Bokata-en iturria ikusi

{{Artikulu nabarmendua}}
{{beste erabilpenak|arropak garbitzeari|janaria|ogitarteko}}

[[Fitxategi:India - Varanasi - 031 - laundry on the ghats (2146294851).jpg|thumb|Arropa lehortzen, garbitu ondoren, [[Varanasi]]n, [[India]].]]
[[Fitxategi:Laundry_in_Paris.jpg|thumb|Garbitegi bat Parisen.]]
[[Fitxategi:Lady_hanging_laundry,_Havana,_Cuba_2011.jpg|thumb|Emakume bat arropa eskegitzen [[Habana]]n.]]
'''Bokata''', '''gobada''' edo '''lixiba egitea''' [[arropa]] eta beste [[oihal]] batzuk garbitzean datzan prozesua da. Garbitasuna historiaren parte izan da gizakiak arropa erabiltzen hasi zirenetik. Beraz, kultura ezberdinek giza premia unibertsal honetaz baliatu dituzten metodoek interesa dute hainbat ikerketa eremutan. Arropa-garbitzaile lanak, tradizionalki, sexuetan oso bereiziak izan dira, kultura gehienetan [[emakume]]ek izan dute erantzukina, [[arropa-garbitzaile]] ofizioan ere. [[Industria-iraultza]]k, pixkanaka-pixkanaka, garbiketa lanetarako konponbideak mekanizatu zituen, batez ere [[garbigailu]]a eta, geroago, [[Arropa-lehorgailu|lehorgailurekin]]. Garbiketa, [[sukalde]]a eta [[haurren zaintz]]a bezala, etxean zein kanpoan egiten da, horretarako prestatutako industrian<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How People Used to Wash: The Fascinating History of Laundry|hizkuntza=en|url=https://thescrubba.com/blogs/news/how-people-used-to-wash-the-fascinating-history-of-laundry|aldizkaria=The Scrubba Wash Bag|sartze-data=2021-06-15}}</ref>.

Historian zehar bokatak leku anitz hartu ditu. [[Ibai]]en ertzetan edo [[putzu]]etan egitetik, herri batzuek [[latsagia]]k eraiki zituzten, emakumeen bizitza sozialean aldaketak ekarri zituena. Mendebaldean garbigailua etxeetan sartu da XX. mendean, baina badira ere berariaz sortutako lekuak, [[garbitegi]]ak bezala, edo profesionalki arropa garbitzen duten [[tindategi]]ak. Etxe askotan [[garbigela]] existitzen da eta eraikin partekatuetan ohikoa da hainbat zerbitzu dituen gune bat eskaintzea, [[Eskandinavia]]ko ''[[tvättstuga]]'' bezala.

== Historia ==
=== Ibaiak eta ur-ibilguak ===
Lixiba ur-ibilguetan egin zen lehenik, urak orbanak eta [[usain]]ak ekar zitzakeen materialak eraman zitzan. Oraindik ere horrela egiten da garbiketa herrialde txiroetako landa-guneetan. Arropa mugitzeak zikinkeria kentzen laguntzen du, horregatik askotan ibai bazterreko arroka lauen kontra igurtzen zen arropa. Prozesuan laguntzeko egurrezko [[lixiba-pala]]k erabiltzen ziren, arropa jo eta garbitzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World of a slave : encyclopedia of the material life of slaves in the United States|argitaletxea=Greenwood|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/711786656|isbn=978-0-313-34943-0|pmc=711786656|sartze-data=2021-06-15}}</ref>. Egurrezko edo harrizko elementu ildaskatuak ere erabiltzen ziren, denborarekin eramangarriak; egurrezko erretiluari [[latsazur]] deitzen zaio. [[Xaboi]]a, [[gantz]]az eta [[errauts]]ez eginda, Antzinarotik ezagutzen da. [[Mesopotamia]]n jada aipatzen da xaboiaren antzeko material bat, "nesken harriak garbitzeko" erabiltzen zena<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Levey|izenburua=Gypsum, Salt and Soda in Ancient Mesopotamian Chemical Technology|orrialdeak=336–342|hizkuntza=en|data=1958-09|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/348678|aldizkaria=Isis|alea=3|zenbakia=49|issn=0021-1753|doi=10.1086/348678|sartze-data=2021-06-15}}</ref>; ezagutzen zen ere [[Palestina]]n<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bedouin Century: Education and Development among the Negev Tribes in the Twentieth Century|url=https://www.berghahnbooks.com/title/AbuRabiaBedouin|aldizkaria=www.berghahnbooks.com|sartze-data=2021-06-15}}</ref> eta [[Antzinako Egipto]]n<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Adventist Youth Honors Answer Book/Arts and Crafts/Soap Craft (General Conference) - Wikibooks, open books for an open world|hizkuntza=en|url=https://en.wikibooks.org/wiki/Adventist_Youth_Honors_Answer_Book/Arts_and_Crafts/Soap_Craft_(General_Conference)|aldizkaria=en.wikibooks.org|sartze-data=2021-06-15}}</ref>. [[Antzinako Erroma]]n ''sapo''a deskribatu zen, [[oliba olio]]arekin egina<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Martial VIII|url=http://www.thelatinlibrary.com/martial/mart8.shtml|aldizkaria=www.thelatinlibrary.com|sartze-data=2021-06-15}}</ref>, baina arropa garbitzeko giza [[gernu]]a erabili ohi zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Jennifer R.|abizena=Hill|izenburua=957: Masters of Mictrition: The Fullers of Ancient Rome|orrialdeak=309–309|hizkuntza=en|data=2006-04|url=http://www.jurology.com/doi/10.1016/S0022-5347%2818%2933182-3|aldizkaria=Journal of Urology|alea=4S|zenbakia=175|issn=0022-5347|doi=10.1016/S0022-5347(18)33182-3|sartze-data=2021-06-16}}</ref>. Xaboia ez zen ohikoa Erdi Aroan, eta ondoren pobreenek ez zuten erabili XVIII. mendean ohikoa bilakatu zen arte; hala ere, soilik zikin zeuden eremuetan igurzteko erabiltzen zen<ref name=":0" />. [[Siria|Siriako]] lehen hirietan errautsa garbiketarako erabiltzen zela uste da<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert|abizena=Miller|izenburua=Water use in Syria and Palestine from the Neolithic to the Bronze Age|orrialdeak=331–341|hizkuntza=en|data=1980-02|url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00438243.1980.9979771|aldizkaria=World Archaeology|alea=3|zenbakia=11|issn=0043-8243|doi=10.1080/00438243.1980.9979771|sartze-data=2021-06-22}}</ref>.

Behin garbi, arropari ahalik eta ur gehiena ateratzeko biratzen eta kiribiltzen ziren, bereziki [[kotoi]] eta [[liho]]zko arropatan. Teknika hau Antzinako Egipton jada erabiltzen zen, baina [[artile]]arekin ez-ohikoagoa da prozesu hau, arropa hondatzen delako<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Textile|url=https://www.ucl.ac.uk/museums-static/digitalegypt//textil/tools.html|aldizkaria=www.ucl.ac.uk|sartze-data=2021-06-15}}</ref>. Ondoren, aireak lehor zitzan [[Esekitoki (arropa zabaltzekoa)|sokatan eskegitzen ziren]], gehienetan ibaiaren alboetan. Horrelakorik ezean, belarren gainean edo zuhaitzetatik zintzilik ere jartzen ziren arropak, lisatu aurretik lehor zitezen.

Prozesu hau neketsua zen, eta horregatik ez zen maiztasun handiarekin egiten, soilik arropa zikin kopuru handia biltzen zenean. Arropa finagoak zituztenek, bereziki [[alkandora]]k edo material garestiz egindakoak, ez ziren hainbeste indarrarekin garbitzen eta beste arropetatik bereizita lixibatu ohi ziren<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Brief History of Laundry|hizkuntza=en|url=http://www.ohea.on.ca/1/post/2013/04/the-brief-history-of-laundry.html|aldizkaria=Ontario Home Economics Association|sartze-data=2021-06-15}}</ref>.

<gallery mode="packed">
1903-RIO ARGA-DESDE EL PUENTE DE CURTIDORES -LAVANDERAS.jpg|Emakumeak arropa garbitzen [[Arga]] ibaiaren bazterrean, [[Iruñea]]n, 1903an.
Lavanderas en un río de Araba.jpg|Emakumeak garbitzen Arabako ibai batean, 1925 inguruan.
Los-caños-lavaderospublicos.net.jpg|Garbitzaileak Los Cañosen, Bilbo
Garbitzaileak erreka batean.jpg|Neskak garbitzen, [[Eulalia Abaitua]]ren argazkia.
Lavandera-lavaderospublicos.net-01 (cropped).jpg|Emakumea Bilboko itsasadarrean arropa garbitzen, XX. mende hasieran. [[Eulalia Abaitua]]ren argazkia.
</gallery>

{{esaera2|Ezpeldoiko bukata</br>
Ala bukata ederra!</br>
Bereterretxen atorretarik</br>
hiru dozena omen da."|''[[Bereterretxen khantoria]]''}}

=== Latsagiak ===
{{sakontzeko|Latsagia}}
[[Fitxategi:Anoeta. Pintoresco paisaje de Anoeta y el lavadero publico.jpg|thumb|Emakumeak bokata egiten [[Anoeta (udalerria)|Anoetako]] latsagian, 1915.]]
Jendea bizi den lekuetan ur garbiak garrantzi handia izan du komunitatearen biziraupenerako eta hainbat aktibitateren garapenerako; hori dela eta, ur ibilguak bereziki zaindu izan dira, eta hainbat udal-arauditan horren adibideak aurki daitezke. Hala, [[Gasteiz]]ko [[1427]]ko udal araudian irakur daitekeenez "''...errebaleko biztanleei baimena eman zitzaien, norbait iturri publikoan arropa garbitzen harrapatu ezkero, hura atxilotzeko''". [[Zerio (Gasteiz)|Zerion]], berriz, 1608an errekan [[urtaro]] jakin batzuetan baino ez zitekeen garbitu; horrekin ur eskasia denboran ganaduei edateko ura bermatzea bilatzen zen. [[Apilaiz]]en, 1781ean errekan lixiba-putzuak prestatzea debekatu zen, "''bestela biztanle bakoitzak bere etxe aurrean garbitoki bat nahiko luke''". Biztanleria herrietan kontzentratu ahala, bokata desantolatuaren arazoak gero eta nabarmenagoak ziren, eta araudi hauekin aurre egin nahi izaten zitzaien, [[XIX. mendea|XIX. mende]] erdi aldean latsagi komunalak eraikitzen hasi ziren arte. Horrela, 1882an adibidez Gasteizen [[Zadorra]] ibaiean latsagia eraikitzeko akordioa hartu zen; eta behin instalazioa prest zegoenean, erreka eta asketan bokata egitea debekatzea.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Juanjo|abizena=Hidalgo|urtea=2006|izenburua=Hacer la colada, una dura tarea del pasado en manos de mujeres|argitaletxea=AVNIA Kultur Elkartea|orrialdeak=15 zenbakia, 68-86 or.|url=https://issuu.com/juanjohidalgo/docs/aunia_15}}</ref> 

[[Industrializazio|Industrializazioak]] ekarri zuen hirien hazkuntzak ez zuen izan [[Hirigintza|urbanismoan]] eta etxeen eraikuntzan garbiketa lanen inguruko prestakuntzarik. Hiri handietan ez zegoen arropak garbitzeko leku egokirik edo ur ibilgurik eta etxeetan ez zen egoten arropa garbitzeko leku berezirik; garbileku komunalak higiene behar bat izan ziren, eta urbanismoan aditu batzuek horren inguruan idatzi zuten, adibidez [[Ildefons Cerdà|Ildefons Cerdàk]]. Bartzelonari buruz idazterakoan aipatu zuen 28 latsagi komunal zeudela, guztiak pribatizatuta, bat 6.563 biztanleko; eta Parisen, une berean, 171 garbileku zeudela, 8.244 garbiketa posturekin<ref name=":3" />. Hiri, askotan eraikinen beheko solairuetan zeuden garbileku hauek, hala ere, ez zuten izaten baldintza onik. 1918an Bartzelonako Maizterren Sindikatuak eskatu zion Udalari "barruti bakoitzean latsagi publiko doakoak sortzea, gaur egungo hobekuntza guztiekin, langile guztiek erabili ahal izateko"<ref name=":3" />.

