Carl Friedrich Gauss-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Johann Carl Friedrich Gauss''' ([[aleman]]ez: ''Johann Carl Friedrich Gauß''<ref group="Oh">bi s-rekin (ss) edo ß-rekin Idatz daiteke</ref>{{Ahoskera|De-carlfriedrichgauss.ogg}}; [[Brunswick]], [[1777]]ko [[apirilaren 30]]a - [[Göttingen]], [[1855]]eko [[otsailaren 23]]a<ref name=BRIT>{{Erreferentzia|abizena1=Jeremy John Gray|izenburua=Carl Friedrich Gauss; German mathematician|url=https://www.britannica.com/biography/Carl-Friedrich-Gauss|lana=Encyclopedia Britannica|hizkuntza=en|fechaacceso=2020-12-01}}</ref>) [[alemania|alemaniar]] [[matematika|matematikaria]], [[Astronomia|astronomialaria]] eta [[Fisika|fisikaria]] izan zen, matematikaren aurkikuntzak [[astronomia|astronomiara]], [[geodesia|geodesiara]] eta [[fisika|fisikara]] egokitu zituena eta eremu askotan ekarpen esanguratsua egin zuena, hala nola [[Zenbakien teoria|zenbakien teorian]], [[Analisi matematiko|analisi matematikoan]], [[Geometria diferentzial|geometria diferentzialean]], [[Estatistika|estatistikan]], [[Aljebra|aljebran]], [[Geodesia|geodesian]], [[Magnetismo|magnetismoan]] eta [[Optika|optikan]]. Bizirik zegoela, jada ''Princeps Mathematicorum''tzat{{refn|group="Oh"|''Fürst der Mathematiker''matematikarien artean lehena». ''Fürst'' hitza «printze» gisa itzuli ohi den arren, ''first'' ingelesarekin ere ahaidetuta dago, zeinak «liderra», «lehena» edo «nagusia» esan nahi duen<ref>Goetz, Hans-Werner, Zielinski,Herbert. ''Fürst, Fürstentum''. En: ''Lexikon des Mittelalters''. Volumen 4, Artemis & Winkler, München/Zürich 1989, ISBN 3-7608-8904-2. pp 1029–1035</ref>}}. (matematikarien printze) hartzen zuten, eta eragin nabarmena izan du matematikaren eta zientziaren arlo askotan. Zenbaki osoez gain, zatigarritasunaren kontzeptua beste multzo batzuetara zabaltzen lehenetarikoa izan zen. Historiako matematikaririk handienetakotzat jotzen da.

Gauss kultura gutxiko guraso-nekazari familia batetik zetorren, eta haur mirari gisa azaldu zen berehala: amak bazekien irakurtzen, baina ez idazten; aitak, berriz, bai, baina, matematikari zegokionez, aritmetikarik oinarrizkoena baino ez zuen. Carl Friedrich Gaussek anekdota asko ditu bere goiztiartasun harrigarriari buruz<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Bühler|izena=Walter K.|enlaceautor=|izenburua=Gauss: Eine biographische Studie|url=|fechaacceso=2020-03-18|urtea=1981|argitaletxea=Springer|isbn=13: 9780387106625|editor=|ubicación=|orrialdea=6|hizkuntza=de|atala=1}}</ref>. Lehen aurkikuntza handiak [[Batxilergo|batxilergoan]] egin zituen, [[Nerabezaro|nerabe]] baino ez zela, eta bere «magnum opus»a, ''Disquisitiones arithmeticae'', hogeita bat urterekin osatu zuen (1798), nahiz eta lana ez zen 1801 arte argitaratu. [[Zenbakien teoria]] sendotzeko, funtsezko lana da, eta, arlo hori, gaur egun arte moldatu du.

== Bizitza ==
===Haurtzaro eta gaztaroa===
Carl Friedrich Gauss [[Brunswick]]en jaio zen, [[1777]]ko [[apirilaren 30]]ean, familia xume batean. Ama, Dorothea Gauss, ezkondu aurretik Bentze, azkarra zen, izaera alai eta irmoduna. Gebhard Dietrich Gaussen bigarren emazte bihurtu aurretik, neskame aritu zen. Semeak lotura estua izan zuen berarekin bizitza osoan. Aitak lanbide asko izan zituen, besteak beste, lorezain, harakin, igeltsero, merkatari-laguntzaile eta aseguru-etxe txiki bateko kutxazain<ref name=":0" />. Kontakizun batzuek diotenez, Carl Friedrichek hiru urte zituela aitaren kontuak zuzentzen omen zituen<ref>Ruiza, M., Fernández, T. y Tamaro, E. (2004). Biografía de Karl Friedrich Gauss. En Biografías y Vidas. La enciclopedia biográfica en línea. Barcelona (España). Recuperado de https://www.biografiasyvidas.com/biografia/g/gauss.htm el 1 de diciembre de 2020.</ref>. Haurtzarotik, bikaina izan zen kalkuluak buruz egiten. Brunswickeko dukeak emandako dirulaguntzari esker, jaioterriko «Collegium Carolinum»en ikasi zuen [[1792]]-[[1795]] bitartean, eta, [[Gottingen|Gottingengo Unibertsitatean]], 1795etik aurrera<ref name="planetmath">{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=http://planetmath.org/gausscarlfriedrich |izenburua=Gauss, Carl Friedrich |argitaletxea=planetmath.org |sartze-data=2017-11-23}}</ref>. Artean, unibertsitateko ikasle zela, 17 aldeko poligono aldekidea egitea lortu zuen [[erregela]] eta [[konpas|konpasa]] erabiliz<ref name="kaltzada">{{erreferentzia|izena= Pili|abizena= Kaltzada|url=http://aldizkaria.elhuyar.eus/albisteak/carl-friedrich-gauss/ |izenburua=Carl Friedrich Gauss |argitaletxea=aldizkaria.elhuyar.eus |sartze-data=2017-11-23}}</ref>.

