Elektroi-en iturria ikusi

{{Artikulu nabarmendua}}
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
{{partikula infotaula}}
'''Elektroia''' ([[greziera]]tik: ἤλεκτρον ''ḗlektron'' «anbar») [[Partikula azpiatomiko|partikula subatomikoa]] da. e- edo β- ikurrarekin adierazten da eta [[karga elektriko]] elemental negatibo bakarra du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jerry|abizena=Coffey|izenburua=What Is An Electron|hizkuntza=en-US|data=2010-09-10|url=https://www.universetoday.com/73323/what-is-an-electron/|aldizkaria=Universe Today|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Elektroiak [[leptoi]]en partikula-familiako lehen belaunaldiko partikulak dira.<ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=Lorenzo J.|abizena=Curtis|izenburua=Atomic Structure and Lifetimes: A Conceptual Approach|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2003-10-30|url=https://books.google.com/books?id=KmwCsuvxClAC&pg=PA74|isbn=978-0-521-53635-6|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Gainera, [[oinarrizko partikula]]tzat hartzen dira, ez baitute osagai edo egitura ezagunik.<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Peskin|izenburua=New Tests for Quark and Lepton Substructure|hizkuntza=English|data=Wed Jun 13 00:00:00 EDT 2018|url=https://www.osti.gov/biblio/1446807|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Elektroiaren [[masa]] [[protoi]]arena baino 1863 aldiz txikiagoa da, gutxi gorabehera.<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=CODATA Value: proton-electron mass ratio|url=https://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?mpsme|aldizkaria=physics.nist.gov|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[Mekanika kuantiko|Propietate kuantikoen]] artean, [[momentu angeluar]] intrintseko ([[spin]]) erdi osoa dauka, [[Max Planck|Planck-en konstante]] laburbilduaren unitatetan <math>\left(\hbar\right)</math> adierazia. [[Fermioi]]ak dira-eta, [[Pauliren bazterketa printzipioa|Pauliren elkarrezintasunaren printzipioagatik]], bi elektroi ezin dira egoera kuantiko berean egon.<ref name="#1"/> Oinarrizko partikula guztiek bezala, elektroiek [[Uhin-partikula dualtasuna|uhin-partikula izaera]] dute, hau da, beste partikula batzuekin talka egin dezakete eta, aldi berean, [[argi]]a bezala [[Difrakzio (fisika)|difraktatu]] daitezke. [[Neutroi]]ek eta protoiek baino masa txikiagoa eta [[De Broglie hipotesia|de Broglieren uhin-luzera]] handiagoa dutenez, elektroien uhin-izaera errazago behatu daiteke esperimentalki.

Elektroiek hainbat fenomeno fisikotan dute eragina, hala nola [[elektrizitate]]an, [[magnetismo]]an, [[kimika]]n eta [[eroankortasun termiko]]an. [[Elkarrekintza nuklear ahul|Elkarrekintza ahulean]], [[grabitazio]]nalean eta [[Elektromagnetismo|elektromagnetikoan]] ere parte hartzen dute.<ref>{{Erreferentzia|izena=Charis|abizena=Anastopoulos|izenburua=Particle Or Wave: The Evolution of the Concept of Matter in Modern Physics|argitaletxea=Princeton University Press|hizkuntza=en|data=2008|url=https://books.google.com/books?id=rDEvQZhpltEC&pg=PA236|isbn=978-0-691-13512-0|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Karga elektrikoa dutenez, [[eremu elektriko]]a sortzen dute haien inguruan eta, higitzen ari badira, [[eremu magnetiko]]a ere bai. Horrez gain, beste karga batzuek sortutako eremu elektromagnetikoek elektroien higidura baldintzatzen dute [[Lorentzen indar]]raren adierazpena jarraituz. Elektroiek, azeleratzen direnean, energia [[Erradiazio elektromagnetikoa|irradiatu]] edo xurgatzen dute [[fotoi]]en bidez. Laborategiko tresnek elektroi-plasma edo elektroi bakunak atzeman ditzakete eremu elektromagnetikoak erabiliz. Halaber, teleskopio berezi batzuek [[kanpo-espazio]]ko elektroi-plasma antzeman dezakete. Elektroiek hainbat arlotan dute eragina, hala nola [[Elektronika|elektronikan,]] [[soldadura]]n, [[Izpi katodikozko hodi|katodo-izpidun hodietan]], [[Mikroskopio elektroniko|elektroi-mikroskopioetan]], [[erradioterapia]]n, [[laser]]retan, [[gas-ionizazio detektagailu]]etan eta [[partikula-azeleragailu]]etan.