Garbigailua etxeetan sartu arte, beraz, bokata gune [[komunal]] hauetan egiten zen. [[Europa]] osoan zehar, ordain zezaketen herriek, [[latsagi]]ak eraiki zituzten, garbitzeko prozesua modu egokiagoan egin ahal izateko. Askok [[Aro Modernoa]]n eta are [[Aro Garaikidea]]n eraiki bazituzten ere<ref name="lavaderos" />, herri batzuek, [[Hernani]]k kasu, [[Leokari iturri eta garbitokia|garbitoki bat izan zuten]] [[1016]]. urtetik<ref>{{Erreferentzia|izena=Oihana|abizena=Santolaria del Campo|izenburua=Evolución Histórico-constructiva de los edificios residenciales del casco histórico de Hernani|data=2017-09-22|url=https://addi.ehu.es/handle/10810/23388|sartze-data=2021-06-16}}</ref>. Ura [[iturburu]] batetik bideratu ohi zen eraikin baten barnealdera, askotan [[pareta]]rik ez zeun [[teilatu]] bat baino ez. Latsagietan, maiz, bi ontzi izaten ziren, bata arropa ura eta xaboiarekin garbitzeko eta, bestea, urarekin xaboia kentzeko. Ura batetik bestera zihoan etengabean. Alboetan [[latsarri]]ak zeuden, garbiketa prozesua errazten zuten harri zeiharrak, askotan ildaskatuak, arropa beraren aurka igurtzi ahal izateko. Latsagiak erreka-bazterrak baino nabarmen erosoagoak ziren. Latsagi batzuetan putzua gerriaren altueran egoten zen, belaunikatu behar izan gabe arropa garbitu ahal izateko, baina beste batzuetan lurrean bertan zegoen. Garbitzaileak [[euri]]tik babesten ziren, euren bidaia denbora murrizten zen, eraikinak maiz herriaren bazterrean eskuragarri egoten baitziren eta hotzak eragiten zituen hainbat gaixotasun ekiditen ziren. Latsagiak publikoak izan ohi ziren, familia guztientzat irekiak, herriko eraikuntza komunal bat. Herri askotan oraindik zutik diraute, erabilera zehatzik gabe, [[turismo]]az gain.

Latsagien erabilera [[emakume]]en lana izan ohi zen<ref name="lavaderos">{{Erreferentzia|izenburua=Lavaderos: espacio público, genérico, de trabajo, de relaciones interpersonales. Cambios acaecidos. Guipúzcoa 1850-1950|hizkuntza=es-es|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/es/publicaciones/lavaderos-espacio-publico-generico-de-trabajo-de-relaciones-interpersonales-cambios-acaecidos-guipuzcoa-1850-1950/art-14149/|aldizkaria=www.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-06-16}}</ref>. Bertara joateko saski edo [[suil]] batean eraman ohi zen arropa, buruaren gainean, [[sorki]] izeneko zapi bat jarrita karga hobeto banatzeko<ref name="lavaderos" />. Emakumeentzako gune izateak, arazoak partekatzeko eta emakumeen artean bestela eman ezin ziren elkarrizketak izateko aukera ematen zuen<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Los antiguos lavadores y la socialización de las mujeres {{!}} Tribuna Feminista|hizkuntza=es|data=2019-03-27|url=https://tribunafeminista.elplural.com/2019/03/los-antiguos-lavadores-y-la-socializacion-de-las-mujeres/|sartze-data=2021-09-06}}</ref>. Espazio publikoa izanagatik ere, bertan egiten zen jarduera emakumeek soilik egiten zutenez, eta etxeko jarduerari lotua zenez, Manriquek eta Alberdik mantentzen dute, zentzu hertsian, espazio pribatua zela<ref name="lavaderos" />. Latsagien garbiketaz arduratzen zen pertsona [[aguazil]]a izan ohi zen, ordea, (Nafarroan, maiz, ''albinte'' deitua). Leitzan, adibidez, astean behin, larunbatetan, garbitegia hustu, garbitu eta berriro betetzen zuen.

<gallery mode="packed">
Fitxategi:Sunbillako harraska.jpg|[[Sunbilla]]ko garbitokia
Fitxategi:Garbitoki - Antsolokueta - Etxalar.jpg|[[Etxalar]]ko garbitokia
Fitxategi:Sopuerta - Las Ribas - Lavadero 01.jpg|[[Sopuerta]]ko [[Las Ribas]] auzoko latsagia, harraska, [[Txorrota|iturria]] eta [[uraska]].
Lavoir à Guermiette.jpg|[[Gernieta]]ko garbilekua.
</gallery>

=== Bokata handia ===
[[Fitxategi:Lixua.jpg|thumb|Leitzan bokata handia edo ''lixua'' egiteko prozesua azaltzen duen kartelaren moldaketa.]]
Urteko hainbat unetan ohikoa zen etxeetan bokata handia egitea, [[izara]]k, etxeko oihalak eta garbiketa sakona behar zuten elementuekin. Bokata handi hauek ohikoagoak ziren [[udaberri]] hasieran, askotan [[Aste Santua]] baino lehen, udan, beroa probesteko eta, beste bat [[udazken]]ean, negua hasi aurretik. Lan hauetan etxeko emakume guztiek hartu ohi zuten parte, zaharrenetik gazteenera. Herri batzuetan urtean behin herritar guztiek batera egiten zuten lan egun bat zen, [[Frantzia]]n, adibidez, ''grande buée'' izena hartzen zuena<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Louis|abizena=Beaucarnot|izenburua=Entrons chez nos ancêtres|argitaletxea=JC Lattès|hizkuntza=fr|data=2010-11-10|url=https://books.google.fr/books?id=PylX4FNEiJsC|isbn=978-2-7096-3607-0|sartze-data=2021-06-16}}</ref>. Zenbait lekutan bokatari buruzko sinesmenak zeuden, hala nola Abaltzisketan, non uste zen lan hau ezin zela ostiral santuz egin, arropa zuria gorritua atera zitekeelako.<ref name=":1" />

Lanak hainbat egun hartzen zituen, orokorrean hiru, frantziar tradizioan «Purgatorio», «Infernu» eta «Paradisu» izena ematen zitzaienak. Beste leku batzuetan egun osoko lana zen, eta urtean seitan egiten zen<ref name="lavaderos" />. Lehen egunean arropa guztia hartu eta tinako batean uretan beratzen ezartzen zen, gau osoa bertan utziz. Bigarren egunean, bezperan beratutako arropa hori [[lixiba-ontzi]] edo kuela izeneko ontzi handietan sartzen zen: egurrezko ontzi berezia, kono formaduna (ahoa estuagoa ipurdia baino). Oinarrian ezarritako izara zahar bat gainean, arropa geruzatan ezartzen zen (zikinena behean), eta gainean izara zaharraren ertzekin estalita, edo trapu zuri batekin. Trapu zuri horren gainean garbiketa produktuak ezartzen ziren (normalki, [[errauts|errautsa,]] [[potasio karbonato]] asko baitu horrek garbitzen du arropa; beheko sutik ateratakoa erabiltzen zen, bahetuz findu eta gero).<ref name=":1" /> [[Jose Migel Barandiaran|Barandiaranek]] prozesu hori jaso zuen [[Hazparne]]n, eta bertan arropa eramateko ontziari ''kuba'' deitzen zitzaion eta azpian jarzten zen ontziari ''pertz''. [[Julio Caro Baroja]]k [[Goierri]]n ''astontzi'' terminoa jaso zuen gainean jartzen zen oihalarentzat<ref name="lavaderos" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Julio|abizena=Caro Baroja|izenburua=Los vascos.|argitaletxea=Istmo|data=1972|url=https://www.worldcat.org/oclc/3123488|edizioa=[3. ed., 2. reimp.]|isbn=84-7090-010-2|pmc=3123488|sartze-data=2021-06-16}}</ref>. Kuba hori egurrezkoa izan ohi zen, baina badira kasuak, [[Altsasu]]n bezala, harrizkoak erabiltzen zirela, ''lixibarri'' izenekoak.

Ondoren, ura (batzuetan usain ona ematen zuten landareekin) irakiten zen eta errautsaren gainetik botatzen zen. Tarte batean, ura lixiba-ontziaren azpitik ateratzen zen eta berriro biltzen zen pertzan. Ur hori berriro berotu eta goitik botatzen zen. Azkenik, ateratzen zen uraren eta botatzen zenaren tenperatura berbera zenean, arropa egosita zegoela esaten zen eta jada prest zegoen azken pausorako: errekan edo latsagian garbitzea. Azken pauso honetan arropari ahalik eta ur gehien ateratzen zitzaion, lehen azaldutako moduekin. Arropa zabaldu eta lehortzen uzten zen.

Bokata handi hauen ostean, jai eguna izaten zen, herri bazkari batekin eta dantzekin.