Oso txikitatik eta inork lagundu gabe, azkar bereganatu zuen oinarrizko [[aritmetika]]. Berak geroago esan zuen lehenago ikasi zuela kalkulatzen hitz egiten baino. 1784an, zazpi urte zituela, Brunswickeko lehen ikasketako eskola batean sartu zen; bertako maisua Büttner izeneko landa-maisu bat zen. Maisuak azkar zuzendu zizkion [[irakurketa]], [[Aleman|goi-aleman estandarraren]] [[gramatika]] eta [[ortografia]] (Gaussen jatorrizko hizkuntza [[Behe-aleman|behe-alemana]] baitzen), baita [[kaligrafia]] ere, [[Matematika|matematikarako]] zuen talentua hobetzeaz gain. Batxilergoan jarraitzera bultzatu zuen, gymnasiumean (bigarren mailako hezkuntza) onar zezaten idatzi zuen gutunean agertzen den gisa. Hala ere, bere metodo zorrotzek eta diziplinak sentikorra zen mutila beldurtzen zuten.

Honako pasadizoa ezaguna da: Gaussek 10 urte zituela, eskolako maisuak lehen ehun zenbaki naturalak zenbatzeko agindu zien. Maisuak minutu batzuetako lasaitasuna nahi zuen, baina, segundo gutxiren buruan, Gaussek eskua altxa, eta emaitza lortu zuela esan zuen: ''lehen ehun zenbaki naturalen batura 5.050 da''. Nola lortu zuen? Bi zenbaki distantziakideen batura, konstantea zela ohartu zen:

::1 , 2 , 3 , 4 . . . . . . . . . 97 , 98 , 99 , 100
::1+100 = 2+99 = 3+98 = 4+97 = ..... = 101

100 zenbakirekin, 50 pare, eta, orduan, emaitza honakoa izango litzateke:

::101'''· '''50 = 5050

Gaussek, lehen eta azken terminoa ezaguna den progresio aritmetiko baten ''n'' terminoen batura ematen zuen formula atera zuen:

::<math>S_{n} = \frac{(a_{1} + a_{n})  n}{2}</math>

non ''a<sub>1</sub>'' lehen terminoa den, ''a<sub>n</sub>'' azkena eta ''n'' progresioko termino kopurua.

Hamalau urte zituela, Brunswickeko dukearen aurrean aurkeztu zuten, eta hark ekonomikoki laguntzea erabaki zuen; horri esker, «Collegium Carolinum» eliteko eskolan jarraitu ahal izan zituen ikasketak. Han denak harritu zituen hizkuntzetarako zuen erraztasunarekin. [[Greziera]] eta [[Latin|latina]] menperatu zituen oso denbora gutxian. Hiru urte egin zituen Collegiumen, eta, ateratzean, ez zuen argi matematikan edo [[Filologia|filologian]] aritu nahi zuen. Garai hartan aurkitu zuen [[Karratu txikienen erregresio|karratu txikienen erregresioa,]] eta horrek adierazten duena da Gaussek interes goiztiarra zuela behaketa-erroreen eta banaketaren teoriarekiko.

Hamazazpi urterekin, lehen ideia intuitiboak izan zituen beste geometria mota baten posibilitateaz. Hamazortzi urterekin, Gaussek ekin zion [[Zenbakien teoria|zenbakien teoriaren]] arloan bere aurrekoek amaitu gabe utzi zutena osatzeari. Horrela aurkitu zuen [[Aritmetika|aritmetikarako]] zuen grina, eta arlo horretan lortu zituen lehen garaipenak. Aritmetikarekiko nahia bizitza osorako nagusitu zitzaion, beraren ustez «[[matematika]] zientzien erregina zelako eta [[zenbakien teoria]] matematikaren erregina».

===Helduaroa===
[[Fitxategi:Normal Distribution PDF.svg|thumb|300px|right|Gaussen banaketa, [[banaketa normal]] izenez ere ezagutzen dena, lau grafiko ezberdinetan. Horietako hiruk batez besteko bera erakusten dute.]]
1796an, 17 aldeko poligono erregular bat [[Erregela (marrazketa)|erregela]] eta [[Konpas (tresna)|konpasarekin]] marraz daitekeela frogatu zuen.

