkaria=The ISME Journal|alea=11|zenbakia=11|issn=1751-7370|pmid=28777382|pmc=PMC5649171|doi=10.1038/ismej.2017.122|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

Halofiloak, ''[[Halobacterium]]'' generoa barne, oso ingurune gazietan bizi dira, laku gazietan, esaterako, eta bakterio-homologoak %20-25 baino gazitasun handiagoetan bizi dira. Termofiloak hobeto hazten dira 45 °C-tik gorako tenperaturan , iturri termalen moduan; arkea hipertermofiloak ezin hobeto hazten dira 80 °C-tik gorako tenperaturan<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael T.|abizena=Madigan|izenburua=Brock biology of microorganisms|url=https://archive.org/details/brockbiologyofmi0011madi|argitaletxea=Pearson, Prentice Hall|abizena2=Martinko|abizena3=Brock|abizena4=Madigan|izena2=John M.|izena3=Thomas D.|izena4=Michael T.|data=2006|edizioa=11. ed., international ed|isbn=978-0-13-196893-6|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. ''[[Methanopyrus kandleri]]'' 116. anduia arkeoa edozein organismoren erregistratutako tenperaturarik altuenean ere ugal daiteke, 122 °C-tan<ref>{{Erreferentzia|izena=Ken|abizena=Takai|izenburua=Cell proliferation at 122°C and isotopically heavy CH 4 production by a hyperthermophilic methanogen under high-pressure cultivation|orrialdeak=10949–10954|hizkuntza=en|abizena2=Nakamura|abizena3=Toki|abizena4=Tsunogai|abizena5=Miyazaki|abizena6=Miyazaki|abizena7=Hirayama|abizena8=Nakagawa|abizena9=Nunoura|izena2=Kentaro|izena3=Tomohiro|izena4=Urumu|izena5=Masayuki|izena6=Junichi|izena7=Hisako|izena8=Satoshi|izena9=Takuro|data=2008-08-05|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0712334105|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=31|zenbakia=105|issn=0027-8424|pmid=18664583|pmc=PMC2490668|doi=10.1073/pnas.0712334105|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

Beste arkeo batzuk oso ingurune azido edo alkalinotan bizi dira. Adibidez, arkeo azidofilo muturrekoenetako bat ''[[Picrophilus torridus]]'' da, pH 0ean hazten dena; horrek esan nahi du 1,2 [[Molaritate|molar]] [[azido sulfuriko]]an aurrera egiten duela<ref>{{Erreferentzia|izena=Maria|abizena=Ciaramella|izenburua=Another extreme genome: how to live at pH 0|orrialdeak=49–51|abizena2=Napoli|abizena3=Rossi|izena2=Alessandra|izena3=Mosè|data=2005-02|url=https://doi.org/10.1016/j.tim.2004.12.001|aldizkaria=Trends in Microbiology|alea=2|zenbakia=13|issn=0966-842X|doi=10.1016/j.tim.2004.12.001|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

Muturreko inguruneekiko erresistentzia horrek [[Bizi estralurtar|estralurtarrek]] izan ditzaketen propietateei buruzko espekulazioen gune bihurtu ditu arkeoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Emmanuelle J.|abizena=Javaux|izenburua=Extreme life on Earth—past, present and possibly beyond|orrialdeak=37–48|data=2006-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0923250805002597|aldizkaria=Research in Microbiology|alea=1|zenbakia=157|issn=0923-2508|doi=10.1016/j.resmic.2005.07.008|sartze-data=2024-01-16|serie=Space Microbiology}}</ref>. Muturreko habitat batzuen antzekoak aurki daitezke [[Marte]]n<ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth H.|abizena=Nealson|izenburua=Post-Viking Microbiology: New Approaches, New Data, New Insights|orrialdeak=73–93|hizkuntza=en|data=1999-01-01|url=https://doi.org/10.1023/A:1006515817767|aldizkaria=Origins of life and evolution of the biosphere|alea=1|zenbakia=29|issn=1573-0875|doi=10.1023/A:1006515817767|sartze-data=2024-01-16}}</ref>, eta horrek iradoki du mikrobio bideragarriak transferitu daitezkeela planeta batetik bestera [[meteorito]]etan<ref>{{Erreferentzia|izena=P. C. W.|abizena=Davies|izenburua=The Transfer of Viable Microorganisms Between Planets|argitaletxea=Wiley|orrialdeak=304–317|hizkuntza=en|data=2007-09-28|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9780470514986.ch16|aldizkaria=Novartis Foundation Symposia|edizioa=1|editore-abizena=Bock|editore-izena=Gregoy R.|isbn=978-0-471-96509-1|doi=10.1002/9780470514986.ch16|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