{|style="background-color: #cce698; width:100%; border-radius: 6px;"
|
<center><big>'''Tresnak'''</big></center>
<gallery mode="packed" heights="140" style="background-color: #cce698; font-size: 0.8em;">
AAks banketre A00804.jpg|[[Norvegia]]ko [[lixiba-pala]] bat.
Город Амурск музей (68).JPG|Ildaskatutako lixiba-palak eta [[latsazur]]rak
Mastello in legno per lavare i panni.JPG|Arropa garbitzeko harraska eramangarria
Wash day (3709149075).jpg|Bi ildaskatutako [[latsazur]] eta ontzia
Burukote_edo_Sorki.jpg|Buruan jartzeko [[sorki]] bat
Maple_sugaring_bucket_(5571412972).jpg|Arropa eramateko [[suil]]a
Pastilla_de_Jabón_Lagarto.jpg|[[Lagarto]], [[XX. mende]]an sortutako xaboi industriala
Agitator.jpg|Arropa mugitzeko irabiatzaile bat.
Lixibarria 04.jpg|Lixibarri bat.
</gallery>
|}

=== Garbigailua eta beste tresna mekanizatu batzuk ===
[[Industria iraultza]]k aldaketa handiak ekarri zituen mekanizazioari zein arroparen ekoizpenari dagokionez. [[Christina Hardyment]]en arabera, etxe-tresna mekanizatuen asmakuntzak bidea ireki zuen emakumeen askapenerako<ref>{{Erreferentzia|izena=Christina|abizena=Hardyment|izenburua=From mangle to microwave : the mechanization of household work|argitaletxea=Polity Press|data=1988|url=https://www.worldcat.org/oclc/16872028|isbn=0-7456-0206-1|pmc=16872028|sartze-data=2021-06-16}}</ref>. Hiru izan dira mekanizatutako tresna garrantzitsuenak: [[errabol bidezko lehorgailu]]a, [[garbigailu]]a eta [[arropa-lehorgailu]]a.

==== Arrabol bidezko lehorgailua ====
[[Fitxategi:OldMiele2.jpg|thumb|[[Miele]]ren [[1930]]ko garbigailu bat, arrabol bidezko lehorgailu batekin.]]
Europa Iparraldeko herrialdetan [[arrabol]]a lehortzeko eta, aldi berean, lisatzeko erabili da Erdi Arotik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mangle board of Scandinavia - Folk art from Northern Europe|url=https://www.mangleboard.com/|aldizkaria=www.mangleboard.com|sartze-data=2021-06-16}}</ref>. Bi eskurekin egiten zen prozesuan, arropa arrabolean kiribildu eta, beste eskuarekin taula batekin ura kendu eta hedatzen zen. Prozesu hau mekanizatzen izan zen lehenetakoa industria iraultzarekin, bi arrabolekin sortutako makinek arropa nolabait lisatu eta ura kentzeko aukera ematen zutelako.

XIX. mendeko bigarren erdian tindategietan lurrun bidez mugitzen ziren arrabol lehorgailuak erabiltzen hasi ziren. Denborarekin, hala ere, garbigailu elektrikoak eta bere biraketa azkarrak arrabola zaharkitu zuten, jada ez zelako beharrezkoa ura mekanikoki kentzea. Oraindik erabiltzen ziren arrabolak handiak ziren, batez ere etxe aberatsetan eta tindategi industrial handietan erabilitan eta, kasu batzuetan, baziren "arrabol emakume" batzuk lan hori egiten zutenak euren jabetzakoa zen makinarekin. Arrabolak egurrezkoak izan ohi ziren, eta beranduago [[kautxu]]zkoak. 

Steel Roll Mangle Co.k, [[Chicago]]n, gasarekin berotzen zen arrabol bidezko lehorgailu bat sortu zuen 1902an. 1930ko hamarkadan elektrikoak sortu ziren, oraindik eraikin batzuetako garbitegi komunaletan aurki daitezkeenak. Arropa alde batetik sartzen da eta biratzen duten arrabolek, arropa berotu eta presionatzen dute, ur guztia kenduz. Lisatzea baino azkarragoa den prozesua da.

==== Garbigailua ====
{{sakontzeko|Garbigailu}}
[[Garbigailu]]aren lehen patentea [[Ingalaterra]]n erregistratu zen 1690. urtean. 1767an, [[Henry Sidgier]]rek britainiar patente bat lortu zuen danbor birakaria zuen garbigailu baterako, eta 1862an, [[Richard Lansdale]]k bere "garbigailu birakari trinkoa" erakutsi zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1862 London Exhibition: Catalogue: Class VIII.: Richard Lansdale - Graces Guide|url=https://www.gracesguide.co.uk/1862_London_Exhibition:_Catalogue:_Class_VIII.:_Richard_Lansdale|aldizkaria=www.gracesguide.co.uk|sartze-data=2021-06-23}}</ref>.

Ameriketako Estatu Batuetan lehen patentea [[New Hampshire]]ko [[Nathaniel Briggs]]entzat izan zen arren 1797an, 1836an Patenteen Bulegoan gertatutako sute baten ondorioz diseinatutako garbigailu motaren berririk ez dago. [[John E. Turnbull]]ek 1843an garbigailu bat patentatu zuen.

[[1904]]an jada Estatu Batuetan garbigailu elektrikoak iragartzen ari ziren, eta Estatu Batuetako salmentak 1928an 913.000 unitatera iritsi ziren. 1940an, Estatu Batuetan argindarra eskura zuten 25.000.000 etxeetatik % 60k garbigailu elektriko bat zuen. Hala ere, neurri batean, [[1940ko hamarkada]]ren amaieratik 1950eko hamarkadaren hasierara, garapen ekonomikoaren ondorioz ugaritu zen etxeetan. [[Europa]]n 1960ko hamarkadaren hasieran, eguneroko aparatu bihurtzen da. Europako industria-enpresa garrantzitsuak garbigailu ugari fabrikatzen hasi ziren ([[Miele]], [[AEG Electrolux]], [[Zanussi]], [[Siemens]], [[Robert Bosch Gmbh|Bosch]], [[Balay]], [[Samsung]], [[LG Corporation|LG]]). Laster bilakatu zen etxean garbigailu bat izatea ospe eta prestigio sozialaren adierazpena. 

Garbigailuaren bilakaera estetikoa eta funtzionala oso garrantzitsua izan da, batez ere azken urteotan, [[mikroelektronika]] aplikatuta. Estetikari dagokionez, 1980ko hamarkadan oso zabalduta zeuden etxetresna elektriko panelagarriek diseinu kurbo eta estilizatuei eta kolore-barietate ugariri bide eman diete.

Garbigailuek, gaur egun, arropa mota bakoitzarentzat programa ezberdinak dituzte, arropa nahasteko aukera ematen dutenak barne; tenperatura aukeratzeko modua dago, eta prozesuan zehar detergentea edo lixiba gehitzen da unearen arabera. Garbigailuek zentrifugatua egiten dute amaitzerakoan, ur gehienak kenduz.

<gallery mode="packed">
Demonstration of a hand-cranked wooden washing machine in Seattle, ca 1900 (PORTRAITS 722).jpg|Eskuz eragindako egurrezko garbigailu bat.
61e Jaarbeurs, Utrecht, Panda wasmachine, Bestanddeelnr 905-9214.jpg|Mugimendu bidezko garbigailua.
Bundesarchiv Bild 183-94511-0003, Steinhausen, Blick in die Dorfwäscherei.jpg|Aurretik kargatutako garbigailua.
GE 2 Speed Commercial Washers.JPG|Goitik kargatutako garbigailuak.
Laundromat J1.jpg|Garbigailuak garbitoki handi batean.
</gallery>

==== Arropa-lehorgailua ====
[[Arropa-lehorgailu]]ek arropa eskegitzeko prozesua azkartzen dute, garbigailua eta gero bertan sartuta. Normalki, biratzen duen danbor bat izaten du, aire beroarekin hezetasuna ebaporatzeko. Arropek, hala ere, kalteak izan ditzakete prozesu honetan, ehun batzuek leuntasuna galtzen baitute. XX. mendearen amaiera aldean, [[garbigailu eta lehorgailu]] funtzioa egiten zuen elektrogailua sortu zen.

Ezagutzen den lehen lehorgailua 1800ean sortu zuen M. Pochonek Frantzian<ref>{{Erreferentzia|izena=Corky|abizena=Binggeli|izenburua=Building systems for interior designers|argitaletxea=J. Wiley & Sons|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/51830635|isbn=0-471-26651-5|pmc=51830635|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. Henry W. Altorferrek lehen lehorgailu eektrikoa sortu zuen [[1937]]an, eta J. Ross Moorek hainbat diseinu egin zituen XX. mendearen hasieran<ref>{{Erreferentzia|izena=Johnny|abizena=Acton|izenburua=Origin of everyday things|argitaletxea=New York : Sterling|data=2006|url=http://archive.org/details/originofeveryday0000acto|isbn=978-1-4027-4302-3|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. [[Brook Stevens]]ek kristalezko leihoa zuen lehen lehorgailua sortu zuen 1940ko hamarkadan.

=== Lisaketa ===
{{sakontzeko|Lisaburdina|Lisaketa}}
[[Fitxategi:Iron_collection.jpg|thumb|Lisaburdina bilduma bat.]]
Elektrizitatea sartu aurretik, lisaburdinak errekuntzaren bidez berotzen ziren, bai sutan jarrita, bai barruan [[ikatz]]a jarrita. [[Henry W. Seeley]] estatubatuarrak "plantxa elektriko" bat asmatu zuen eta [[1882]]ko [[ekainaren 6]]an patentatu zuen. Ia 15 libra pisatzen zuen (6,8 kg) eta denbora asko behar zuen berotzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Henby w|hizkuntza=en|data=1882-06-06|url=https://patents.google.com/patent/US259054A/en|sartze-data=2021-07-04}}</ref>. Erresuma Batuko Elektrizitate Elkartearen arabera, 1880an karbonozko arkua zuen xafla elektriko bat agertu zen Frantzian, baina datu hori zalantzazkoa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Musée du Lavage et du Repassage|url=http://museelr.chez.com/origines.htm|aldizkaria=museelr.chez.com|sartze-data=2021-07-04}}</ref>.

[[K.a. I. mende]]an. [[Txina]]n ikatz beroz betetako metalezko lapikoak erabiltzen ziren ehunak lisatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=History of ironing and irons - flat-irons, sad-irons, mangles|data=2013-11-27|url=https://web.archive.org/web/20131127122524/http://oldandinteresting.com/antique-irons-smoothers-mangles.aspx|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-07-04}}</ref>. Ondorengo diseinu bat ikatz beroz bete zitekeen burdinazko kaxa bat zen, aldizka hauspo bat akoplatuz aireztatu behar zena. XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, plantxa asko erabiltzen ziren [[keroseno]]a, [[etanol]]a, [[balea olio]]a, [[gas natural]]a, [[karburo]] gasa ([[azetileno]]a, karburo lanparetan bezala) edo [[gasolina]] bezalako erregaiekin berotzeko. Etxe batzuek hodi sistema bat zuten, gas naturala edo karburo gasa gela ezberdinetan banatzeko, argiak ez ezik, plantxak ere martxan jartzeko. Sute arriskua egon arren, erregai likidoaren plantxak Estatu Batuetako landa eremuetan saldu ziren [[Bigarren Mundu Gerra]]ra arte. [[Kerala]]n, Indian, koko-oskolak erretzen erabiltzen ziren landare-ikatzaren ordez, antzeko berotze-ahalmena baitute. Metodo hori erreserbako gailu gisa erabiltzen jarraitzen da, energia-mozketak ohikoak baitira. Beste lisaburdina batzuek metalezko txertaketa beroak zituzten ikatzaren ordez.