Elektroien eta beste partikula subatomikoen arteko elkarrekintzak interesgarriak dira kimikan eta [[fisika nuklear]]rean. [[Atomo nukleo|Nukleoko]] protoiek eta inguruan orbitatzen duten elektroiek, elkarren arteko [[Coulomben legea|Coulomben indarraren]] ondorioz, [[atomo]] izeneko konposatua osatzen dute. [[Ionizazio]]ak, hau da, atomo bateko elektroi eta protoi kopurua ezberdina izateak, sistema atomikoaren [[lotura-energia]] aldatzen du. Bi edo atomo gehiagok beraien elektroiak trukatu edo partekatzean [[lotura kimiko]]ak sortzen dira.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Linus|abizena=Pauling|izenburua=The nature of the chemical bond and the structure of molecules and crystals : an introduction to modern structural chemistry|argitaletxea=Ithaca, N.Y. : Cornell University Press|data=1960|url=http://archive.org/details/natureofchemical0000paul_3ed|isbn=978-0-8014-0333-0|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[1838]]an, [[Richard Laming]] naturaren filosofo ingelesak egin zuen karga banaezinaren lehen hipotesia, atomoen propietate kimikoak azaldu nahian.<ref>{{Erreferentzia|izena=Linus|abizena=Pauling|izenburua=The nature of the chemical bond and the structure of molecules and crystals : an introduction to modern structural chemistry|argitaletxea=Ithaca, N.Y. : Cornell University Press|data=1960|url=http://archive.org/details/natureofchemical0000paul_3ed|isbn=978-0-8014-0333-0|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[George Johnstone Stoney]] fisikari irlandarrak "elektroi" deitu zion karga horri [[1891]]n, eta [[Joseph John Thomson|J. J. Thomson]] eta bere fisikari taldeak partikula bat zela ikusi zuten [[1897]]an.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=J. J. Thomson 1897|url=http://web.lemoyne.edu/~GIUNTA/thomson1897.html|aldizkaria=web.lemoyne.edu|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Elektroiek [[erreakzio nuklear]]retan ere parte har dezakete, [[izar]]retan gertatzen den [[Nukleogenesi|nukleosintesian]] adibidez. Erreakzio horietan [[beta partikula]] deitzen zaie. Elektroiak [[isotopo erradioaktibo]]en [[beta desintegrazio]] bidez eta energia handiko talketan sor daitezke. Elektroiaren [[antipartikula]]ri [[positroi]] deritzo; elektroien berdinak dira baina kontrako zeinuko karga dute. Elektroi eta positroi banak elkarrekin talka egitean bi partikulak deuseztatu egin daitezke, [[gamma izpi]]ak sortuz.

== Historia ==
''Ikus, gainera: [[Elektrizitatearen historia]].''

=== Indar elektrikoaren efektuaren aurkikuntza ===
[[Antzinako Grezia|Antzinako  greziarrek]] ikusi zuten [[anbar]]rak, larruarekin igurztean, objektu txikiak erakartzen zituela. [[Tximista]]rekin batera, [[Fenomeno natural|fenomeno]] hau da gizadiak [[elektrizitate]]arekin izandako lehen esperientzia erregistratuetako bat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Standard Book Number|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=International_Standard_Book_Number&oldid=976518508|sartze-data=2020-11-15|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> [[William Gilbert]]ek, bere [[1600]]<nowiki/>eko [[De Magnete]] tratatuan, [[Latin berria|latin berritik]] zetorren ''electrica'' terminoa sortu zuen anbarraren antzeko propietateak zituzten substantziez hitz egiteko, hau da, igurtzi ostean objektu txikiak erakartzeko gai direnak.<ref name="#3">{{Erreferentzia|izena=Park|abizena=Benjamin|izenburua=A history of electricity (The intellectual rise in electricity) from antiquity to the days of Benjamin Franklin, by Park Benjamin|argitaletxea=New York, J. Wiley|data=1898|url=http://archive.org/details/cu31924004128686|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Biak, bai elektriko zein elektrizitate, latineko ''{{lang|la|ēlectrum}}'' (izen bereko [[aleazio]]aren erroak ere) hitzetik eratortzen dira, zeina grekozko anbar-erako ἤλεκτρον (''ēlektron'') hitzetik zetorren.