[[1799]]an, hogeita bi urte zituela, doktoretza tesia aurkeztu zuen [[Helmstedt]]eko Unibertsitatean; zenbaki konplexuen teoria landu, eta [[aljebraren oinarrizko teorema]] frogatu zuen<ref name="wichita">{{erreferentzia|izena= Karolee|abizena=  Weller|url=http://www.math.wichita.edu/history/men/gauss.html |izenburua=Carl Friedrich Gauss |argitaletxea=Wichita State University, math.wichita.edu |sartze-data=2017-11-23}}</ref>, nahiz eta teorema horren froga ia oso bat [[Jean le Rond d'Alembert|Jean Le Rond d'Alembertek]] aurkeztu lehenago. Bi urte geroago, ''Disquisitiones Arithmeticae'' liburua argitaratu zuen, [[zenbakien teoria|zenbakien teoriari]] sei atal eskainiz eta matematiketako adar honi estruktura sistematizatua emanez. Urte hartan bertan, [[Zeres]] [[Planeta txiki|planetoidearen]] orbita aurreikusi zuen [[karratu txikienen erregresio|karratu txikienen metodoari]] esker<ref> {{Erreferentzia | url = https://www.bbc.com/mundo/amp/noticias-45207968 |izenburua= Carl Gauss, el matemático que creó una de las herramientas más poderosas de la ciencia para hallar un planeta perdido (y esa fue apenas una de sus genialidades) |fechaacceso=2019-01-01 |abizena = du Satoy | izena= Marcos |data=2018-08-19 | sitio web = [[BBC Mundo]] |cita= Urteberri egunean, 1801ean, 8. planeta bat detektatu zuten Eguzkiaren inguruan orbitatzen, Marte eta Jupiterren artean. Zeres izendatu zuten, eta bere aurkikuntza XIX. mendean zientziaren etorkizunerako iragarpen handitzat jo zen. (…) Gauetik goizera, Johann Carl Friedrich Gauß zientziaren pertsona ospetsu bihurtu zen.| formato = html | urlarchivo = https://web.archive.org/web/20180827204701/https://www.bbc.com/mundo/amp/noticias-45207968 |fechaarchivo=2019-01-01 }} </ref>.

Astronomia irakaslea izan zen, eta, [[1809]]an, [[Göttingengo Unibertsitatea|Göttingengo unibertsitateko]] astronomia behatokiko zuzendari izendatu zuten. Urte berean, ''Theoria motus corporum coelestium en sectionibus conicis solem ambientum'' plazaratu zuen, [[planeta]] baten orbita nola kalkulatu eta nola findu gero azaltzen zuena<ref name="planetmath"/>. [[Ekuazio diferentzial|Ekuazio diferentzialei]] eta [[Koniko|sekzio konikoei]] buruz sakondu zuen. [[1816]]tik aurrera, [[Geometria|geometriako]] lanak egin zituen, eta geometria ez-euklidearraren lehen oinarriak jarri zituen<ref name="kaltzada"/>. Gaur egun, metodo horiek pixka bat aldatuta daude, batez ere ordenagailu handien erabilerara egokitu direlako, baina, funtsean, ezin izan dira hobetu<ref name=":1">{{Erreferentzia|url=http://www.math.uni-goettingen.de/historisches/gauss/index.html|izenburua=Historische Persönlichkeiten Göttingens in der Mathematik - Carl Friedrich Gauß|egilea=Fakultät Mathematk - Universität Göttingen|fechaacceso=2021-05-31|hizkuntza=de }}</ref>. Gaussek, baina, matematikaz eta astronomiaz aparteko beste jarduera batzuk ere egin zituen. [[Hannover|Hannoverko]] lur-neurketa martxan jarri zuen, eta, lehen urteetan, bera arduratu zen ia guztiaz: landa-lanaz zein datuen ebaluazioaz. 

[[1823]]an, ''Theoria combinationis observationum erroribus minimis obnoxiae'' argitaratu zuen, estatistikari buruzkoa; bertan agertzen da [[banaketa normal|banaketa normala]], zeinaren kurba bereizgarriari [[Banaketa normal|Gaussen kanpaia]] izena ematen zaion<ref>{{erreferentzia|izena= Mariola|abizena= Molina Vila |url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=5857347 |izenburua=Los relojes de Gauss |argitaletxea=El secreto de los números / koordinatzaileak: Julio Mulero González, Lorena Segura Abad, Juan Matías Sepulcre Martínez, 2016, {{ISBN|978-84-9717-490-9}}, 211-230 orrialdeak |sartze-data=2017-11-23}}</ref>. [[Geometria diferentzial|diferentzialez]] ere interes handia agertu zuen; ''Disquisitiones generales circa superficies curva'' izan zen haren ekarpenik garrantzitsuena jakintza eremu horretan. Lan horretan «Egregium Teorema» agertu zuen, eta bertatik dator Gaussen kurbadura terminoa.