XVII. mendetik aurrera, burdin-urtuzko xafla lodia baino ez ziren lisaburdinak sortu ziren Erresuma Batuan, triangeluarrak eta kirtendunak, eta sutan edo berogailu batean berotzen ziren. Garbitegiko langile batek plantxa solidoen multzo bat erabiltzen zuen, iturri bakar batetik berotzen zirenak: erabiltzen zen plantxa hozten zenean, berehala beste bero batekin ordezka zitekeen.

Mundu industrializatuan, diseinu hauen ordez, xafla elektrikoa erabili da, [[korronte elektriko]] baten beroketa [[Erresistentzia elektriko|erresistiboa]] erabiltzen duena. Plaka beroa, zola deitua, [[aluminio]]z edo [[altzairu herdoilgaitz]]ez egina dago, ahalik eta leunena izan dadin; batzuetan, marruskadura baxuko beroari aurre egiten dion plastiko batez estalia dago, marruskadura plaka metalikoaren azpitik murrizteko. Berogailua [[termostato]] batek kontrolatzen du. Termostato horrek korrontea konektatu eta deskonektatzen du, hautatutako tenperatura mantentzeko. Erresistentziaz berotutako plantxa elektrikoaren asmakuntza [[New York]]eko Henry W. Seeleyri ematen zaio 1882an. Lehen xafla elektrikoek ez zuten euren tenperatura kontrolatzeko modu errazik, eta kontrol termostatikodun lehen xafla elektrikoa [[1920ko hamarkada]]n agertu zen. Geroago, [[lurrun]]a erabili zen arropa lisatzeko. Lurrun plantxaren asmakuntzaren meritua [[Thomas Sears]]ena da. Merkatuan eskuragarri zegoen lurrunezko lehen xafla elektrikoa [[1926]]an sartu zuen Eldec [[New York]]eko lehorketa eta garbiketa enpresa batek, baina ez zuen arrakasta komertzialik izan. Lurrun elektrikoko plantxa baten eta motelgailu baten patentea [[Chicago]]ko [[Max Skolnik]]i eman zitzaion 1934an. 1938an, Skolnikek lurrunezko xafla elektrikoak egiteko eskubide esklusiboa eman zion New Yorkeko [[Steam-O-Matic Corporation]]i. Hau izan zen nolabaiteko ospea lortu zuen lehen lurrun-xafla, eta 1940 eta 1950eko hamarkadetan lurrun elektrikoaren xafla gehiago erabiltzeko bidea ireki zuen.

== Historia soziala ==
Bokatak historia sozial zabala eratu du. Alde batetik, ekimen ekonomiko gisa, lanpostuak sortu dituelako eta, berarekin batera, horretaz arduratzen ziren gizaki taldeak. Bestetik, ordaindu gabeko ekimen gisa, emakumeei eskainitako guneak sortu dituelako, lehen azaldu den bezala. Herrialde askotan, gainera, garbitegi partekatuak sortu dira eraikinetan, gune komunal gisa funtzionatzen duten eremuak.

=== Antzinako Erroma ===
[[Fitxategi:I08 170 Fullonica Stephani, Atrium mit Wäschebecken.jpg|thumb|[[Ponpeia|Ponpeiako]] ''fullonica Stephani''.]]
Oihalak garbitzen zituzten [[Antzinako Erroma]]ko langileak ''fullon'' deitzen ziren, ''fullo'' singularrean. Oihalak, horma baxuz inguratutako nitxoetan zeuden tina txikietan tratatzen ziren, zapaltze edo ''fullo'' postuak bezala ezagutzen zirenak. Bainuontzia urez eta produktu kimiko alkalinoz (batzuetan [[gernu]]arekin) betetzen zen. ''Fullo''a bainuontzian jartzen zen eta oihala zapaltzen zuen. Tratamendu honen helburua agente kimikoak oihalean aplikatzea zen, beren lana egin ahal izateko, koipeak kenduz. Postu horiek hain dira ohikoak aztarnategi arkeologikoetan, ezen ''fullonicae''ak identifikatzeko erabiltzen diren. ''Fullonicae'' horiek, maiz, komun publikoetatik zuzenean zetozen hoditeria izaten zuten, gernua bildu eta garbiketan erabili ahal izateko<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=Bradley|izenburua=‘It all comes out in the wash’: Looking harder at the Roman fullonica|orrialdeak=20–44|hizkuntza=en|data=2002|url=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S1047759400013829/type/journal_article|aldizkaria=Journal of Roman Archaeology|zenbakia=15|issn=1047-7594|doi=10.1017/S1047759400013829|sartze-data=2021-09-03}}</ref>. Gernua horren preziatua zenez, [[Vespasiano|Vespasianoren]] garaian zergak ere izan ziren gernuaren erabilpenaren gainean, ''[[urinae vectigal]]'' izenarekin''.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Por qué los antiguos romanos tuvieron que pagar impuestos por la orina|hizkuntza=es|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-46642441|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2021-09-03}}</ref>.

Antzinako Erroman arropa garbitzeko prozesuak gaur egun zikintzen dituzten produktuak direla esango genuke. Erromatarren kulturan, garrantzitsua zen pertsonak itxura garbia izatea, ''lautus'' egotea. Arropa garbitzeko prozesuan gernuaz gain, buztina, sulfurodun materialak, [[Creta fullonica|''creta fullonica'']], ''[[terra umbrica]]'' edo beste sustantzia [[alkalino]] batzuk<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=De Feo|izenburua=Water and wastewater management in the treatment process of a Roman fullonica|orrialdeak=599–605|abizena2=De Gisi|izena2=S.|data=2013-05-01|url=https://doi.org/10.2166/ws.2013.003|aldizkaria=Water Supply|alea=3|zenbakia=13|issn=1606-9749|doi=10.2166/ws.2013.003|sartze-data=2021-09-03}}</ref> eta karea erabiltzen ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Melvin|abizena=Kranzberg|izenburua=Charles Singer and "A History of Technology"|orrialdeak=299–302|abizena2=Singer|izena2=Charles|data=1960|url=https://www.jstor.org/stable/3101190|aldizkaria=Technology and Culture|alea=4|zenbakia=1|issn=0040-165X|doi=10.2307/3101190|sartze-data=2021-09-03}}</ref>, eta langileak oinekin garbitzen zituen<ref name=":2" />.

=== Jatorriari edo etniari lotutako lan gisa ===
==== Zuluak Hego Afrikan ====
[[1850]]etik [[1910]]era, [[Hego Afrika]]ko [[zulu]]ak europarren arropak garbitzeaz arduratu ziren, bai [[boer]]renak, bai britainiarrenak. "Garbiketa ondo jantzitako Zulu espezialisten esku zegoen, prestigiozko eta ondo ordaindutako ogibide bat". Denborarekin, zuluek [[gremio]]-egitura bat sortu zuten, [[sindikatu]] baten antzekoa, [[AmaWasha]] izenekoa, haien baldintzak eta soldatak zaintzeko, eta "XIX. mendeko Natalgo Afrikako langileen talde boteretsu bat bihurtu zen, handiena ez bazen"<ref>{{Erreferentzia|izena=Keletso E.|abizena=Atkins|izenburua=Origins of the AmaWasha: the Zulu Washermen's Guild in Natal, 1850–1910*|orrialdeak=41–57|hizkuntza=en|data=1986-03|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-african-history/article/abs/origins-of-the-amawasha-the-zulu-washermens-guild-in-natal-18501910/EA8C013C41F180165C46E7B5AB381626|aldizkaria=The Journal of African History|alea=1|zenbakia=27|issn=1469-5138|doi=10.1017/S0021853700029194|sartze-data=2021-09-03}}</ref>.

==== Dhobi kasta Indian ====
[[Fitxategi:Dhobi_Ghat_in_Mumbai.jpg|thumb|[[Dhobi ghat]], Mumbai.]]
[[India]]n bokata gizonezkoen lanbidea izan ohi zen. Garbitzaile bati ''dhobiwallah'' deitzen zitzaion, eta ''dhobi''a [[kasta]] taldeen izen kolektiboa bilakatu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dhobi|hizkuntza=en-US|data=2011-01-09|url=https://peoplegroupsindia.com/profiles/dhobi/|aldizkaria=People Groups of India|sartze-data=2021-09-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=SUBHADRA MITRA|abizena=CHANNA|izenburua=Caste, 'Jati' and Enthnicity—Some Reflections Based on a Case Study of the Dhobis|orrialdeak=39–55|data=1991|url=https://www.jstor.org/stable/41919653|aldizkaria=Indian Anthropologist|alea=2|zenbakia=21|issn=0970-0927|sartze-data=2021-09-03}}</ref>. Garbilekuei ''dobhi ghat'' izena ematen zitzaien, eta hortik datoz ere hainbat lekutako izena, adibidez [[Mahalaxmi Dhobi Ghat]] [[Mumbai]]n, [[Dhoby Ghaut]] [[Singapur]]ren eta [[Dhobi Ghaut]] [[Penang]]en, [[Malaysia]].

==== Ipar Amerika eta txinatar migrazioa ====
[[XIX. mende]]aren amaieran eta [[XX. mende]]aren hasieran, [[Ameriketako Estatu Batu]]etako eta [[Kanada]]ko [[Txinatar migrazio|etorkin txinatarrak]] garbitegiko langile gisa aritu ziren masiboki. XIX. mendearen erdialdean milaka txinatar iritsi ziren AEBko mendebaldeko kostaldera, [[Kaliforniako urre sukarra]]k eta [[Ameriketako Estatu Batuetako lehen trenbide transkontinentala]]ren eraikuntzak bultzatuta. Hala ere, laster hasi ziren diskriminazioa pairatzen, eta hartzen zituzten lanetatik kanporatzen zituzten. Dismikrinazioak, [[ingelesa]]ren ezagutza faltak eta kapitalik ezak tradizionalki emakumezkoenak ziren lanetara sartzera eraman zituen, Mendebaldean oraindik ez baitzegoen emakume gehiegi eta, gainera, txinatar emakumeen migrazioa debekatuta baitzegoen, [[prostituzio]]a egiten zutenaren aitzakiarekin<ref name="txina">{{Erreferentzia|izena=Joan S.|abizena=Wang|izenburua=Race, Gender, and Laundry Work: The Roles of Chinese Laundrymen and American Women in the United States, 1850-1950|orrialdeak=58–99|data=2004|url=https://www.jstor.org/stable/27501531|aldizkaria=Journal of American Ethnic History|alea=1|zenbakia=24|issn=0278-5927|sartze-data=2021-09-04}}</ref>. 1900 inguruan, Ameriketako Estatu Batuetako txinatar etniako lau gizonetik batek ikuztegi batean lan egiten zuen, normalean egunean 10-16 orduz<ref name="CHLA">{{Erreferentzia|izenburua=Chinese American voices : from the gold rush to the present|argitaletxea=University of California Press|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/64466216|isbn=978-0-520-93832-8|pmc=64466216|sartze-data=2021-09-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ban Seng|abizena=Hoe|izenburua=Enduring hardship : the Chinese laundry in Canada|argitaletxea=Canadian Museum of Civilization|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/53460989|isbn=0-660-19078-8|pmc=53460989|sartze-data=2021-09-03}}</ref>. Txinan, ez zen ohikoa gizonezkoek garbitegietan edo garbitzaile lana egitea<ref name="txina" />.