=== Bi karga moten aurkikuntza ===
[[1700]]. urtearen hasieran, [[Charles François du Fay]] kimikari frantsesak aurkitu zuen urrezko xafla kargatu bat zetaz igurtzitako beirazko botila batek aldaratzen zuenez, orduan kargatutako urrezko xafla hau larruz igurtzitako anbarrak erakarriko zuela. Esperimentu mota horien eta antzeko beste batzuen emaitzen ondorioz, Fayk ondorioztatu zuen elektrizitatea bi [[Fluido elektriko|fluido elektrikok osatzen zutela]]: beirazko fluidoa, zetaz igurtzitako beirarekin; eta fluido erretxinatsuak, artilez igurtzitako anbarrarekin. Bi fluido horiek elkar neutralizatu zezaketen konbinatzen zirenean.<ref name="#3"/> <ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph F.|abizena=Keithley|izenburua=The Story of Electrical and Magnetic Measurements: From 500 BC to the 1940s|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=en|data=1999-01-01|url=https://books.google.com/books?id=uwgNAtqSHuQC&pg=PR7|isbn=978-0-7803-1193-0|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[Ebenezer Kinnersley]] zientzialari estatubatuarrak ere ondorio bera atera zuen geroago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Florian|abizena=Cajori|izenburua=A history of physics in its elementary branches, including the evolution of physical laboratories|argitaletxea=New York, The Macmillan Company; London, Macmillan & Co., ltd.|data=1899|url=http://archive.org/details/historyofphysics00cajo|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Hamarkada bat geroago, [[Benjamin Franklin]]ek proposatu zuen elektrizitatea ez zetorrela fluido elektriko mota desberdinetatik, baizik eta fluido elektriko bakar bat, gehiegizko (+) edo defizita (-) erakusten zuena. [[Karga elektriko|Karga]] positiboaren eta negatiboaren nomenklatura modernoa eman zien, hurrenez hurren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric W.|abizena=Weisstein|izenburua=Franklin, Benjamin (1706-1790) -- from Eric Weisstein's World of Scientific Biography|hizkuntza=en|url=https://scienceworld.wolfram.com/biography/FranklinBenjamin.html|aldizkaria=scienceworld.wolfram.com|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Franklinek karga-eramailearengan pentsatu zuen, eta hau positiboa zela, baina ez zuen zuzen identifikatzen jakin zein egoeratan zen karga-eramailearen soberakina, eta zein egoeratan zen defizita.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Myers, Richard L. (Richard Leroy), 1951-|izenburua=The basics of physics|argitaletxea=Greenwood Press|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/77552622|isbn=0-313-06039-8|pmc=77552622|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

[[1838]] eta [[1851]] bitartean, [[Richard Laming]] filosofo natural britainiarrak ideia hau garatu zuen: atomo bat [[karga elektriko]] unitarioak zituzten partikula subatomikoz inguratutako materia-nukleo batez osatuta zegoela.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[1846]]<nowiki/>tik aurrera, [[William Weber]] fisikari alemanak teorizatu zuen elektrizitatea positiboki eta negatiboki kargatutako fluidoz osatuta zegoela, eta haien arteko elkarrekintza [[alderantzizko karratuaren legea]]k arautzen zuela. [[1874]]<nowiki/>an [[Elektrolisi]]aren fenomenoa aztertu ondoren, [[George Johnstone Stoney]] fisikari irlandarrak "elektrizitate kantitate zehatz bat" existitzen zela iradoki zuen, [[ioi]] [[Balentzia|monobalente]] baten karga. [[Elektrolisiaren Faraday-ren legea|Elektrolisiaren Faraday-ren legeen]] bidez gai izan zen, oinarrizko ''e'' kargaren balioa zenbatesteko.<ref>{{Erreferentzia|izena=J. D.|abizena=Barrow|izenburua=Natural Units Before Planck|orrialdeak=24|hizkuntza=en|data=1983-03|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1983QJRAS..24...24B/abstract|aldizkaria=Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society|zenbakia=24|issn=0035-8738|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Hala ere, Stoneyk uste zuen karga horiek atomoari lotuta zeudela beti, eta ezin zirela askatu. [[1881]]<nowiki/>ean, [[Hermann von Helmholtz]] fisikari alemaniarrak argudiatu zuen karga positiboak eta negatiboak oinarrizko zatitan banatzen zirela, eta horietako bakoitzak "elektrizitate-atomo" gisa jokatzen zutela.<ref name="#4">{{Erreferentzia|abizena=Arabatzis, Theodore, 1965-|izenburua=Representing electrons : a biographical approach to theoretical entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/730514992|isbn=978-0-226-02422-6|pmc=730514992|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Stoneyk, hasiera batean, ''elektrolion'' terminoa asmatu zuen 1881ean. Hamar urte geroago, elektroi hitza erabili zuen oinarrizko karga hauek deskribatzeko, eta honela idatzi zuen [[1894]]<nowiki/>an: "... balioespen bat egin zen elektrizitatearen funtsezko unitate horren benetako zenbatekoaz, eta harrezkero elektroi izena iradokitzera ausartu naiz".<ref>{{Erreferentzia|izenburua=History of electron tubes|argitaletxea=Ohmsha|data=1994|url=https://www.worldcat.org/oclc/30995577|isbn=90-5199-145-2|pmc=30995577|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=G. Johnstone|abizena=Stoney|izenburua=XLIX. Of the “electron,” or atom of electricity|orrialdeak=418–420|data=1894-10-01|url=https://doi.org/10.1080/14786449408620653|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=233|zenbakia=38|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449408620653|sartze-data=2020-11-15}}</ref>  Elektroi hitza aldatzeko 1906ko proposamen batek porrot egin zuen, [[Hendrik Lorentz|Hendrik Lorentz-ek]] nahiago izan baitzuen elektroi mantentzea. Elektroi hitza i<u>oi</u> eta <u>elektr</u>iko hitzen konbinazio bat da.