[[1829]]tik aurrera, [[magnetismo|magnetismoa]] eta [[Lurra|Lurraren]] indar magnetikoak ikertu zituen [[Wilhelm Eduard Weber|Wilhelm Weber]] fisikariarekin batera<ref name=":1" />. [[1839]]an eman zituen argitara ikerketa horien emaitzak ''Lurraren magnetismoari buruzko teoria orokorra'' liburuan<ref name="kaltzada"/>. Elkarrekin aritu ziren sei urteetan, Gauss eta Weberrek gehiago ere lortu zuten: [[Kirchhoffen legeak]] aurkitu zituzten, eta [[telegrafo]] bat ere sortu zuten<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena=  |url=http://www.corrosion-doctors.org/Biographies/GaussBio.htm |izenburua=Carl Friedrich Gauss (1777-1855) |argitaletxea=corrosion-doctors.org |sartze-data=2017-11-23}}</ref>.

1835ean, Carl Friedrich Gaussek [[Gaussen legea]] edo Gaussen teorema formulatu zuen<ref>{{Erreferentzia | egilea=Bellone, Enrico |izenburua=A World on Paper: Studies on the Second Scientific Revolution | url=https://archive.org/details/worldonpaperstud00enri |urtea=1980}}</ref>. Lege hori izango zen ekarpen garrantzitsuenetako bat [[Elektromagnetismo|elektromagnetismoaren]] arloan, eta hortik eratorriko lirateke [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen lau ekuazioetatik]] bi. Emaitza eta ideia asko ez ziren bizirik zegoela argitaratu, oso ziur egon behar baitzuen bere lana perfektua zela, «Pauca sed matura» (hau da, Gutxi, baina heldua) leloak gidatuta. Gauss antzinako geometrilarien zorroztasunaren aldekoa zen; hau da, baieztapen matematikoak [[axioma]] kopuru txiki batetik eratorri nahi zituen, [[Euklides|Euklidesek]] egin moduan. Gaussen zorroztasunak eta estiloak eragina izan dute matematiketan gaur egunera arte<ref name=":1" />.

===Bizitza pertsonala===
Gauss 1805ean ezkondu zen Johanna Elizabeth Rosina Osthoffekin. Hiru seme-alaba izan zituen: Carl Joseph (1806 - 1873), Wilhelmina (1808 - 1840) eta Louis 1809ko irailean. Ama hurrengo hilabetean hil zen erditzearen ondorioz, eta haurra 1810eko martxoan. Gauß depresio batean erori zen. Urte horretako abuztuan berriro ezkondu zen Johannaren lagunik onenarekin, Friederica Wilhelmine Waldeckekin, zeina 1831n hil baitzen, hamahiru urtez tuberkulosiak jota egon ondoren. Azken horrekin hiru seme-alaba izan zituen: Eugene matematikoa (1811 - 1896), Amerikara emigratu eta banku bat sortu zuena; Wilhelm August Carl Matthias (1813 - 1879), bere anaiari jarraitu ziona eta, hura bezala, aberastu zena; eta Henriette Wilhelmine Caroline Therese (1816 - 1864), bere ama hil ondoren eta Gauss hil arte, 1855eko otsailaren 23an, Gottingenen, etxeaz arduratu zena.

Gauss [[1855]]eko [[otsailaren 23]]an hil zen Göttingenen, eta bertako Albani hilerrian ehortzi zuten.

===Sinesmen erlijiosoak===
Gauss [[Luteranismo|luteranoa]] zen, [[Protestantismo|protestantea]], Göttingengo St. Albans [[Eliza Ebanjelikoa Alemanian|eliza ebanjeliko luteranoko]] kidea{{sfn| Dunnington|2004|p=300}}. Gaussek [[Jainko (monoteismo)|Jainkoarengan]] sinesten zuelako froga posible bat dator aurretik garaitu ezin zuen arazo bat konpondu ondoren emandako erantzunetik: «Azkenean, duela bi egun, lortu nuen, ez nire ahalegin gogorrengatik, Jaunaren graziagatik baizik»<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WikiQuotes|url=https://en.wikiquote.org/wiki/Carl_Friedrich_Gauss|website=WikiQuotes}}</ref>. Bere biografoetako batek, [[G. Waldo Dunnington|G. Waldo Dunningtonek]], honela deskribatu zituen Gaussen iritzi erlijiosoak:
{{Esaera2|Berarentzat zientzia zen giza arimaren muin hilezkorra azaltzeko bidea. Bete-beteko egunetan, alaitasuna eman zion, eta, ireki zizkion perspektibak kontsolatu egin zuten. Bizitzaren azken aldera, konfiantza eman zion. Gaussen Jainkoa ez zen [[Metafisika|metafisikaren]] asmakizun hotz eta urruna, ezta [[teologia]] mingotsaren karikatura distortsionatua ere. Gizakiari ez zaio aitortzen bere ikuskari lausoa argi osoa dela harrokeriaz esatea ahalbidetuko liokeen ezagutza-osotasun hori, eta ezin dela beste ezein ikuskari egiaren berri eman dezakeenik, bereak egiten duen bezala. Gaussentzat, onartezina da bere kredoa murmurikatzen duena, baizik bizi duena. Hark uste zuen, hemen lurrean, duintasunez bizitutako bizitza dela onena, bakarra, zerurako prestaketarako. Erlijioa ez da literatura kontua, bizitza kontua baizik. Jainkoaren agerkundea etengabea da; ez dago harrizko tauletan edo pergamino sakratuetan. Liburu bat inspiratua da inspiratzen duenean. Haren bizitza erlijiosoaren oinarria ziren: heriotzaren ondorengo jarraikortasun pertsonalaren ideia hautsi ezina; gauzen azken erregulatzaile batengan; Jainko betiereko; zuzen; orojakile, eta ahalguztidun batengan sineste sendoa, zeintzuk bere ikerketa zientifikoarekin erabat harmonizatzen zuten{{sfn|Dunnington|2004|pp=298-301}}.}}