[[Kalifornia]]n, txinatarren aurkako migrazio legeak onartzen hasi ziren. XIX. mendearen amaieran, [[San Francisco]]ko garbitokietako langileen %89 txinatar jatorrikoa zen Hirian zeuden 320 garbitegietatik %95 egurrezko etxoletan zeuden eta hiriaren gobernuak lege berri bat onartu zuen debekatuz egurrezko etxeetan garbitegiak egotea lizentziarik gabe. Honela, 200 bat garbitegi txinatarretik bakarrari eman zitzaion baimena, ez txinatarrei zortzitik bati eman zitzaien bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yick Wo v. Hopkins, 118 U.S. 356 (1886)|hizkuntza=en|url=https://supreme.justia.com/cases/federal/us/118/356/|aldizkaria=Justia Law|sartze-data=2021-09-03}}</ref>. Honen ondorioz ''[[Yick Wo v. Hopkins]]'' epaiketa famatua izan zen, non lehen aldiz erabaki zen arrazaren arabera neutrala zen lege batek aplikazio arrazista baldin bazuen, AEBko legea urratzen zuela.<ref>{{Erreferentzia|izena=David E.|abizena=Bernstein|izenburua=Revisiting Yick Wo v. Hopkins|hizkuntza=en|data=2008-09-04|url=https://papers.ssrn.com/abstract=1262930|sartze-data=2021-09-03}}</ref> 

Kalkuluen arabera, [[New York]] hiriko txinatarrek 3.550 garbitegi zuzentzen zituzten [[Depresio Handia]]ren hasieran. 1933an, hiriko zinegotzien batzarrak lege bat onartu zuen txinatarrak negoziotik kanporatzeko. Besteak beste, AEBetako herritarrei mugatzen zien garbitegien jabetza. [[Chinese Consolidated Benevolent Association]] elkartea hura eragozten saiatu zen, eta horrela [[Chinese Hand Laundry Alliance]] talde ezkertiarra (CHLA) sortu zen. CHLA, [[eskubide zibil]]en talde orokorrago bat bezala funtzionatzen hasi zen beranduago; bere kopurua asko murriztu zen [[FBI]]k Bigarren [[Beldur Gorria]]n (1947-1957) jomugan jarri ondoren<ref name="CHLA" />. 

<gallery mode="packed" heights="240">
The Chinese question solved by the Peerless Wringer. Folded.jpg|Txinatarren aurkako garbiketa tresna baten propaganda. Txinatar ''arazoa'' konpontzeko mezuarekin. Eskuorria itxia.
The Chinese question solved by the Peerless Wringer - unfolded.jpg|Eskuorria irekia.
</gallery>

=== Emakume arropa-garbitzaileak ===
[[Fitxategi:Emakumeak Urumean 1920 inguru.jpg|thumb|Donostiako emakume arropa-garbitzaileak, Urumean, 1920 inguru.]]
[[Fitxategi:Lavaderos_del_Manzanares_y_Palacio_Real.TIF|thumb|Manzanaresko garbitzaileen bokata lekua, Errege Jauregiaren azpian.]]
Munduko kultura askotan arropa garbitzea emakumezkoen lan gisa sailkatu da. Batez ere Industria Iraultzaren ostean, eta hirietako bizitza handitzearekin batera, ohikoago bilakatu zen emakume asko zerbitzari aritzea etxeetan<ref>{{Erreferentzia|izena=Viviana E.|abizena=Bartucci|izenburua=Imagen y espacio. Las lavanderas y la ciudad de Buenos Aires (ca. 1840-1920)|hizkuntza=es|data=2015-03-03|url=https://p3.usal.edu.ar/index.php/epocas/article/view/3046|aldizkaria=épocas|alea=10|zenbakia=0|issn=2250-6292|sartze-data=2021-09-05}}</ref>. Denborarekin, arropa garbitzaile lana ere hedatu zen, emakume askorentzat diru-sarrera bat sortuz. [[Burgesia|Burgesiaren]] hedatzearekin, [[Turismo|turismoaren]] zabaltzearekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El trabajo femenino en San Sebastián - Euskonews|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/zbk/106/el-trabajo-femenino-en-san-sebastian/ar-0106001001C/|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-09-05}}</ref> eta langileen arropa kopuru beharra handitzearekin batera, garbiketa beharrak ere areagotu ziren, munduan milaka emakumezko ogibide honetara eraman zuena<ref name=":3">Tatjer, Mercè. «[http://www.ub.edu/geocrit/sn/sn119-23.htm El trabajo de la mujer en Barcelona en la primera mitad del siglo XX: lavanderas y planchadoras]». ''Scripta Nova: revista electrónica de geografía y ciencias sociales'', [en línia], 2002, Vol. 6, <nowiki>https://raco.cat/index.php/ScriptaNova/article/view/59064</nowiki></ref>. Are eta gehiago, garbitzaile lana hain zen gogorra eta hainbeste denbora eskatzen zuen, ezen diru sarrerak egonkortzen ziren heinean, familia gehienek kanpoan kontratatzen zuten lehen lana zela<ref name="txina" />. 

AEBko zentsuak 58.102 emakume garbitzaile zituen 1870an, 108.198 1880an, 216.631 1890an eta 335.282 ziren jada 1900ean<ref name="txina" />. Emakume zuriek, ordea, nahiago zuten diru gutxiago baino independentzia handiagoa ematen zuten industriako edo komertzioko lanak hartu eta, honela, garbitzaile lana migrazioarekin lotu izan zen<ref name="txina" />. Parisen, 1880an, 94.000 emakumezko eta 10.000 gizonezko zeuden garbitzaile lana egiten<ref>{{Erreferentzia|izena=Ali (1861-19 ) Auteur du texte|abizena=Coffignon|izenburua=Paris-vivant. Les coulisses de la mode / par A. Coffignon...|hizkuntza=FR|data=18..|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k203033c|sartze-data=2021-09-06}}</ref>, horietako asko [[Sena]] ibaiaren inguruan antolatutako ontzietan. Lan horri buruzko erreferentzia asko ere aurkitzen dira Euskal Herrian<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arropa garbitzea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/gaiak/030704/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2021-09-05}}</ref>. Munduan zehar, hala ere, emakumeek maila ekonomiko baxuko lan hauek hartzeak arazo sindikalak zekartzan, bereziki diru-sarrera familia unitatearen arabera neurtzen zen garai batean<ref>{{Erreferentzia|izena=Mary E.|abizena=Daly|izenburua=Women in the Irish Workforce from Pre-industrial to Modern Times|orrialdeak=74–82|data=1981|url=https://www.jstor.org/stable/23193838|aldizkaria=Saothar|zenbakia=7|issn=0332-1169|sartze-data=2021-09-05}}</ref>. Eta lan hau hartzen zuten emakume askok ez zuten kontratuarekin egiten, familiarentzako deklaratu gabeko diru-sarrera sortuz baina, aldi berean, kotizazio laboralik eta inongo onarpen legalik gabe<ref name=":3" />.  

Gorago aipatu den bezala, Bartzelonan latsagiak ez ziren publikoak, baizik eta enpresariek pribatizatuta. Honela, enpresaburu horiek ziren emakumeak kontratatzen zituztenak, bertara etxeetatik iristen zitzaien arropa garbitzeko. Hala ere, baziren emakume autonomoak, zerbitzua erabiltzearren ordaintzen zutenak<ref name=":3" />. Era berean, baziren garbiketa enpresak ere, batez ere emakumezkoak kontratatzen zituztenak. Emakume horiek arropa jaso, guztia garbitu eta, egun batzuetara, etxeetan banatzen zuten berriro ere, garbi<ref name=":3" />. Hiri handi gehienetan lan hau egiten zuten emakume taldeak zeuden, batzuetan gremio gisa funtzionatzen zutenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Viviana E.|abizena=Bartucci|izenburua=Imagen y espacio. Las lavanderas y la ciudad de Buenos Aires (ca. 1840-1920)|hizkuntza=es|data=2015-03-03|url=https://p3.usal.edu.ar/index.php/epocas/article/view/3046|aldizkaria=épocas|alea=10|zenbakia=0|issn=2250-6292|sartze-data=2021-09-06}}</ref>, baina kasu askotan euren artean antolatu gabekoak, Madrilen [[Manzanares (ibaia)|Manzanaresen]] inguruan garbitzen zutenak bezala<ref>{{Erreferentzia|izena=Tania Gálvez San|abizena=José|izenburua=Las Interferencias: Las Lavanderas y los Decretos Leyes|data=2014-05-21|url=http://lasinterferencias.blogspot.com/2014/05/las-lavanderas.html|aldizkaria=Las Interferencias|sartze-data=2021-09-06}}</ref>. Han-hemenka badaude emakume garbitzaileek egindako greben inguruko aipamenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Board of Trustees Professor of African American Studies and Professor of History Darlene Clark|abizena=Hine|izenburua=We Specialize in the Wholly Impossible: A Reader in Black Women's History|argitaletxea=NYU Press|hizkuntza=en|abizena2=Hine|abizena3=King|abizena4=Reed|izena2=Darlene Clark|izena3=Wilma|izena4=Linda|data=1995-04|url=https://books.google.es/books?hl=es&lr=&id=-_48DAAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA343&dq=washerwomen+strike&ots=Ugvb4_zuC8&sig=Wnm6zl4itMNMUUTfokJWqBAErcQ&redir_esc=y#v=onepage&q=washerwomen%20strike&f=false|isbn=978-0-926019-81-2|sartze-data=2021-09-06}}</ref>.