=== Elektroi askeen aurkikuntza materiatik kanpo ===
[[Fitxategi:Cyclotron_motion_wider_view.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Cyclotron_motion_wider_view.jpg|thumb|Eremu{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} magnetiko batek zirkulu batean desbideratutako elektroi-sorta.]]
[[1859]]<nowiki/>an gas [[Rarefakzio|rarefikatuen]] eroankortasun elektrikoa aztertzen ari zela, [[Julius Plücker]] fisikari alemaniarra ohartu zen katodotik igorritako erradiazioak  sortutako argi fosforeszentea hodiaren paretan agertu zela katodotik hurbil, eta argi fosforeszentearen eremua mugitu egin zitekeela eremu magnetiko bat aplikatzean. [[1869]]<nowiki/>an, Pluckerreko [[Johann Wilhelm Hittorf]] ikasleak aurkitu zuen katodoaren eta fosforeszentziaren artean kokatutako gorputz solido batek itzal bat botatzen zuela hodiaren eremu fosforeszentean. Hittorfek ondorioztatu zuen katodotik izpi zuzenak ateratzen zirela eta fosforeszentzia hodietako hormak jotzen zituzten izpiek eragin zutela. [[1876]]<nowiki/>an, [[Eugen Goldstein]] alemaniar fisikariak erakutsi zuen izpiak katodoaren azalerarekiko perpendikularrak zirela, eta katodotik igorritako izpiak eta goritasaun-argiak bereizten zirela. Goldstein-ek  izpi hauei izpi katodiko deitu zien.<ref name="#5">{{Erreferentzia|abizena=Leicester, Henry Marshall, 1906-|izenburua=The historical background of chemistry|argitaletxea=Dover Publications|data=[1971, ©1956]|url=https://www.worldcat.org/oclc/206469|isbn=0-486-61053-5|pmc=206469|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref name="#6">{{Erreferentzia|izenburua=A History of the Theories of Aether and Electricity|hizkuntza=en|data=2020-11-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A_History_of_the_Theories_of_Aether_and_Electricity&oldid=988784541|sartze-data=2020-11-15|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Hamarkadetan zehar izpi katodikoei buruz eginiko ikerketa esperimental eta teorikoek berebiziko garrantzia izan zuten [[Joseph John Thomson|J. J. Thomsonen]] elektroiaren aurkikuntzan.<ref name="#4"/>

[[1870]]<nowiki/>eko hamarkadan, Sir [[William Crookes]] kimikari eta fisikari ingelesak izpi katodikoen lehen hodia garatu zuen, barruan [[Huts (fisika)|hutsune]] handia izateko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert K.|abizena=DeKosky|izenburua=William Crookes and the quest for absolute vacuum in the 1870s|orrialdeak=1–18|data=1983-01-01|url=https://doi.org/10.1080/00033798300200101|aldizkaria=Annals of Science|alea=1|zenbakia=40|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033798300200101|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Gero, 1874an, ikusi zuen izpi katodikoek arraun-gurpil txiki bat biratu zezaketela beraien bidean jartzean. Horregatik, izpiek momentua zutela ondorioztatu zuen. Gainera, eremu magnetiko bat aplikatzean, izpiak desbideratzeko gai izan zen, eta horrela frogatu zuen izpiek negatiboki kargatuta egongo balira bezala jokatzen zutela.<ref name="#5"/> [[1879]]<nowiki/>an, izpi katodikoen propietate hauek azaltzeko proposatu zuen materiaren laugarren egoera batean negatiboki kargatutako [[molekula]] gaseosoz osaturik zeudela, non partikulen batez besteko bide librea hain luzea zen, ezen talkak baztertu zitezkeela.<ref name="#6"/>