Beraren korrespondentziaz gain, ez da Gaussen «kredo» pertsonalari buruzko xehetasun askorik ezagutzen. Gaussen biografo asko ez dira ados jartzen haren jarrera erlijiosoari buruz; izan ere, Bühlerrek eta beste batzuek iritzi ez oso [[Ortodoxia|ortodoxoak]] dituen [[Deismo|deistatzat]] dute<ref name=Buhler3/><ref name="Gerhard Falk 1995 121">{{Erreferentzia|izenburua=El judaísmo americano en transición: La secularización de una comunidad religiosa|url=https://archive.org/details/americanjudaismi00falk|url-access=registration|urtea=1995|argitaletxea=University Press of America|isbn=978-0-7618-0016-3|egilea=Gerhard Falk|orrialdea=[https://archive. org/details/americanjudaismi00falk/page/121 121]|besteak=Gaussek bere lagun Rudolf Wagnerri, Gottingengo Unibertsitateko biologia irakasleari, esan zion ez zuela Biblian erabat sinesten, baina giza arimaren etorkizunaz asko hausnartu zuela eta arima beste planeta batean haragitzeko aukeraz espekulatu zuela. Bistan denez, Gauss deista zen, eszeptizismo handia zuena erlijioari zegokionez, baina interes filosofiko handia sartzen zuena Galdera Handietan, hau da. arimaren hilezkortasuna, haratagokoa eta gizakiaren existentziaren zentzua.}}</ref><ref name="Bühler4">{{Erreferentzia|izenburua=Gauss: un estudio biográfico|izena=Walter Kaufmann|abizena=Bühler|argitaletxea=Springer-Verlag|urtea=1987|isbn=978-0-387-10662-5|orrialdea=152|besteak=Gaussen sinesmen erlijiosoek lotura estua zuten haren iritzi politiko eta sozialekin, erlijio sinesmenak izan arren. Ilustrazioan sustrai sendoak zituen arren, Gauss ez zen ateoa, [[deismo|deista]] baizik, uste oso ez ortodoxoak zituena, ez oso ortodoxoak eliza protestante garaikidearen pertsuasio oso liberalekin neurtzen badira ere.}}</ref>, eta Dunningtonek (onartuz Gaussek ez zuela dogma kristau guztietan hitzez hitz sinesten eta kontu doktrinal eta konfesional gehienetan zer sinesten zuen ez dela ezagutzen) adierazten du, gutxienez, izenez luterano zela{{sfn|Dunnington|2004|p=305}}, eta idazten du:
{{Esaera2|Zehazki, ez dakigu zer sinesmen zuen Gaussek doktrina- eta konfesio-arazo gehienetan. Ez zuen sinisten, literalki, dogma kristau guztietan. Ofizialki, Gottingeneko San Albano (ebanjeliko luteranoa) elizako kidea zen. Beraren familiaren [[bataio]], [[Ehorzte|ehorzketa]] eta [[ezkontza]] guztiak han izan ziren. Era berean, ezin da jakin erregularki elizara joaten zen edo ekonomikoki laguntzen zuen. Fakultateko lankide batek [[Deismo|deistatzat]] jo zuen Gauss, baina arrazoi onak daude etiketa hori ez zetorrela bat pentsatzeko. Gaussek tolerantzia erlijioso handia zuen, giza bihotzaren sakonenean sortutako sinesmen orotara eramaten zuena. Tolerantzia hori ez da nahastu behar erlijio-axolagabekeriarekin. Bereziki gizateriaren garapen erlijiosoaz interesatu zen, batez ere bere mendean. Izen ugariei dagokienez, askotan bere ikuspuntuekin bat etortzen ez zirenak, beti azpimarratu zuen ez dagoela justifikatuta besteen fedea nahastea, zeinetan lurreko sufrimenduetarako kontsolamendua eta zorigaiztoko egunetan babesleku segurua aurkitzen baitute}}.