=== Garbitegi partekatuak ===
[[Fitxategi:Tvättstuga_laundry_slot_booking_locks.jpg|thumb|[[Tvättstuga]] baten ordu erreserbak egiteko sistema, [[Suedia]]n.]]
[[Europa]]ko leku gehienetan garbitegiak etxeetan sartu badira ere, [[Suedia]]ko eta [[Finlandia]]ko apartamentu blokeetan ohikoa da [[Tvättstuga]] izeneko garbitegi partekatu bat egotea, eraikineko bizilagun guztiek erabiltzeko. Finlandian ''pesutupa'' edo ''pyykkitupa'' deitzen da. [[Hungaria]]ko langile eraikinetan ere ohikoa da horrelako gela bat, ''mosókonyha'' izenekoa. Tvättstugan garbigailu bat baino gehiago eta arropa lehortzeko hainbat tresna eta gela egoten dira, prozesua ahalik eta azkarren egiteko helburuarekin. Garbigailuak erabiltzea doakoa izaten da, baina eraikineko erabiltzaileek ordua erreserbatu behar dute, guztiek erabili ahal izateko.

Ameriketako Estatu Batuetako apartamentu blokeetan ere egon daiteke garbiketa egiteko leku komunal bat. Kasu gehienetan txanpon bidez funtzionatzen duten makinak izaten dira, eta kokapena beheko solairua izaten da.

=== Arropa eskegitzeko debekuak ===
[[Fitxategi:Hallig_Hooge,_Germany,_view_from_the_Backenswarft.jpg|thumb|[[Esekitoki (arropa zabaltzekoa)|Esekitoki]] bat [[Alemania]]n.]]
Munduko leku askotan arropa kalean eskegitzeko debekuak ezarri dira. Euskal Herriko hirietan, oro har, ezin da arropa eskegi kanpora ematen duen balkoi batean, [[Espainia]]ko hainbat lekutan bezala<ref>{{Erreferentzia|izena=Pelayo|abizena=Escandón|izenburua=¿Por qué no puedo tender la ropa en la fachada de mi edificio?|hizkuntza=es|data=2018-10-15|url=https://elpais.com/elpais/2018/10/11/icon_design/1539254649_153142.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2021-09-03}}</ref>. [[Bilbo]]n jada 1906an debekua ezartzen zuen ordenantza bazegoen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ropa tendida|hizkuntza=es-ES|data=2007-08-15|url=https://www.elcorreo.com/vizcaya/20070815/vizcaya/ropa-tendida-20070815.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2021-09-03}}</ref>. Ameriketako Estatu Batuetan ''right to dry'' mugimendua sortu da honen inguruan, estatuen eta herri bakoitzeko legeen arabera legala edo ilegala izan baitaiteke kalean arropa lehortzea. [[Florida]]n, adibidez, guztiz legala da arropa kanpoan jartzea, eta legeak ez du baimentzen inori eskubide hori kentzea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Right to Dry: Why Hanging Your Clothes Out to Dry Shouldn't Be a Crime|hizkuntza=en|url=https://www.bestdryingrack.com/right-to-dry-laws.html|aldizkaria=Best Drying Rack|sartze-data=2021-09-03}}</ref>. Floridaren ostean, beste estatu batzuetan ere antzeko legeak onartu ziren.

[[Berotze globala]]rekin, ordea, airean lehortzearen aldeko mezuak entzuten dira. Izan ere, lehorgailuek energia kontsumo oso handia dute, eta arropa airearekin lehortzeak kontsumo hori jaisten laguntzen du. Kalkuluen arabera, hiru estatubatuarretik batek arropa esekitokian lehortu izan balu urtean bost hilabetez, 2,2 milioi tona <chem>CO2</chem> gutxiago igorriko lirateke atmosferara.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ropa tendida, sí. Ropa tendida, no|hizkuntza=es|data=2010-10-21|url=https://www.lavanguardia.com/vida/20101022/54055106818/ropa-tendida-si-ropa-tendida-no.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2021-09-03}}</ref>

== Prozesuak ==
=== Garbiketa oharrak ===
[[Fitxategi:Laundry symbol for multiple countries.jpg|thumb|Nazioarteko garbiketa oharrak, koreerazko testua duen jantzi batean.]]
Oihal berrien garapenarekin, beharrezkoa izan zen [[garbiketa ohar]]rak gehitzea arropen etiketaren baitan. Honela, 1963an [[GINETEX]] Europako elkartea sortu zen Frantzian, nazioarteko estandar batzuk finkatzen saiatzeko<ref>{{Erreferentzia|abizena=GINETEX|izenburua=GINETEX > ginetex|hizkuntza=en|url=https://ginetex.net/GB/ginetex/ginetex.asp|aldizkaria=GINETEX|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. 1970ko hamarkadaren hasieran [[ISO 3758]] estandarra sortu zen, oihalen zaintza arautzen duena. 1993an, 2005ean eta 2012an estandar hau gaurkotu eta hedatu zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=14:00-17:00|izenburua=ISO 3758:2012|hizkuntza=en|url=https://www.iso.org/cms/render/live/en/sites/isoorg/contents/data/standard/04/29/42918.html|aldizkaria=ISO|sartze-data=2021-06-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Karin|abizena=Broeksma|izenburua=Japan adopts the GINETEX textile care labelling symbols|hizkuntza=en-US|data=2016-06-21|url=https://www.iafnet.com/2016/06/21/japan-adopts-the-ginetex-textile-care-labelling-symbols/|aldizkaria=IAF|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. 

[[Ipar Amerika]]n, Kanadako Estandarren Kontseiluak 1987an CAN/CGSB-86.1-M87 araua onartu zuen, koloretan oinarritutako garbiketa arau bat: berdeak garbitu, horiak kontuz eta gorriak gelditzeko esan nahi zuen. 2003an sistema hau alboratu zen nazioarteko estandarretara biltzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Industry Canada|abizena=Government of Canada|izenburua=Guide to Apparel and Textile Care Symbols|data=2003-04-17|url=http://www.ic.gc.ca/eic/site/oca-bc.nsf/eng/ca02009.html|aldizkaria=www.ic.gc.ca|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. [[Australia]]n, [[Txina]]n eta [[Japonia]]n piktograma osagarriak daude. 2021ean karaktere hauek ez zeuden [[Unicode]]ren barnean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Office-Watch.com|izenburua=Laundry care symbols in Word, Excel and PowerPoint|hizkuntza=en-US|data=2019-03-25|url=https://office-watch.com/2019/laundry-care-symbols-in-word-excel-and-powerpoint/|aldizkaria=Office Watch|sartze-data=2021-06-23}}</ref>.

Garbiketa oharrek garbiketa tenperatura, lixibaren erabilera, lehortzeko arauak, lisatzeari buruzko oharrak eta erabil daitezkeen edo ezin daitezkeen produktu kimikoak zehazten dituzte.

=== Detergente kimikoen erabilera ===
[[Fitxategi:You_need_only_one_soap,_Ivory_soap_-_Strobridge_&_Co._Lith._-_Restoration_by_Adam_Cuerden.jpg|thumb|[[Ivory (xaboia)|Ivory xaboiaren]] iragarki klasikoa.]]
[[Fitxategi:20200926 172029 September 2020 in Białystok.jpg|thumb|Detergenteen apal bat, [[supermerkatu]] batean.]]
Errauts eta xaboi sinpleen ondotik, lehen [[detergente]] edo garbitzeko produktu sintetikoak XIX. mendearen hasieran sortu ziren. 1813an [[Edmond Frémy]]k [[oliba olio]]a eta [[errizino-olio]]a [[azido sulfuriko]]arekin elkartu zituen lehen xaboi sintetikoa lortzeko; hiru urte beranduago [[Friedlieb Ferdinand Runge]]k aurkitu zuen produktu hau, [[Turkiako Olio Gorria]], eraginkorra zela garbiketarako<ref name="harwood">{{Erreferentzia|izena=F. COURTNEY|abizena=HARWOOD|izenburua=MODERN DETERGENTS|orrialdeak=467–484|data=1957|url=https://www.jstor.org/stable/41368578|aldizkaria=Journal of the Royal Society of Arts|alea=5003|zenbakia=105|issn=0035-9114|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. [[Euskal Herria]]n bi enpresa sortu ziren [[1860ko hamarkada]]n xaboiak egiteko: lehena [[Lagarto]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 11-11-1964 página 28 - Archivo ABC|data=2019-08-13|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19641111-28.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2021-06-23}}</ref>, bigarrena [[Chimbo]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jabón Chimbo, Jabón tradicional puro, desde 1863|url=http://www.jabonchimbo.com/index.php?id_pagina=2|aldizkaria=www.jabonchimbo.com|sartze-data=2021-06-23}}</ref>; mende amaieran iritsi zen [[Bilore]]. AEBn [[Ernst Twitchell]]ek 1898an [[Twitchell prozesua]]ren bidez xaboi sintetiko komertziala sortzeko bidea aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Twitchell Process: (Twitchell Hydrolysis)|argitaletxea=John Wiley & Sons, Inc.|orrialdeak=conrr631|hizkuntza=en|data=2010-09-15|url=http://doi.wiley.com/10.1002/9780470638859.conrr631|aldizkaria=Comprehensive Organic Name Reactions and Reagents|isbn=978-0-470-63885-9|doi=10.1002/9780470638859.conrr631|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. [[1907]]an [[Otto Röhm]]ek [[entzima]]k erabili zituen detergente batean. [[Röhm & Haas]] sortu zuen eta bere aplikazioarekin 1914an jada garbiketarako detergenteak ekoizten zituen; 1920an [[Burnus]] izeneko produktua sortu zuen, Alemanian gehien erabilitako detergentea<ref>{{Erreferentzia|izena=Anna|abizena=Spooner|izenburua=Who Invented Laundry Detergent|hizkuntza=en|url=https://cleaning.lovetoknow.com/Who_Invented_Laundry_Detergent|aldizkaria=LoveToKnow|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. [[1910]]ean kotoia leuntzeko lehen produktu sintetikoak garatu ziren<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=How fabric softener is made - history, used, parts, composition, procedure, product, industry, machine, History, Design|url=http://www.madehow.com/Volume-7/Fabric-Softener.html|aldizkaria=www.madehow.com|sartze-data=2021-06-23}}</ref>.

[[Lehen Mundu Gerra]]k olioaren eta gantzen murrizketa handia eragin zuen, eta enpresa asko guztiz sintetikoak ziren xaboien garapena ikertzen hasi ziren. Alemanian [[I.G. Farbenindust]]ek [[ester]]rak [[sodio]] metalikoarekin erreduzituz [[alkohol oleiko]]ak sortu zituen; Erresuma Batuan [[Imperial Chemical Industries]]ek [[Lissapol]] produktua sortu zuen; [[American Cyanamid and Chemical Corporation]]ek [[azido sukziniko]]aren esterrekin egiten ziren ''Aerosol'' eta ''Vatsol'' produktu komertzialak<ref name="harwood" />. [[1930eko hamarkada]]n elementu [[tentsoaktibo]]ak aurkitu ziren, xaboi tradizionala zokoratzen lagundu zuen asmakizuna. 1932an Procter & Gamblek [[Dreft]] detergentea sortu zuen, guztiz sintetikoa; produktua arrakastatsua izan zen, baina ez zuen ondo garbitzen ur gogorretan. [[1941]]ean [[David Byerly]]k aurkitu zuen [[sodio tripolifosfato]] gutxi botata arropa gogor geratzen bazen ere, asko botata, garbitu eta leun geratzen zela. Honela jaio zen [[Tide]] detergentea, arrakasta itzela izan zena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Development of Tide laundry detergent receives historical recognition|hizkuntza=en|url=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2006-10/acs-dot101106.php|aldizkaria=EurekAlert!|sartze-data=2021-06-23}}</ref>.