Orain dela gutxi, zenbait ikerketak erakutsi dutenez, ingurune mesofiloetan eta termofiloetan ez ezik, tenperatura baxuetan ere egoten dira, batzuetan kantitate handitan. Adibidez, arkeoak ohikoak dira itsaso polarrak bezalako ingurune ozeaniko hotzetan<ref>{{Erreferentzia|izena=P|abizena=López-García|izenburua=Diversity of free-living prokaryotes from a deep-sea site at the Antarctic Polar Front|orrialdeak=193–202|data=2001-07|url=http://doi.wiley.com/10.1016/S0168-6496(01)00133-7|aldizkaria=FEMS Microbiology Ecology|alea=2-3|zenbakia=36|doi=10.1016/S0168-6496(01)00133-7|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Are esanguratsuagoak dira [[plankton]]-komunitatearen ([[pikoplankton]]aren parte gisa<ref>{{Erreferentzia|izena=Markus B.|abizena=Karner|izenburua=Archaeal dominance in the mesopelagic zone of the Pacific Ocean|orrialdeak=507–510|hizkuntza=en|abizena2=DeLong|abizena3=Karl|izena2=Edward F.|izena3=David M.|data=2001-01|url=https://www.nature.com/articles/35054051|aldizkaria=Nature|alea=6819|zenbakia=409|issn=1476-4687|doi=10.1038/35054051|sartze-data=2024-01-16}}</ref>) muturreko ez diren habitatetan munduko ozeano guztietan dauden arkeo kopuru handiak. Arkeo horiek oso kantitate handietan egon daitezkeen arren (mikroorganismoen biomasaren %40raino), espezie horietako ia bat ere ez da isolatu eta kultibo hutsean aztertu<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen J.|abizena=Giovannoni|izenburua=Molecular diversity and ecology of microbial plankton|orrialdeak=343–348|hizkuntza=en|abizena2=Stingl|izena2=Ulrich|data=2005-09|url=https://www.nature.com/articles/nature04158|aldizkaria=Nature|alea=7057|zenbakia=437|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature04158|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Horren ondorioz, ozeanoetako ekologian arkeoek duten zeregina ulertzea funtsezkoa da, eta, beraz, [[ziklo biogeokimiko]] globaletan duten eragin osoa aztertu gabe dago neurri handi batean<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward F.|abizena=DeLong|izenburua=Genomic perspectives in microbial oceanography|orrialdeak=336–342|hizkuntza=en|abizena2=Karl|izena2=David M.|data=2005-09|url=https://www.nature.com/articles/nature04157|aldizkaria=Nature|alea=7057|zenbakia=437|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature04157|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Itsasoko Thermoproteota batzuk nitrifikatzeko gai dira, eta horrek iradokitzen du organismo horiek eragina izan dezaketela [[nitrogenoaren ziklo]] ozeanikoan, nahiz eta Thermoproteota ozeaniko horiek beste energia-iturri batzuk ere erabil ditzaketen<ref>{{Erreferentzia|izena=Hélène|abizena=Agogué|izenburua=Major gradients in putatively nitrifying and non-nitrifying Archaea in the deep North Atlantic|orrialdeak=788–791|hizkuntza=en|abizena2=Brink|abizena3=Dinasquet|abizena4=Herndl|izena2=Maaike|izena3=Julie|izena4=Gerhard J.|data=2008-12|url=https://www.nature.com/articles/nature07535|aldizkaria=Nature|alea=7223|zenbakia=456|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature07535|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