[[Fitxategi:Grave of Carl Friedrich Gauß at Albani-Friedhof Göttingen 2017 02.jpg|thumb|Gaussen hilobia Albani hilerrian, [[Gottingen]], Alemania]]
Horrekin lotuta, [[Rudolf Wagner]] eta Gaussen arteko elkarrizketa baten erregistroa dago, non [[William Whewell|William Whewellen]] ''Mundu-aniztasunaz'' liburua eztabaidatu zuten. Lan horretan, Whewellek, argudio teologikoetan oinarrituta, baztertzen zuen beste planeta batzuetan bizia egon zitekeenik, baina Wagner eta Gauss ez zeuden ados jarrera horrekin. Geroago, Wagnerrek azaldu zuen ez zuela [[Biblia|Biblian]] erabat sinesten, nahiz eta erraz sinets zezaketenei «inbidia» ziela aitortu<ref name=Buhler3>{{Erreferentzia|izenburua=Gauss: un estudio biográfico|izena=Walter Kaufmann|abizena=Bühler|argitaletxea=Springer-Verlag|urtea=1987|isbn=978-0-387-10662-5|orrialdea=153}}</ref>{{sfn|Dunnington|2004|p=305}}. Aipua:
{{Esaera2|Liga, Biblian ni baino sinestunagoa zarela uste dut. Ez naiz, eta, gehitu zuen (barne-zirrara handi baten adierazpenarekin); ni baino askoz zoriontsuagoa zara. Esan behar dut, aurreko garaietan, klase apaleko jendea ikusten nuenean,  beren bihotzekin hain zuzen sinets zezaketen eskulangile hutsak, inbidia izaten niela beti, eta, orain, ahots leunez eta berezkoa zuen haur-modu xalo harekin, malko bat begietara zetorkion bitartean, esadazu nola hasten den hori...}}

Horrek fedearen gaia eztabaidatzera eraman zituen geroago, eta, beste komentario erlijioso batzuetan, Gaussek esan zuen berarengan eragin handiagoa izan zutela [[Paul Gerhardt]] ministro luterano gisako teologoek [[Moises|Moisesek]] baino{{sfn|Dunnington|2004|p=356|ps=: «Aitortu beharra daukat Paul Gerhard gisako teologo eta kantautore zaharrek beti zirrara handia eragin didatela; Paul Gerharden kantu batek beti izan du niregan botere zoragarria, adibidez, Moisesek baino askoz gehiago, zeinen aurka, Jainkoaren gizona naizen aldetik, era guztietako eragozpenak baititut».}}. Beste eragile erlijioso batzuk izan ziren: [[Wilhelm Braubach]], [[Johann Peter Süssmilch]] eta [[Itun Berria]]. Gaussek maiz irakurtzen zituen bi obra erlijioso ziren: Braubachen ''Seelenlehre'' (Giessen, 1843) eta Süssmilchen ''Gottliche'' (Ordnung gerettet A756); halaber, denbora dezente eskaini zion Itun Berriari, greziar originalean{{sfn| Dunnington|2004|p=305}}.

Dunningtonek Gaussen iritzi erlijiosoetan sakontzen du honako hau idatziz:
{{Esaera2|Gaussen kontzientzia erlijiosoa benetako egarri aseezinean eta ondasun intelektual zein materialetara hedatzen zen, eta justizia sentimendu sakonean oinarritzen zen. Bizitza espirituala unibertso osoan ulertzen zuen, egia eternalak sarturiko lege-sistema handi bat moduan, eta, iturri horretatik, heriotzak ez duela dena suntsitzen uste sendoa lortu zuen{{sfn|Dunnington|2004|p=300}}.}}

Gaussek adierazi zuen irmo sinesten zuela [[Hilondoko bizitza|heriotzaren ondorengo bizitzan]], eta espiritualtasuna funtsezko ikusten zuela gizakiarentzat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mathematics: La pérdida de la certeza|urtea=1982|argitaletxea=Oxford University Press|isbn=978-0-19-503085-3|egilea=Morris Kline|orrialdea=73}}</ref>. Aipatu zitzaion baieztatzen: «Hilezkortasunik gabe mundua zentzugabekeria litzateke, sorkuntza guztia burugabekeria»{{sfn|Dunnington|2004|p=357}}. 