[[Arthur Schuster]] alemanian jaiotako fisikari britainiarrak Crookes-en esperimentuak hedatu zituen izpi katodikoetan metalezko xaflak kokatuz, eta xaflen artean [[potentzial elektriko]] bat aplikatuz. Eremuak positiboki kargatutako xaflarantz desbideratzen zituen izpiak, honela izpiek karga negatiboa zutela adierazten duen beste ebidentzia bat eman zuen. [[Korronte elektriko|Korronte]] maila batek sortzen duen deflexio kantitatea neurtuz, [[1890]]<nowiki/>ean, Schuster gai izan zen izpien osagaien [[karga-masa erlazioa]] zenbatesteko. Hala ere, uste baino mila aldiz handiagoko balioa lortu zuen, eta sinesgarritasun gutxi eman zitzaien unean egindako kalkulu horiei.<ref name="#5"/>

[[1892]]an, [[Hendrik Lorentz]]ek iradoki zuen partikula (elektroi) horien masa haien karga elektrikoaren ondorioa izan zitekeela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Frank|abizena=Wilczek|izenburua=Happy Birthday, Electron|hizkuntza=en|url=https://www.scientificamerican.com/article/happy-birthday-electron/|aldizkaria=Scientific American|sartze-data=2020-11-15}}</ref>
[[Fitxategi:J.J_Thomson.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:J.J_Thomson.jpg|thumb|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Joseph John Thomson|Sir Joseph John Thomson.]]]]
[[1896]]an mineral [[Fluoreszentzia|fluoreszente]] naturalak ikasten ari zela, [[Henri Becquerel]] fisikari frantsesa ohartu zen erradiazioa igortzen zutela kanpoko energia-iturri baten eraginpean egon gabe. Material [[Desintegrazio erradioaktibo|erradioaktibo]] horiek interes handiko gai bihurtu ziren zientzialarientzat, [[Ernest Rutherford]] [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] fisikariarentzat barne, hark partikulak igortzen zituztela jakin baitzuen. [[Alfa partikula|Alfa]] eta [[Beta partikula|beta]] partikula moduan izendatu zituen, materian sartzeko zuten gaitasunaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Thaddeus J.|abizena=Trenn|izenburua=Rutherford on the Alpha-Beta-Gamma Classification of Radioactive Rays|orrialdeak=61–75|data=1976|url=https://www.jstor.org/stable/231134|aldizkaria=Isis|alea=1|zenbakia=67|issn=0021-1753|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[1900]]ean, Becquerelek erakutsi zuen [[radio]] bidez igorritako beta izpiak eremu elektriko batek desbidera zitzakeela, eta masa eta kargaren arteko erlazioa izpi katodikoen berdina zela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Comptes rendus de l'Académie des Sciences|hizkuntza=en|data=2020-09-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Comptes_rendus_de_l%27Acad%C3%A9mie_des_Sciences&oldid=977713749|sartze-data=2020-11-15|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Ebidentzia horrek elektroiak atomoen osagai gisa existitzen zirela zioen ikuspegia indartu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=William G.|abizena=Myers|izenburua=Becquerel's Discovery of Radioactivity in 1896|orrialdeak=579–582|hizkuntza=en|data=1976-07-01|url=http://jnm.snmjournals.org/content/17/7/579|aldizkaria=Journal of Nuclear Medicine|alea=7|zenbakia=17|issn=0161-5505|pmid=775027|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