Itsas hondoa estaltzen duten [[sedimentu]]etan ere arkeo ugari daude, eta horiek zelula bizidun gehienak metro bat baino gehiagoko sakoneran eratzen dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Andreas|abizena=Teske|izenburua=Uncultured archaea in deep marine subsurface sediments: have we caught them all?|orrialdeak=3–18|hizkuntza=en|abizena2=Sørensen|izena2=Ketil B.|data=2008-01|url=https://www.nature.com/articles/ismej200790|aldizkaria=The ISME Journal|alea=1|zenbakia=2|issn=1751-7370|doi=10.1038/ismej.2007.90|sartze-data=2024-01-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Julius S.|abizena=Lipp|izenburua=Significant contribution of Archaea to extant biomass in marine subsurface sediments|orrialdeak=991–994|hizkuntza=en|abizena2=Morono|abizena3=Inagaki|abizena4=Hinrichs|izena2=Yuki|izena3=Fumio|izena4=Kai-Uwe|data=2008-08|url=https://www.nature.com/articles/nature07174|aldizkaria=Nature|alea=7207|zenbakia=454|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature07174|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Frogatuta dago azaleko sedimentu ozeaniko guztietan (1.000-10.000 m-ko sakoneran), infekzio birikoaren eragina handiagoa dela arkeoetan bakterioetan baino, eta birusek eragindako arkeoen lisia ezabatutako mikroorganismoen guztizko biomasaren herena dela; horren ondorioz, urtean 0,3 eta 0,5 gigatonelada [[karbono]] askatzen dute mundu osoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Roberto|abizena=Danovaro|izenburua=Virus-mediated archaeal hecatomb in the deep seafloor|hizkuntza=en|abizena2=Dell’Anno|abizena3=Corinaldesi|abizena4=Rastelli|abizena5=Cavicchioli|abizena6=Krupovic|abizena7=Noble|abizena8=Nunoura|abizena9=Prangishvili|izena2=Antonio|izena3=Cinzia|izena4=Eugenio|izena5=Ricardo|izena6=Mart|izena7=Rachel T.|izena8=Takuro|izena9=David|data=2016-10-07|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.1600492|aldizkaria=Science Advances|alea=10|zenbakia=2|issn=2375-2548|pmid=27757416|pmc=PMC5061471|doi=10.1126/sciadv.1600492|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