Praktikatzailea ez bazen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gauss, Carl Friedrich|url=http://www.encyclopedia.com/topic/Carl_Friedrich_Gauss.aspx|argitaletxea=Diccionario completo de biografía científica|fechaacceso=2012-07-29|urtea=2008|besteak=Itxurazko kontraesanean, bere iritzi erlijioso eta filosofikoak aurkari politikoen iritzietara makurtzen ziren. Zientzian enpirismoak zuen lehentasunean sinestun zorrotza zen. Ez zuen bat egin Kanten, Hegelen eta garai hartako beste filosofo idealisten ikuspuntuekin. Ez zen elizgizona eta bere iritzi erlijiosoak gordetzen zituen. Zuzentasun morala eta ezagutza zientifikoaren aurrerapena ziren haren printzipio aitortuak.}}</ref>, Gaussek tolerantzia erlijiosoa defendatzen zuen irmoki, uste baitzuen «ez dagoela justifikatuta beste baten sinesmen erlijiosoa haustea, arazoak dauden garaian lurreko zigorretarako kontsolamendua aurkitzen baitu»<ref name="scientificmonthly">{{Erreferentzia |url=http://www.mathsong.com/cfgauss/Dunnington/1927/  |izenburua=The Sesquicentennial of the Birth of Gauss |aldizkaria=Scientific Monthly |liburukia=24 |alea=5 |orrialdeak=402–414| jstor=7912 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080226020629/http://www.mathsong.com/cfgauss/Dunnington/1927/ |archive-date=26 de febrero de 2008 |abizena1=Dunnington |izena1=Waldo |urtea=1927 |bibcode=1927SciMo..24..402D }}</ref>. Eugene semeak misiolari kristaua izan nahi zuela iragarri zionean, Gaussek onartu egin zuen, esanez: «erakunde erlijiosoen barruko arazoak alde batera utzita, misiolari lana oso lan ohoragarria» zela{{sfn|Dunnington|2004|p=311}}.

== Argitalpenak ==
* 1799: [[Aljebraren oinarrizko teorema|Aljebraren oinarrizko teoremari]] buruzko hitzaldia, izenburu honen pean: ''Demonstratio nova theorematis omnem functionem algebraicam rationalem integram unius variabilis in factores reales primi vel secundi gradus resolvi posse'' (Aldagai baten funtzio aljebraiko arrazional integral oro lehen edo bigarren graduko faktore errealetan ebatzi daitekeen teorema berriaren froga).
* 1801: [http://resolver.sub.uni-goettingen.de/purl?PPN235993352 ''Disquisitiones Arithmeticae''].
* 1809: [http://books.google.com/books?id=ORUOAAAAQAAJ&dq=Theoria+Motus+Corporum+Coelestium+in+sectionibus+conicis+solem+ambientium&source=gbs_summary_s&cad=0 ''Theoria Motus Corporum Coelestium in sectionibus conicis solem ambientium''] (Eguzkia inguratzen duten atal konikoetan zeruko gorputzen higiduraren teoria), ingelesera C. H. Davis-ek itzulia, 1963an berrargitaratua, Dover, NY.
* 1821, 1823 & 1826: ''Theoria combinationis observationum erroribus minimis obnoxiae''. Probabilitateen kalkuluari erreferentzia egiten dioten hiru tesi, Gaussen erroreen hedapenaren legearen oinarri gisa. ingelesera G. W. Stewartek itzulia, 1987, Society for Industrial Mathematics.
* 1827: [http://www-gdz.sub.uni-goettingen.de/cgi-bin/digbib.cgi?PPN35283028X_0006_2NS ''Disquisitiones generales circa superficies curvas''], Commentationes Societatis Regiae Scientiarum Gottingesis Recentiores. Volume VI, pp. 99-146. "[http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?c=umhistmath;idno=ABR1255 Gainazal kurbatuei buruzko ikerketa orokorrak]" (1965eko edizioa) Raven Press, New York, A. M. Hiltebeitel & J. C. Morehead-ek itzulia.
* 1843/44: ''[http://web.archive.org/web/http://dz-srv1.sub.uni-goettingen.de/contentserver/contentserver?command=docconvert&docid=D39018 Goi-mailako geodesiako objektuei buruzko ikerketak. Lehen mintzaldia.]'', [http://www-gdz.sub.uni-goettingen.de/cgi-bin/digbib.cgi?PPN250442582_0002 Zientzien Errege Elkartearen hitzaldiak, Gottingen. Bigarren liburukia.], or.3-46.
* 1846/47: ''[http://web.archive.org/web/http://dz-srv1.sub.uni-goettingen.de/contentserver/contentserver?command=docconvert&docid=D39036 Goi-mailako geodesiako objektuei buruzko ikerketak. Bigarren mintzaldia.]'', [http://www-gdz.sub.uni-goettingen.de/cgi-bin/digbib.cgi?PPN250442582_0003 Zientzien Errege Elkartearen hitzaldiak, Gottingen. Hirugarren liburukia.], or.3-44.
* ''Mathematisches Tagebuch 1796–1814'', Ostwaldts Klassiker, Harri Deutsch Verlag 2005, mit Anmerkungen von Neumamn, ISBN 978-3-8171-3402-1 Egunkari matematikoa. Neumannen oharrekin.