1897an, J. J. Thomson fisikari britainiarrak, [[John S. Townsend]] eta [[H. A. Wilson]] bere lankideekin batera, esperimentuak egin zituen esanez izpi katodikoak partikula bakarrak zirela, uhinen, atomoen edo molekulen ordez, lehen uste zen bezala.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=J. J. Thomson M. A.|abizena=F.R.S|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|data=1897-10-01|url=https://doi.org/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Thomsonek kalkulu onak egin zituen bai ''e'' kargaren bai ''m'' masaren gainean, eta aurkitu zuen izpi katodikoen partikulek, berak "korpuskulu" deitu zituenak, ezagutzen zen masa gutxieneko ioiak (hidrogeno ioia) baino mila aldiz masa txikiagoa zuela agian.<ref name=":0" /> Erakutsi zuen beraien karga-masa erlazioa, ''e/m'', katodoaren materialaren independentea zela. Gainera, material erradioaktiboek, berogailuek eta argiztatutako materialek sortutako karga negatibodun partikulak unibertsalak zirela frogatu zuen.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2008-10-10|url=https://web.archive.org/web/20081010100408/http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1906/thomson-lecture.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Komunitate zientifikoak partikula horientzat elektroi izena onartu zuen, nagusiki [[Georges Francis Fitzgerald|G. F. Fitzgerald]], [[Joseph larmor|J. Larmor]] eta H. A. Lorenzek egin zituzten gomendioen ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=J. G.|abizena=O'Hara|izenburua=George Johnstone Stoney, F.R.S., and the Concept of the Electron|orrialdeak=265–276|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/531468|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society of London|alea=2|zenbakia=29|issn=0035-9149|sartze-data=2020-11-15}}</ref>
[[Fitxategi:Millikan.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Millikan.jpg|thumb|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Robert Andrews Millikan|Robert Andrews Millikan.]]]]
[[Robert Andrews Millikan|Robert Millikan]] eta [[Harvey Fletcher]] fisikari amerikarrek arreta handiagoz neurtu zuten elektroiaren karga 1909ko [[Millikanen esperimentu|olio-tanta esperimentuan]], horren emaitzak 1911n argitaratu zirelarik. Esperimentu horretan eremu elektriko bat erabili zen elektrikoki kargatuta zegoen olio tanta bat grabitatearen ondorioz eror ez zedin. Gailu horrek 1etik 150ra arteko ioien karga elektrikoa neur zezakeen % 0,3 baino errore txikiagoarekin. Thomson-en taldeak lehenago egin zituen antzerako esperimentuak, elektrolisiak sortutako ur-tantatxoen hodeiak erabiliz, eta 1911n [[Abram Ioff]]erek, Millikanen emaitza bera lortu zuen kargatutako metalezko mikropartikulak erabiliz, emaitzak 1913an argitaratuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=I K|abizena=Kikoin|izenburua=ABRAM FEDOROVICH IOFFE (on his eightieth birthday)|orrialdeak=798–809|abizena2=Sominskiĭ|izena2=M S|data=1961-05-31|url=https://doi.org/10.1070/PU1961v003n05ABEH005812|aldizkaria=Soviet Physics Uspekhi|alea=5|zenbakia=3|issn=0038-5670|doi=10.1070/pu1961v003n05abeh005812|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Hala ere, olio-tantak uraren tantak baino egonkorragoak ziren, lurruntze tasa motelagoa zelako; eta, beraz, egokiagoak epe luzeagoko esperimentazio zehatzetarako.<ref>{{Erreferentzia|izena=R. A.|abizena=Millikan|izenburua=The Isolation of an Ion, a Precision Measurement of its Charge, and the Correction of Stokes's Law|orrialdeak=349–397|data=1911-04-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevSeriesI.32.349|aldizkaria=Physical Review (Series I)|alea=4|zenbakia=32|doi=10.1103/PhysRevSeriesI.32.349|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

XX. mendearen hasieran, zenbait baldintzatan, kargatutako partikula azkar batek bere bidean [[gainasetu]]tako ur- lurrunaren kondentsazioa eragiten zuela ikusi zen. 1911n [[Charles Thomson Rees Wilson|Charles Wilsonek]] printzipio hau erabili zuen bere [[laino ganbera]] diseinatu eta partikula kargatuen arrastoei argazkiak ateratzeko, hala nola elektroi azkarrak.<ref>{{Erreferentzia|izena=N. N. Das|abizena=Gupta|izenburua=A Report on the Wilson Cloud Chamber and Its Applications in Physics|orrialdeak=225–290|abizena2=Ghosh|izena2=S. K.|data=1946-04-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/RevModPhys.18.225|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|alea=2|zenbakia=18|doi=10.1103/RevModPhys.18.225|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

=== Teoria atomikoa ===
[[Fitxategi:Bohr_atom_model_Euskera.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Bohr_atom_model_Euskera.jpg|thumb|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Bohrren eredu atomikoa]]n ''n'' zenbakiaren bidez [[Zenbaki kuantikoa|kuantifikatutako]] energia duten elektroi-egoerak erakusten ditu. Behe-orbita batera erortzen den elektroi batek orbiten arteko energia-aldea adinako fotoia igortzen ditu.]]
''Ikus gainera: [[Neutroi|nukleoaren protoi-elektroi eredua]].''