=== Ziklo biokimikoetan duten papera ===
Hainbat habitatetan [[karbono]]a, [[nitrogeno]]a eta [[sufre]]a bezalako elementuak birziklatzen dituzte arkeoek<ref>{{Erreferentzia|izena=Xiaobo|abizena=Liu|izenburua=Diversity and distribution of Archaea in global estuarine ecosystems|orrialdeak=349–358|abizena2=Pan|abizena3=Liu|abizena4=Li|abizena5=Gu|izena2=Jie|izena3=Yang|izena4=Meng|izena5=Ji-Dong|data=2018-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0048969718316486|aldizkaria=Science of The Total Environment|zenbakia=637-638|issn=0048-9697|doi=10.1016/j.scitotenv.2018.05.016|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Arkeoek [[nitrogenoaren ziklo]]aren etapa asko egiten dituzte. Horren barruan sartzen dira bai ekosistemetatik nitrogenoa ezabatzen duten erreakzioak (baita [[nitrato]]etan oinarritutako arnasketa eta [[desnitrifikazio]]a ere), bai nitrogenoa sartzen duten prozesuak (nitratoak asimilatzea eta [[nitrogenoa finkatzea]])<ref>{{Erreferentzia|izena=Purificación|abizena=Cabello|izenburua=Nitrate reduction and the nitrogen cycle in archaea|orrialdeak=3527–3546|abizena2=Roldán|abizena3=Moreno-Vivián|izena2=M. Dolores|izena3=Conrado|data=2004|url=https://www.microbiologyresearch.org/content/journal/micro/10.1099/mic.0.27303-0|aldizkaria=Microbiology|alea=11|zenbakia=150|issn=1465-2080|doi=10.1099/mic.0.27303-0|sartze-data=2024-01-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Mausmi P.|abizena=Mehta|izenburua=Nitrogen Fixation at 92°C by a Hydrothermal Vent Archaeon|orrialdeak=1783–1786|hizkuntza=en|abizena2=Baross|izena2=John A.|data=2006-12-15|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1134772|aldizkaria=Science|alea=5806|zenbakia=314|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1134772|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Ikertzaileek berriki jakin dute nola parte hartzen duten arkeoek [[amoniako]]aren oxidazio-erreakzioetan. Erreakzio horiek bereziki garrantzitsuak dira ozeanoetan<ref>{{Erreferentzia|izena=Marco J. L.|abizena=Coolen|izenburua=Putative ammonia‐oxidizing Crenarchaeota in suboxic waters of the Black Sea: a basin‐wide ecological study using 16S ribosomal and functional genes and membrane lipids|orrialdeak=1001–1016|hizkuntza=en|abizena2=Abbas|abizena3=Van Bleijswijk|abizena4=Hopmans|abizena5=Kuypers|abizena6=Wakeham|abizena7=Sinninghe Damsté|izena2=Ben|izena3=Judith|izena4=Ellen C.|izena5=Marcel M. M.|izena6=Stuart G.|izena7=Jaap S.|data=2007-04|url=https://sfamjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1462-2920.2006.01227.x|aldizkaria=Environmental Microbiology|alea=4|zenbakia=9|issn=1462-2912|doi=10.1111/j.1462-2920.2006.01227.x|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Arkeoak ere funtsezkoak dira lurzoruetan amoniakoa oxidatzeko. [[Nitrito]]a sortzen dute, ondoren beste mikrobio batzuek nitratoan oxidatzen dutena. Landareek eta beste organismo batzuek azken hori kontsumitzen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=S.|abizena=Leininger|izenburua=Archaea predominate among ammonia-oxidizing prokaryotes in soils|orrialdeak=806–809|hizkuntza=en|abizena2=Urich|abizena3=Schloter|abizena4=Schwark|abizena5=Qi|abizena6=Nicol|abizena7=Prosser|abizena8=Schuster|abizena9=Schleper|izena2=T.|izena3=M.|izena4=L.|izena5=J.|izena6=G. W.|izena7=J. I.|izena8=S. C.|izena9=C.|data=2006-08|url=https://www.nature.com/articles/nature04983|aldizkaria=Nature|alea=7104|zenbakia=442|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature04983|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

[[Sufrearen zikloa]]n, sufre-konposatuak oxidatuz hazten diren arkeoek elementu hori arroketatik askatzen dute, eta beste organismo batzuen esku jartzen dute. Hala ere, ''Sulfolobus'' bezalako arkeoek [[azido sulfuriko]]a sortzen dute hondakin gisa, eta organismo horiek meatze abandonatuetan hazten badira, minen drainatze azidoa eta beste ingurumen-kalte batzuk eragin ditzakete<ref>{{Erreferentzia|izena=Brett J|abizena=Baker|izenburua=Microbial communities in acid mine drainage|orrialdeak=139–152|abizena2=Banfield|izena2=Jillian F|data=2003-05|url=https://doi.org/10.1016/S0168-6496(03)00028-X|aldizkaria=FEMS Microbiology Ecology|alea=2|zenbakia=44|issn=0168-6496|doi=10.1016/s0168-6496(03)00028-x|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

[[Karbonoaren zikloa]]n, arkeo metanogenoek hidrogenoa ezabatzen dute, eta zeregin garrantzitsua dute mikroorganismo-populazioek materia organikoa deskonposatzen dutenean, ekosistema anaerobikoetan [[deskonposatzaile]] gisa jarduten baitute, hala nola sedimentuetan, zingiretan eta hondakin-urak tratatzeko instalazioetan<ref>{{Erreferentzia|izena=Joshua|abizena=Schimel|izenburua=Playing scales in the methane cycle: From microbial ecology to the globe|orrialdeak=12400–12401|hizkuntza=en|data=2004-08-24|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0405075101|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=34|zenbakia=101|issn=0027-8424|pmid=15314221|pmc=PMC515073|doi=10.1073/pnas.0405075101|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