==Eponimoak==
Matematikari alemanaren izena daramate:
* Carl Friedrich Gauss saria, UMIk ([[Nazioarteko Matematika Batasuna]]) lau urtean behin ematen duena 2006tik.
* [[Gauss (unitatea)|gauss]] eremu magnetikoa neurtzeko unitate bat da. ([[Nazioarteko Unitate Sistema|Nazioarteko Unitate  Sisteman]], [[Tesla (unitatea)|tesla]] erabiltzen da.)
* [[Gauss espedizioa]], Alemaniak [[Antartika|Antartikara]] egindako lehen espedizioa, ''Gauss'' ontzian.
* Gauss kanoia, [[Elektroiman|elektroimanez]] egindako kanoi mota bat.
* Gauss hirugarren pertsona [[Warframe]] baten tiroen bideo-jokoan jokatzeko pertsonaia da.
* GAUSS, programazio-lengoaia bat.
* Gauss dorrea edo «Gaußturm», Alemaniako [[Dransfeld]] herriko behaketa-dorrea.
* [[(1001) Gaussia]] asteroidea
* [[Gauss (krater)|Gauss]], ilargi-kraterra
* Formula eta teorema fisiko eta matematikoak:
** Gauss edo [[Banaketa normal|banaketa normala]] probabilitate banaketa bat da.
** [[Gaussen kurba]], Gauss-en kanpaia edo funtzio gaussiarra Gauss-en banaketa deskribatzen duen funtzio matematiko bat da.
** [[Gaussen legea]]: gainazal itxi batean zeharreko fluxu elektrikoa eta gainazal horretan itxitako karga elektrikoa erlazionatzen ditu.
** [[Dibergentziaren teorema]], Gaussen teorema edo Gauss-Ostrogradskyren teorema ere deitua, eremu bektorial baten dibergentzia matematikoa eremu horrek definitutako fluxuaren gainazal-integralaren balioarekin erlazionatzen duen teorema da.
** [[Gauss-Bonneten teorema]] gainazalei buruzko proposizio bat da, haien geometria eta topologia lotzen dituena.
** [[Gauss-Krüger sistema]], kartografian, Transverse Mercator proiekzio-sistemaren sinonimo bat da.
** [[Gaussen koadratura]] funtzio baten integral definitu baten hurbilketa da, ebaluazioaren puntuak modu optimoan hautatzen dituena, eta ez modu desberdinean eratua.
** [[Gauss-Jordan algoritmo|Gauss-Jordan algoritmoa]] aljebra linealaren algoritmo bat da, ekuazio linealen sistema baten soluzioak zehazteko, matrizeak eta alderantzizkoak aurkitzeko.

==Oharrak==
{{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}}

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2017/11/23}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|abizena=Hayes|izena=Brian|aldizkaria=American Scientist|izenburua=Gauss's Day of Reckoning|url=http://www.americanscientist.org/issues/num2/2006/3/gausss-day-of-reckoning/1|data=2006|fechaacceso=4 de julio de 2010|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20111129023412/http://www.americanscientist.org/issues/num2/2006/3/gausss-day-of-reckoning/1|fechaarchivo=29 de noviembre de 2011}}
* {{Erreferentzia|abizena=Sartorius von Waltershausen|izena=W.|izenburua=Carl Friedrich Gauss: A Memorial|data=1966|año-original=1856|besteak=Translated by Helen Worthington Gauss|lekua=Colorado Springs, Colorado|url=http://www.archive.org/details/gauss00waltgoog|fechaacceso=4 de julio de 2010}}.
* {{Erreferentzia|abizena=Dunnington|izena=G. Waldo|author-link=G. Waldo Dunnington |izenburua=Carl Friedrich Gauss: Titan of Science|url=https://books.google.com/books?id=4mwSrfxBSzkC|urtea=2004|argitaletxea=The Mathematical Association of America|isbn=978-0-88385-547-8|oclc=53933110}}
* {{Erreferentzia|abizena=Nahin|izena=Paul J. |izenburua=An Imaginary Tale: The Story of √-1|url=https://books.google.com/books?id=OPyPwaElDvUC&pg=PA82|data= 2010|argitaletxea=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3389-4}}

== Ikus, gainera ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 30| 
* [[Gaussen omenez izendatutako kontzeptuak]]
* [[Banaketa normal|Gaussen kanpaia]]
* [[Gauss kanoi]]a
* [[Aljebraren Oinarrizko Teorema]]
* [[Banaketa normal]]a
* [[Gaussen teorema]]
* [[Gauss-Markoven teorema]]
* [[Gaussen lege]]a
* [[Elkarrekikotasun koadratikoaren lege]]a
* [[Mugaren teorema zentral]]a
* [[Gaussen konstante]]a
* [[Gauss-Kuzmin-Wirstingen konstante]]a
}}

== Kanpo estekak ==
* Kaltzada, Pili, [http://aldizkaria.elhuyar.eus/albisteak/carl-friedrich-gauss/ Carl Friedrich Gauss], aldizkaria.elhuyar.eus

{{bizialdia|1777ko|1855eko|Gauss, Carl Friedrich}}

[[Kategoria:Autodidaktak]]
[[Kategoria:XVIII. mendeko matematikariak]]
[[Kategoria:XIX. mendeko matematikariak]]
[[Kategoria:Alemaniako matematikariak]]
[[Kategoria:Alemaniako fisikariak]]
[[Kategoria:Alemaniako astronomoak]]
[[Kategoria:Astronomiaren historia]]
[[Kategoria:Optikariak]]
[[Kategoria:Haur prodijioak]]
[[Kategoria:Carl Friedrich Gauss]]