[[1914]]an, [[Ernest Rutherford]], [[Henry Moseley]], [[James Franck]] eta [[Gustav Hertz]] fisikarien esperimentuek atomo baten egitura ezarri zuten, neurri handi batean, masa txikiagoko elektroiz inguratutako karga positiboko [[Atomo nukleo|nukleo]] dentso gisa.<ref name="#7">{{Erreferentzia|abizena=Smirnov, B. M. (Boris Mikhaĭlovich), 1938-|izenburua=Physics of atoms and ions|argitaletxea=Springer|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/56068595|isbn=0-387-21730-4|pmc=56068595|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[1913]]an, [[Niels Bohr]] fisikari daniarrak adierazi zuen elektroiak energia-egoera kuantifikatuetan bizi zirela. Energia elektroiaren nukleoaren inguruko orbitak zuten momentu angeluarrak zehazten zuelarik. Elektroiak egoera edo orbita horien artean mugi zitezkeen, maiztasun espezifikoetako fotoiak igorriz edo xurgatuz. Kuantifikatutako orbita horien bidez, zehaztasunez azaldu zituen hidrogeno atomoaren [[espektro-lerroak]].<ref name="#8">{{Erreferentzia|izenburua=Nobel Foundation|hizkuntza=en|data=2020-11-07|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Nobel_Foundation&oldid=987429636|sartze-data=2020-11-15|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Hala ere, Bohrren ereduak ez zituen kontuan hartzen espektro-lerroen intentsitate erlatiboak, eta ez zuen arrakastarik izan atomo konplexuagoen espektroa azaltzerako orduan.<ref name="#7"/>

[[Gilbert Newton Lewis]]ek azaldu zituen atomoen arteko lotura kimikoak. [[1916]]an proposatu zuen bi atomoren arteko [[lotura kobalente]] bat elkarren artean partekatutako elektroi bikote batek mantentzen zuela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gilbert N.|abizena=Lewis|izenburua=THE ATOM AND THE MOLECULE.|orrialdeak=762–785|data=1916-04-01|url=https://doi.org/10.1021/ja02261a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=4|zenbakia=38|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02261a002|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Geroago, [[1927]]an, [[Walter Heitler|Walter Heitler-ek]] eta [[Fritz London]]ek elektroi-bikoteen eraketaren eta lotura kimikoaren azalpen osoa eman zuten [[mekanika kuantiko]]aren terminoetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=The chemists' electron|orrialdeak=150–163|abizena2=Gavroglu|izena2=Kostas|data=1997-05-01|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0143-0807/18/3/005|aldizkaria=European Journal of Physics|alea=3|zenbakia=18|issn=0143-0807|doi=10.1088/0143-0807/18/3/005|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[1919]]an, [[Irving Langmuir]] kimikari estatubatuarrak Lewisen atomoaren eredu estatikoaren gainean jardun zuen, eta iradoki zuen elektroi guztiak elkarren segidako "lodiera bereko geruza (ia) esferiko zentrokideetan” antolatzen zirela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Irving|abizena=Langmuir|izenburua=THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.|orrialdeak=868–934|data=1919-06-01|url=https://doi.org/10.1021/ja02227a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=6|zenbakia=41|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02227a002|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Era berean, gelaxka kopuru batean banatu zituen geruzak, non gelaxka bakoitzak elektroi bikote bat zuen. Eredu horrekin, taula periodikoko elementu guztien [[propietate kimikoak]] kualitatiboki azaltzeko gai izan zen Langmuir.<ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=The chemists' electron|orrialdeak=150–163|hizkuntza=en|abizena2=Gavroglu|izena2=Kostas|data=1997-05-01|url=https://doi.org/10.1088/0143-0807/18/3/005|aldizkaria=European Journal of Physics|alea=3|zenbakia=18|issn=0143-0807|doi=10.1088/0143-0807/18/3/005|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Jakina zen propietate horiek hein handi batean errepikatzen zirela [[Taula periodikoa|lege periodikoaren]] arabera.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Scerri, Eric R.|izenburua=The periodic table : its story and its significance|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/122340314|isbn=978-0-19-534567-4|pmc=122340314|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