=== Beste organismo batzuekin elkarrekintzak ===
{{sakontzeko|Interakzio biologiko}}
Arkepen eta beste organismo batzuen arteko elkarrekintzak [[Mutualismo (biologia)|mutualistak]] edo [[Komentsalismo|komentsalistak]] izan ohi dira. Ez dago arkeo [[patogeno]] edo [[parasito]] ezagunen adibide argirik, baina iradoki da metanogeno-espezie batzuk [[Periodontitis|ahoko infekzioekin]] lotuta daudela, eta ''[[Nanoarchaeum equitans]]'' beste arkeo espezie baten parasito izan daiteke, ''[[Ignicoccus hospitalis]]''en zeluletan bakarrik bizirauten baitu eta ugaltzen baita, eta ez dirudi batere onurarik ematen dionik haren ostalariari.

==== Mutualismoa ====
[[Mutualismo (biologia)|Mutualismoa]] espezie desberdinetako indibiduoen arteko elkarreragina da, eta eragin positiboak (onuragarriak) sortzen ditu per capita ugalketan eta/edo elkarrekintza duten populazioen biziraupenean. [[Zelulosa]] digeritzen duten animalien digestio-hodiko protozooen eta arkeo metanogenikoen arteko interakzioa da mutualismoaren adibide ezagun bat, hala nola [[hausnarkari]]ak eta [[termita]]k<ref>{{Erreferentzia|izena=Bonnie|abizena=Chaban|izenburua=Archaeal habitats — from the extreme to the ordinary|orrialdeak=73–116|hizkuntza=en|abizena2=Ng|abizena3=Jarrell|izena2=Sandy Y.M|izena3=Ken F|data=2006-02-01|url=http://www.nrcresearchpress.com/doi/10.1139/w05-147|aldizkaria=Canadian Journal of Microbiology|alea=2|zenbakia=52|issn=0008-4166|doi=10.1139/w05-147|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Ingurune anaerobiko horietan, protozooek landare-zelulosa deskonposatzen dute energia lortzeko. Prozesu horrek hidrogenoa askatzen du hondakin gisa, baina hidrogeno-maila handiak energia gutxiago sortzen du. Metanogenoek hidrogenoa metano bihurtzen dutenean, protozooek energia gehiago jasotzen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=B|abizena=Schink|izenburua=Energetics of syntrophic cooperation in methanogenic degradation|orrialdeak=262–280|hizkuntza=en|data=1997-06|url=https://journals.asm.org/doi/10.1128/mmbr.61.2.262-280.1997|aldizkaria=Microbiology and Molecular Biology Reviews|alea=2|zenbakia=61|issn=1092-2172|pmid=9184013|pmc=PMC232610|doi=10.1128/mmbr.61.2.262-280.1997|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

Protozoo anaerobioetan, hala nola ''[[Plagiopyla frontata]]'', ''[[Trimyema]]'', ''[[Heterometopus]]'' eta ''[[Metopus contortus]]'', arkeoak protozooen barruan bizi dira eta [[hidrogenosoma|hidrogenosometan]] sortutako hidrogenoa kontsumitzen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=William H.|abizena=Lewis|izenburua=Morphology and Phylogeny of a New Species of Anaerobic Ciliate, Trimyema finlayi n. sp., with Endosymbiotic Methanogens|abizena2=Sendra|abizena3=Embley|abizena4=Esteban|izena2=Kacper M.|izena3=T. Martin|izena4=Genoveva F.|data=2018|url=https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fmicb.2018.00140|aldizkaria=Frontiers in Microbiology|zenbakia=9|issn=1664-302X|pmid=29515525|pmc=PMC5826066|doi=10.3389/fmicb.2018.00140|sartze-data=2024-01-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Christoph|abizena=Wrede|izenburua=Archaea in Symbioses|orrialdeak=e596846|hizkuntza=en|abizena2=Dreier|abizena3=Kokoschka|abizena4=Hoppert|izena2=Anne|izena3=Sebastian|izena4=Michael|data=2012-12-27|url=https://www.hindawi.com/journals/archaea/2012/596846/|aldizkaria=Archaea|zenbakia=2012|issn=1472-3646|pmid=23326206|pmc=PMC3544247|doi=10.1155/2012/596846|sartze-data=2024-01-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Marianne|abizena=Lange|izenburua=Archaea in protozoa and metazoa|orrialdeak=465–474|hizkuntza=en|abizena2=Westermann|abizena3=Ahring|izena2=Peter|izena3=Birgitte Kiær|data=2005-02-01|url=https://doi.org/10.1007/s00253-004-1790-4|aldizkaria=Applied Microbiology and Biotechnology|alea=5|zenbakia=66|issn=1432-0614|doi=10.1007/s00253-004-1790-4|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Arkeoak ere organismo handiagoekin lotzen dira. Adibidez, ''[[Cenarchaeum symbiosum]]'' itsas arkeoa ''[[Axinella mexicana]]'' [[belaki]]aren [[endosinbionte]]a da<ref>{{Erreferentzia|izena=C M|abizena=Preston|izenburua=A psychrophilic crenarchaeon inhabits a marine sponge: Cenarchaeum symbiosum gen. nov., sp. nov.|orrialdeak=6241–6246|hizkuntza=en|abizena2=Wu|abizena3=Molinski|abizena4=DeLong|izena2=K Y|izena3=T F|izena4=E F|data=1996-06-25|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.93.13.6241|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=13|zenbakia=93|issn=0027-8424|pmid=8692799|pmc=PMC39006|doi=10.1073/pnas.93.13.6241|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