[[Bigarren Mundu Gerra]]n fibra sintetikoak egiten hasi ziren, ez zegoelako kotoi eta artile nahikorik. [[DuPont (1802–2017)|DuPontek]]ek [[nylon]]a bezalako produktuak sortu zituen, garbitzeko prozesu ezberdina zutenak. Gerran ere, etxeko olioa birziklatzeko kanpaina jarri zen abian AEBn. [[1946]]an arropa sintetikoek zuten [[elektrizitate estatiko]]a kentzeko produktuak garatu ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historpedia - Fashion During WWII (Fall 2012)|hizkuntza=eu|url=https://sites.google.com/a/umn.edu/historpedia/home/economic-forces/fashion-during-wwii-fall-2012|aldizkaria=sites.google.com|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. [[1948]]an [[dietanolamida]]k erabilita detergente likidoak garatu ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=George Frederick|abizena=Longman|izenburua=The analysis of detergents and detergent products|argitaletxea=Wiley|data=©1975 [1976]|url=https://www.worldcat.org/oclc/1218417|isbn=0-471-54457-4|pmc=1218417|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. Asmakuntza hauekin, [[1950ko hamarkada]]n AEBn detergente sintetiko gehiago saldu ziren xaboi klasikoak baino. [[1957]]an [[Unilever]]rek [[urea]] erabili zuen leuntzaile gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fabric softener containing urea inclusion compound of hydrogenated tallow quaternary ammonium salt|hizkuntza=en|data=1957-11-25|url=https://patents.google.com/patent/US2940816A/en|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. 1960an lehen leuntzaile likidoa sortu zen, eta jada hamarkada horretan marka askok antzeko produktuak atera zituzten, oihal berriak sortzearekin batera<ref name="#1"/>, eta 1968an [[Amonio kuaternario|amonio kuaternarioa]] erabiltzen zuen lehen leungailua patentatu zen; hamarkada bat beranduago [[Colgate-Palmolive|Colgate-Palmolivek]] [[Borohidrato|borohidratoa]] zuen konposatu bat erabilita, arropa horitzea ekiditen zuen leungailua sortu zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Textile softener composition|hizkuntza=en|data=1967-11-29|url=https://patents.google.com/patent/US3620807A/en|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. Arropa zuritzen zuen lehen leungailua 1978an patentatu zen.

Arropa zuritzeko produktuak gero eta ohikoagoak izan ziren 1990ko hamarkadatik aurrera. P&Gk 1991n [[polimero]] [[Fluoreszente|fluoreszenteak]] zituen detergente bat sortu zuen, eta urte batzuk lehenago koloretan erabil zitekeen [[lixiba]]. 1998an usain ona pixkanaka askatzen zuen material solidoa patentatu zen, garbitzerakoan batera arroparen usaina hobetzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Goldschmidt earns fabric softener patent|orrialdeak=5|data=2003-06|url=http://dx.doi.org/10.1016/s1351-4210(03)00634-6|aldizkaria=Focus on Surfactants|alea=6|zenbakia=2003|issn=1351-4210|doi=10.1016/s1351-4210(03)00634-6|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. [[Downy|Downyk]] produktu hau orokortu zuen AEBn hamarkada bat beranduago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Downy History - Learn More About Downy {{!}} Downy|url=https://downy.com/en-us/downy-history|aldizkaria=downy.com|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. 2020ko hamarkadan, detergente gehienak nahasketa kimiko konplexua dira, elementu tentsoaktiboekin, ura leuntzeko kimikoekin, lixibekin, entzimekin, zuritzaile optikoekin, polimeroekin eta leuntzaileekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Keeping up with detergent chemistry|url=https://www.aocs.org/stay-informed/inform-magazine/featured-articles/keeping-up-with-detergent-chemistry-august-2010?SSO=True|aldizkaria=www.aocs.org|sartze-data=2021-06-23}}</ref>.

=== Garbiketa lehorra ===
Oihal batzuk ezin dira garbitu ura erabilita, hondatzen direlako, kolorea galtzen dutelako edo bestelako ezaugarriak aldatzen direlako. Kasu horietan [[garbiketa lehor]]ra erabiltzen da, ura ez den beste [[disolbatzaile]] batekin. Izenak lehorra dela dioen arren, arropak likidoan sartu ohi dira, XIX. mendean [[keroseno]]arekin edo [[gasolina]]rekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Green health : an A-to-Z guide|argitaletxea=Sage Publications|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/698746667|isbn=978-1-4129-7459-2|pmc=698746667|sartze-data=2021-06-23}}</ref>, gaur egun [[tetrakloroetileno]] bezalako disolbatzaileekin. [[1-bromopropano]]a eta [[petrolio]]aren eratorriak oraindik ere erabiltzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=David C.|abizena=Tirsell|izenburua=Dry Cleaning|argitaletxea=American Cancer Society|hizkuntza=en|data=2000|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/14356007.a09_049|aldizkaria=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|isbn=978-3-527-30673-2|doi=10.1002/14356007.a09_049|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. Garbiketa lehorra, normalki, [[tindategi]]etan egin ohi da, ez baita izaten etxean egiteko prozesua.

== Arazoak ==
=== Osasun arazoak ===
Lanaren zailtasunak, historian zehar garbitzeko hartu beharreko posturak zein ur hotzetan denbora luzez egoteak arazo fisikoak sortu izan ditu garbitzaileen, bereziki emakumeen artean. Gaur egun, erabilitako detergenteetan egon daitezkeen produktu kimikoetako batzuek ere arazoak sortu dituzte.

[[Ospel (gaixotasuna)|Ospelak]], uraren tenperatura-aldaketek eragindako narritadurak, larruazaleko narritadurak produktu toxikoak manipulatzeagatik, [[Erreumatismo|erreumak]], biriketako gaitzak, [[Bronkitis|bronkitisa]] eta [[Pneumonia|pneumoniak]] denbora gehienean bustita egoteagatik, [[Lunbalgia|lunbalgiak]], lepoko eta bizkarreko minak eta artikulazioetako lesioak, egun osoan jarrera konkortua izateagatik<ref name=":4" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cuando los trapos sucios no se lavaban en casa (I) : enIgualdade|hizkuntza=es|url=https://www.enigualdade.com/2014/11/10/cuando-los-trapos-sucios-no-se-lavaban-en-casa-i/|sartze-data=2021-09-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel Jesús Quesada|abizena=Morales|izenburua=El trabajo de las mujeres en la Granada de los siglos XIX y XX: lavaderos públicos y lavanderas de los ríos Darro y Genil|orrialdeak=233–265|data=2018|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6534861|aldizkaria=GeoGraphos: Revista Digital para Estudiantes de Geografía y Ciencias Sociales|alea=110|zenbakia=9|issn=2173-1276|sartze-data=2021-09-07}}</ref>. [[De Quervainen tenosinobitis]]ari buruz egindako ikerketa batean aurkitu zen emakume garbitzaileak zirela gaixotasun hau pairatzen zuen talderik handiena<ref>{{Erreferentzia|izena=Abou El Magd|abizena=S. A.|izenburua=De quervain's tenosynovitis and occupation: an epidemiological study|orrialdeak=159–176|hizkuntza=en|abizena2=N.|abizena3=G. F.|abizena4=A. A.|abizena5=N. M.|abizena6=G. S.|izena2=El Laithy|izena3=El Sharkawy|izena4=El Hawary|izena5=Asal|izena6=Nageb|data=2004|url=https://pesquisa.bvsalud.org/portal/resource/pt/emr-65702|sartze-data=2021-09-06}}</ref>.

Osasunaren gainean efektua izan dezaketen detergenteen osagaien artean erabili zen lehenengoa [[1,4-dioxano]]a dago, [[gibel]]ean eta [[giltzurrun]]etan kalteak eragin ditzakeenak, 1951ean erabiltzen hasi zen sustantzia bat<ref>{{Erreferentzia|izena=A. B.|abizena=Makar|izenburua=Formate assay in body fluids: application in methanol poisoning|orrialdeak=117–126|abizena2=McMartin|abizena3=Palese|abizena4=Tephly|izena2=K. E.|izena3=M.|izena4=T. R.|data=1975-06|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/1|aldizkaria=Biochemical Medicine|alea=2|zenbakia=13|issn=0006-2944|pmid=1|doi=10.1016/0006-2944(75)90147-7|sartze-data=2021-09-06}}</ref>. [[1989]]an leuntzaileetan erabiltzen den [[dimetoxano]]ak hanturak sor zitzakeela ikusi zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Philip M.|abizena=Parker|izenburua=Hadfield: Webster's Timeline History, 1727 - 2007|data=2008-06-03|url=https://www.amazon.com/Hadfield-Websters-Timeline-History-1727/dp/B001CV2NGU|sartze-data=2021-09-06}}</ref>. Bi urte beranduago leuntzaile batzuek [[minbizi]]a sor dezaketen sustantziak dituztela adierazi zen, eta hurrengo urtean lehorgailuetan erabiltzen diren produktuak toxikoak izan zitezkeela ere ikusi zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=7 Toxic Reasons to Ditch Dryer Sheets {{!}} Make Your Clothes Healthier|hizkuntza=en-US|data=2013-04-03|url=https://healthylivinghowto.com/healthy-body-7-toxic-reasons-to-ditch-dryer-sheets/|aldizkaria=Healthy Living How To|sartze-data=2021-09-06}}</ref>. Leungailu industrial batzuen emisioek arnasketa-gaixotasunak sor ditzakete ere. [[Washingtoneko Unibertsitatea]]k egindako ikerketa batek aurkitu zuen gehien saltzen diren detergenteen artean 100 bat konposatu hegazkor daudela, eta ez zirela agertzen produktuaren etiketatan. Gainera, sei produkturik salduenena artean bostek minbizia sor dezaketen aireko kutsadura sortzen duten hegazkorrak dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne C.|abizena=Steinemann|izenburua=Fragranced consumer products and undisclosed ingredients|orrialdeak=32–38|hizkuntza=en|data=2009-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0195925508000899|aldizkaria=Environmental Impact Assessment Review|alea=1|zenbakia=29|doi=10.1016/j.eiar.2008.05.002|sartze-data=2021-09-06}}</ref>. [[Nonilfenol]]a azal eta begientzat narritagarria da, [[epididimo]]ko [[esperma]]ren kopurua jaisten du eta [[estro]]aren zikloa luzatzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=OCSPP|abizena=US EPA|izenburua=Nonylphenol (NP) and Nonylphenol Ethoxylates (NPEs)|hizkuntza=en|data=2015-09-21|url=https://www.epa.gov/assessing-and-managing-chemicals-under-tsca/nonylphenol-np-and-nonylphenol-ethoxylates-npes|aldizkaria=www.epa.gov|sartze-data=2021-09-06}}</ref>. [[Amoniako]]ren konposatu eratorri batzuek ere osasunean eragin larria izan dezakete<ref>{{Erreferentzia|izena=Anila|abizena=Bello|izenburua=Characterization of occupational exposures to cleaning products used for common cleaning tasks-a pilot study of hospital cleaners|orrialdeak=11|hizkuntza=en|abizena2=Quinn|abizena3=Perry|abizena4=Milton|izena2=Margaret M|izena3=Melissa J|izena4=Donald K|data=2009-12|url=http://ehjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/1476-069X-8-11|aldizkaria=Environmental Health|alea=1|zenbakia=8|issn=1476-069X|pmid=19327131|pmc=PMC2678109|doi=10.1186/1476-069X-8-11|sartze-data=2021-09-06}}</ref>. Lehorgailuetatik ateratzen den aireak ere minbizia sor dezaketen sustantziak ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Rebecca|abizena=Kessler|izenburua=Dryer Vents: An Overlooked Source of Pollution?|orrialdeak=a|hizkuntza=en|data=2011-11|url=https://ehp.niehs.nih.gov/doi/10.1289/ehp.119-a474a|aldizkaria=Environmental Health Perspectives|alea=11|zenbakia=119|issn=0091-6765|pmid=22171377|pmc=PMC3226517|doi=10.1289/ehp.119-a474a|sartze-data=2021-09-06}}</ref>.