==== Komentsalismoa ====
Zenbait arkeo [[komentsalismo|komentsalistak]] dira, eta elkarte baten onura dute, beste organismoari lagundu edo kalterik egin gabe. Esate baterako, ''[[Methanobrevibacter smithii]]'' metanogenoa da, alde handiarekin, [[Giza flora|giza floran]] gehien agertzen den arkeoa da, giza hesteko hamar prokariotatik bat, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul B.|abizena=Eckburg|izenburua=Diversity of the Human Intestinal Microbial Flora|orrialdeak=1635–1638|hizkuntza=en|abizena2=Bik|abizena3=Bernstein|abizena4=Purdom|abizena5=Dethlefsen|abizena6=Sargent|abizena7=Gill|abizena8=Nelson|abizena9=Relman|izena2=Elisabeth M.|izena3=Charles N.|izena4=Elizabeth|izena5=Les|izena6=Michael|izena7=Steven R.|izena8=Karen E.|izena9=David A.|data=2005-06-10|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1110591|aldizkaria=Science|alea=5728|zenbakia=308|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1110591|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Termitetan eta gizakietan, metanogeno horiek mutualistak izan daitezke eta hesteko beste mikrobio batzuekin elkarreraginean jardun dezakete digestioa errazteko<ref>{{Erreferentzia|izena=Buck S.|abizena=Samuel|izenburua=A humanized gnotobiotic mouse model of host–archaeal–bacterial mutualism|orrialdeak=10011–10016|hizkuntza=en|abizena2=Gordon|izena2=Jeffrey I.|data=2006-06-27|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0602187103|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=26|zenbakia=103|issn=0027-8424|pmid=16782812|pmc=PMC1479766|doi=10.1073/pnas.0602187103|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Arkeoen komunitateak beste organismo batzuekin lotzen dira, hala nola [[koral]]en gainazalean<ref>{{Erreferentzia|izena=Linda|abizena=Wegley|izenburua=Coral-associated Archaea|orrialdeak=89–96|hizkuntza=en|abizena2=Yu|abizena3=Breitbart|abizena4=Casas|abizena5=Kline|abizena6=Rohwer|izena2=Yanan|izena3=Mya|izena4=Veronica|izena5=David I.|izena6=Forest|data=2004-06-08|url=https://www.int-res.com/abstracts/meps/v273/p89-96/|aldizkaria=Marine Ecology Progress Series|zenbakia=273|issn=0171-8630|doi=10.3354/meps273089|sartze-data=2024-01-16}}</ref> eta landareen sustraiak inguratzen dituen lurzoruaren eremuan ([[errizosfera]])<ref>{{Erreferentzia|izena=M.K.|abizena=Chelius|izenburua=The Diversity of Archaea and Bacteria in Association with the Roots of Zea mays L.|orrialdeak=252–263|hizkuntza=en|abizena2=Triplett|izena2=E.W.|data=2001-04-01|url=https://doi.org/10.1007/s002480000087|aldizkaria=Microbial Ecology|alea=3|zenbakia=41|issn=1432-184X|doi=10.1007/s002480000087|sartze-data=2024-01-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Holly M.|abizena=Simon|izenburua=Crenarchaeota colonize terrestrial plant roots|orrialdeak=495–505|hizkuntza=en|abizena2=Dodsworth|abizena3=Goodman|izena2=Jeremy A.|izena3=Robert M.|data=2000-10|url=https://sfamjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1462-2920.2000.00131.x|aldizkaria=Environmental Microbiology|alea=5|zenbakia=2|issn=1462-2912|doi=10.1046/j.1462-2920.2000.00131.x|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

==== Parasitismoa ====
Nahiz eta arkeoek ez duten patogenoen artean erregistro historikorik, sarritan ''[[E. coli]]'' bezalako patogeno arruntenen antzeko genomekin topo egiten dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Uri|abizena=Gophna|izenburua=Have archaeal genes contributed to bacterial virulence?|orrialdeak=213–219|abizena2=Charlebois|abizena3=Doolittle|izena2=Robert L.|izena3=W.Ford|data=2004-05|url=https://doi.org/10.1016/j.tim.2004.03.002|aldizkaria=Trends in Microbiology|alea=5|zenbakia=12|issn=0966-842X|doi=10.1016/j.tim.2004.03.002|sartze-data=2024-01-16}}</ref>, eta horrek lotura metabolikoak eta egungo patogenoekin izandako eboluzio-historia erakusten ditu. Archaeak ez dira modu trinkoan aurkitu azterketa klinikoetan, batez ere espezie espezifikoagoetan kategorizatu ez direlako<ref>{{Erreferentzia|izena=Miriam E.|abizena=Shiffman|izenburua=The search for archaeal pathogens|orrialdeak=45|hizkuntza=en-US|abizena2=Charalambous|izena2=Bambos M.|data=2012-07|url=https://journals.lww.com/revmedmicrobiol/abstract/2012/07000/the_search_for_archaeal_pathogens.2.aspx|aldizkaria=Reviews and Research in Medical Microbiology|alea=3|zenbakia=23|issn=2770-3150|doi=10.1097/MRM.0b013e328353c7c9|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

== Garrantzia industrian ==
{{sakontzeko|Bioteknologia}}
Arkeo estremofiloak, batez ere beroarekiko edo azidotasun eta alkalinotasun muturreko baldintzekiko erresistenteak, egoera gogor horietan funtzionatzen duten entzimen iturri dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Holger|abizena=Breithaupt|izenburua=The hunt for living gold: The search for organisms in extreme environments yields useful enzymes for industry|orrialdeak=968–971|hizkuntza=en|data=2001-11|url=https://www.embopress.org/doi/10.1093/embo-reports/kve238|aldizkaria=EMBO reports|alea=11|zenbakia=2|issn=1469-221X|pmid=11713183|pmc=PMC1084137|doi=10.1093/embo-reports/kve238|sartze-data=2024-01-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ksenia|abizena=Egorova|izenburua=Industrial relevance of thermophilic Archaea|orrialdeak=649–655|abizena2=Antranikian|izena2=Garabed|data=2005-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1369527405001712|aldizkaria=Current Opinion in Microbiology|alea=6|zenbakia=8|issn=1369-5274|doi=10.1016/j.mib.2005.10.015|sartze-data=2024-01-16|serie=Growth development / edited by John N Reeve and Ruth A Schmitz}}</ref>. [[Entzima]] horiek erabilera asko aurkitu dituzte. Adibidez, [[DNA polimerasa]] termoegonkorrek, hala nola ''[[Pyrococcus furiosus]]''en DNA polimerasak, [[biologia molekular]]ra goitik behera aldatu zuen, ikerketan [[polimerasaren kate-erreakzioa]] DNA klonatzeko teknika erraz eta azkar gisa erabiltzea ahalbidetzen baitute. Industrian, 100 °C-tik gora funtzionatzen duten beste ''[[Pyrococcus]]'' espezie batzuetako [[amilasa]], [[galaktosidasa]] eta [[pullulanasa]]k elikagaiak tenperatura altuetan prozesatzeko aukera ematen dute, hala nola [[esne]]aren ekoizpena eta [[laktosa]] gutxiko [[gazura]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Józef|abizena=Synowiecki|izenburua=Sources, Properties and Suitability of New Thermostable Enzymes in Food Processing|orrialdeak=197–205|hizkuntza=en|abizena2=Grzybowska|abizena3=Zdziebło|izena2=Beata|izena3=Anna|data=2006-04|url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10408690590957296|aldizkaria=Critical Reviews in Food Science and Nutrition|alea=3|zenbakia=46|issn=1040-8398|doi=10.1080/10408690590957296|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Arkeo termofilo horien entzimak ere oso egonkorrak izaten dira [[disolbatzaile organiko]]etan, eta, horri esker, konposatu organikoak sintetizatzen dituzten kimika berdeko prozesu ekologikoetan erabil daitezke. Egonkortasun horrek [[biologia estruktural]]ean erabiltzea errazten du. Horren ondorioz, arkeo muturrekoetako entzima bakterianoen edo eukariotoen homologoak egitura-azterketetan erabiltzen dira maiz<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis E.|abizena=Jenney Jr|izenburua=The impact of extremophiles on structural genomics (and vice versa)|orrialdeak=39–50|hizkuntza=en|abizena2=Adams|izena2=Michael W. W.|data=2008-01-01|url=https://doi.org/10.1007/s00792-007-0087-9|aldizkaria=Extremophiles|alea=1|zenbakia=12|issn=1433-4909|doi=10.1007/s00792-007-0087-9|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