=== Uraren kutsadura ===
[[Fitxategi:River_algae_Sichuan.jpg|thumb|100px|[[Alga]] ugari, [[eutrofizazio]]aren ondorioz, [[Sichuan]]go erreka batean.]]
Detergente eta xaboiak ez dira poluzioaren eragile nagusiak, baina [[uraren kutsadura]]n ere eragina dute. [[1970ko hamarkada]]n hasi zen mugatzen detergenteetako [[fosfato]] kopurua. Fosfatoak errazten du [[kaltzio]] eta [[magnesio]] ioiak kentzea, garbiketa efizienteago eginez. Hala ere, bertatik ateratzen den uretatik fosfato horiek kentzea zaila da eta, toxikotasun baxua badu ere, [[eutrofizazio]]a eragiten du [[algen hazkuntza kaltegarri]]a<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Safety evaluation of substitutes for phosphates in detergents|orrialdeak=309–320|hizkuntza=en|data=1973-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0043135473901711|aldizkaria=Water Research|alea=1-2|zenbakia=7|issn=0043-1354|doi=10.1016/0043-1354(73)90171-1|sartze-data=2021-09-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Synthetic detergents: 100 years of history|orrialdeak=934–938|hizkuntza=en|data=2017-09-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1319016417300270|aldizkaria=Saudi Pharmaceutical Journal|alea=6|zenbakia=25|issn=1319-0164|pmid=28951681|pmc=PMC5605839|doi=10.1016/j.jsps.2017.02.006|sartze-data=2021-09-07}}</ref>. [[Europar Batasuna]]k eta AEBk debekatu dute fosfatoak jartzea detergenteetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Press corner|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/commission/presscorner/home/en|aldizkaria=European Commission - European Commission|sartze-data=2021-09-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=USGS WRI99-4007 Review of Phosphorus Control Measures in the United States and Their Effects on Water Quality|url=https://pubs.usgs.gov/wri/wri994007/|aldizkaria=pubs.usgs.gov|sartze-data=2021-09-07}}</ref>.

== Kulturan ==
[[Fitxategi:Korean_women_ironing_clothes,_Korea,_(s.d.)_(Taylor_nobookJ).jpg|thumb|Bi korear emakume arropa lisatzen, [[dadeumi]] metodoaren bidez.]]
Bokatari, eta bereziki arropa kolpatzeari lotutako abestien kultura existitzen da munduko hainbat lekutan. [[Eskozia]]n, eta migrazioaren ondorioz, [[Kanada]]n, ohikoak dira ''[[waulking song]]'' deritzotenak, artilezko arropak behin eta berriz kolpatzearekin batera emakumezkoek kantatu ohi zituzten abestiak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women of The Outer Hebrides - Waulking Song {{!}} AI Enhanced 1941 Film [ 60 fps]|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=QeSrkZfpAjc&list=PLD3vP7Q9Zqdg2emLffdOq2Kn_8Y34he8q&index=1|sartze-data=2021-06-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jean Haskell|abizena=Speer|izenburua=Waulking o’ the web: Women's folk performance in the Scottish Isles|orrialdeak=24–33|hizkuntza=en|data=1985-11|url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10462938509391592|aldizkaria=Literature in Performance|alea=1|zenbakia=6|issn=0734-0796|doi=10.1080/10462938509391592|sartze-data=2021-06-22}}</ref>. [[Korea]]n, [[Txina]]n eta [[Japonia]]n antzeko tradiziotik eratortzen da [[dadeumi]] izeneko metodoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=다듬이돌|hizkuntza=ko|url=https://terms.naver.com/entry.naver?cid=51293&docId=2230365&categoryId=51293|aldizkaria=terms.naver.com|sartze-data=2021-06-22}}</ref>. Parisen, Senan garbiketa egiten zuten emakumeek, [[inauteri]] moduko bat antolatzen zuten, azken urteotan berreskuratu dena.

Xaboien [[publizitate]]ak garrantzi handia izan du XX. mende osoan zehar. [[Procter & Gamble]] enpresak hainbat iragarki garrantzitsu garatu zituen, bereziki bere [[Ivory (xaboia)|Ivory xaboirako]]. [[1920ko hamarkada]]n familia baten bizian zentratzen hasi ziren, guztiak euren xaboiaren kontsumitzaileak. 1932an ''[[The Puddle Family]]'' irrati-nobela ekoizten hasi ziren; hortik datorkie [[telenobela|telenobelei]] ''soap opera'' izena ingelesez. Lehen saioetan, 15 minutukoak, protagonistak 20-25 aldiz esaten zuen ''Oxydol'' izeneko produktuaren izena, eta handik urtebetera salmentak gora egin zuten nabarmen<ref>{{Erreferentzia|izena=Alecia|abizena=Swasy|izenburua=Soap opera : the inside story of Procter & Gamble|argitaletxea=Times Books|data=1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/681749864|edizioa=1st ed|isbn=978-0-307-82422-6|pmc=681749864|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. [[1939]]ko [[abuztuaren 26]]an [[Brooklyn Dodger]]en eta [[Cincinnati Reds]]en arteko partida telebistaz eskaini zen [[New York]] inguruko telebista-jabe eskasei, inoiz telebistan eskainitako lehen [[beisbol]] partida. Tartean, Procter & Gamblek ere lehen telebista iragarkia eskaini zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Kiesewetter|izenburua=Reds-Dodgers Played First Televised Baseball Game|hizkuntza=en|url=https://www.wvxu.org/post/reds-dodgers-played-first-televised-baseball-game|aldizkaria=www.wvxu.org|sartze-data=2021-06-23}}</ref>.

Bigarren Mundu Gerran [[Walt Disney]]k ''[[Out of the Frying Pan, Into the Firing Line]]'' laburmetraia sortu zuen, etxeko olioa birziklatuz [[glizerina]] lortzera animatuz, nahiz eta helburu nagusia [[armagintza]] izan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=PLUTO-Out of the Frying Pan Into the Firing Line by Walt Disney Studios|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=SyD97qpVwto|sartze-data=2021-06-23}}</ref>. 
Txinatarren eta estatubatuarren arteko harremanari buruz, [[Ry Cooder]]rek famatu egin zuen [[1949]]ko ''[[Chinito, Chinito]]'' abestiak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chinito Chinito 1949 canción en español song|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=xP-E4ACCaiA|sartze-data=2021-09-03}}</ref> txinatar ogibide honen inguruan sortutako [[arrazismo]]ari egiten dio erreferentzia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pop CD of the week: Ry Cooder, Chavez Ravine|hizkuntza=en|data=2005-06-12|url=http://www.theguardian.com/music/2005/jun/12/popandrock.shopping1|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2021-09-03}}</ref>. [[Jack Cotterill]]ek [[George Formby]]k 1932an sortutako ''[[Chinese Laundry Blues]]'' abesti komikoan txinatar garbitegiak ere aipatzen dira.

=== Emakume garbitzaileak artean ===
<gallery style="text-align:center" mode="packed" heights="170px" caption="">
Image:Lavandiere 1860 Paul Guigou.jpg|[[Paul Guigou]]
Image:Abram Jefimowitsch Archipow 002.jpg|[[Abram Arkhipov|Arkhipov]]
Image:Abram Jefimowitsch Archipow 003.jpg|Arkhipov
Image:Honoré Daumier 016.jpg|[[Honoré Daumier|Daumier]]
File:Jean-François Millet - Washerwomen - 06.2422 - Museum of Fine Arts.jpg|<center>''Lavandières'', 1855 inguruan,[[Jean-François Millet]]
Image:Edgar Germain Hilaire Degas 085.jpg|''Lavandières'', [[Degas]]
Image:H J Y King Geese.jpg|[[Henry John Yeend King]])
File:Eugene Feyen - Le Lavoir de la Houle.jpg|''Le Lavoir de la Houle'', [[Jacques-Eugène Feyen]]
File:Pierre-Auguste Renoir 151.jpg|''Lavandières'', [[Pierre-Auguste Renoir|Renoir]]
File:Joan Roig Soler- Rentadores- 1885.jpg|[[Joan Roig Soler]]</gallery>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Ikus, gainera ==
* [[Higiene]]
* [[Uraren kutsadura]]

== Kanpo estekak ==
* [https://ahotsak.eus/gaiak/030704/ Arropa garbitzeari buruzko testigantzak], ahotsak.eus webgunea.
* {{es}} [https://www.lavaderospublicos.net/ Lavaderos públicos], gaiari buruko bloga.
* {{en}} [https://www.tiki-toki.com/timeline/entry/989411/History-of-Laundry-Products/ Garbiketa produktu sintetikoen denbora-lerroa]

{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Jantziak]]
[[Kategoria:Higienea]]
[[Kategoria:Etxeko bizitza]]
[[Kategoria:Garbitzea]]
[[Kategoria:Bokata]]