Entzima arkeoen aplikazio-aukerarekin alderatuta, organismoek [[bioteknologia]]n duten erabilera ez da hain garatua. Arkeo metanogenikoak funtsezkoak dira [[hondakin-uren tratamendua]]n, digestio anaerobikoa egiten duten eta [[biogas]]a sortzen duten mikroorganismoen komunitatearen parte baitira<ref>{{Erreferentzia|izena=Chiara|abizena=Schiraldi|izenburua=Perspectives on biotechnological applications of archaea|orrialdeak=75–86|hizkuntza=en|abizena2=Giuliano|abizena3=De Rosa|izena2=Mariateresa|izena3=Mario|data=NaN/NaN/NaN|url=https://www.hindawi.com/journals/archaea/2002/436561/|aldizkaria=Archaea|zenbakia=1|issn=1472-3646|pmid=15803645|pmc=PMC2685559|doi=10.1155/2002/436561|sartze-data=2024-01-16}}</ref>. Mineralen tratamenduan, arkeo azidofiloak etorkizun oparoa dute metalen erauzketarako, hala nola [[urre]]a, [[kobalto]]a eta [[kobre]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=P. R.|abizena=Norris|izenburua=Acidophiles in bioreactor mineral processing|orrialdeak=71–76|hizkuntza=en|abizena2=Burton|abizena3=Foulis|izena2=N. P.|izena3=N. A. M.|data=2000-04-01|url=https://doi.org/10.1007/s007920050139|aldizkaria=Extremophiles|alea=2|zenbakia=4|issn=1431-0651|doi=10.1007/s007920050139|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

Arkeoak erabilgarriak izan daitezkeen [[antibiotiko]]ak daude. [[Arkeozina]] horietako batzuk karakterizatu dira, baina uste da beste ehunka daudela, batez ere ''[[Haloarchaea]]''n eta ''[[Sulfolobus]]''en. Konposatu horien egitura eta bakterio-antibiotikoena desberdinak direnez, jarduteko modu berriak izan ditzakete. Gainera, arkeoen biologia molekularrean erabiltzeko aukera ematen duten markatzaile berriak sor daitezke<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Blum|izenburua=Archaea: new models for prokaryotic biology|argitaletxea=Caister academic press|data=2008|isbn=978-1-904455-27-1|sartze-data=2024-01-16}}</ref>.

== Oharrak ==
{{erreferentzia zerrenda|taldea=oh}}

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Ikus, gainera ==
* [[Biziaren jatorria]]
* [[Estremofilo]]

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Archaea]]