[[1924]]an, [[Wolfgang Pauli]] fisikari austriarrak ohartarazi zuen atomoaren geruza antzeko egitura lau parametro multzoren bidez azal zitekeela ,energia-egoera kuantiko bakoitza zehazten zutenak, egoera bakoitza elektroi bakar batek baino hartzen ez zuen bitartean. Energia-egoera kuantiko berean elektroi bat bakarrik egon behar zenaren arau horri [[Pauliren bazterketa printzipioa|Pauliren esklusio-printzipioa]] deitu zitzaion.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Massimi, Michela.|izenburua=Pauli's exclusion principle : the origin and validation of a scientific principle|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/770008282|isbn=978-0-511-12794-6|pmc=770008282|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Laugarren parametroa azaltzeko mekanismo fisikoa, bi balio posible desberdin zituena, [[Samuel Goudsmit]] eta [[George Uhlenbeck]] fisikari holandarrek eman zuten. [[1925]]ean, elektroi batek, bere orbitaren momentu angeluarraz gain, momentu angeluar intrintsekoa eta [[momentu dipolar magnetikoa]] zituela iradoki zuten.<ref name="#7"/><ref>{{Erreferentzia|izena=G. E.|abizena=Uhlenbeck|izenburua=Ersetzung der Hypothese vom unmechanischen Zwang durch eine Forderung bezüglich des inneren Verhaltens jedes einzelnen Elektrons|orrialdeak=953–954|hizkuntza=de|abizena2=Goudsmit|izena2=S.|data=1925-11-01|url=https://doi.org/10.1007/BF01558878|aldizkaria=Die Naturwissenschaften|alea=47|zenbakia=13|issn=1432-1904|doi=10.1007/BF01558878|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Hori Lurrak, eguzkia orbitatzen duen bitartean, bere ardatzaren inguruan egiten duen errotazioaren antzekoa zen. Momentu angeluar intrintseko hori [[spin]] gisa ezagutu zen, eta bereizmen handiko [[Espektrometro|espektrografo]] batekin behatutako espektro-lerroen aldez aurreko zatiketa misteriotsua azaldu zuen; fenomeno horri [[Egitura fina|egitura finaren zatiketa]] deritzo.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Pauli|izenburua=Über die Gesetzmäßigkeiten des anomalen Zeemaneffektes|orrialdeak=155–164|hizkuntza=de|data=1923-12-01|url=https://doi.org/10.1007/BF01327386|aldizkaria=Zeitschrift für Physik|alea=1|zenbakia=16|issn=0044-3328|doi=10.1007/BF01327386|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

=== Mekanika kuantikoa ===
''Ikus gainera: [[Mekanika kuantikoaren historia]].''

[[1924]]ko hitzaldia eman zuenean, ''Recherches sur la théorie des quanta'' («Teoria kuantikoari buruzko ikerketa»), [[Louis de Broglie]] fisikari frantsesak hipotetizatu zuen materia guztia [[De Broglie hipotesia|De Broglieren uhin]] gisa irudika zitekeela [[argia]]ren forman. Hau da, baldintza egokietan, elektroiek eta beste materia batek partikulen edo uhinen propietateak erakutsiko lituzkete. Partikula baten [[Argiaren teoria korpuskular|propietate korpuskularrak]] frogatu egiten dira, bere ibilbideko edozein momentutan espazioan posizio jakin bat duela frogatzen denean.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Falkenburg, Brigitte, 1953-|izenburua=Particle metaphysics : a critical account of subatomic reality|argitaletxea=Springer|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/184985348|isbn=978-3-540-33732-4|pmc=184985348|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Argiaren uhin-izaera erakusten da, esate baterako, argi-sorta bat lerradura paraleloetan zehar igarotzen denean, [[Uhin Interferentzia|interferentzia]]-ereduak sortuz. 1927an, [[George Paget Thomson]] ohartu zen interferentzia-efektua gertatzen zela elektroi-sorta bat metalezko xafla meheetan zehar igaro zenean, eta [[Clinton Davisson]] eta [[Lester Germer]] fisikari estatubatuarrek [[nikel]]-kristal baten elektroien islapenagatik.
[[Fitxategi:Orbital_s1.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Orbital_s1.png|thumb|Mekanika{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} kuantikoan, elektroi batek atomo batean duen portaera ''[[Orbital atomiko|orbital]]'' batek deskribatzen du; orbital hori probabilitate-banaketa bat da, orbita baten ordez. Irudian, itzalak adierazten du elektroia "aurkitzeko" probabilitate erlatiboa, une horretan emandako [[zenbaki kuantiko]]ei dagokien energia duelarik.]]
Elektroientzako uhin-izaera baten De Broglieren aurreikuspenak eraman zuen [[Erwin Schrödinger]] elektroientzako uhin-ekuazio bat postulatzera, nukleoak atomoan duen eraginaren pean mugituz. [[1926]]an, ekuazio horrek, [[Schrödingerren ekuazio]]ak, arrakastaz deskribatu zuen nola hedatzen ziren elektroi-uhinak.<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Schrödinger|izenburua=Quantisierung als Eigenwertproblem|orrialdeak=437–490|hizkuntza=en|data=1926|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/andp.19263851302|aldizkaria=Annalen der Physik|alea=13|zenbakia=385|issn=1521-3889|doi=10.1002/andp.19263851302|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Denborarekiko elektroi baten posizioa zehazten zuen ebazpen bat eman ordez, uhin-ekuazio hori erabil zitekeen elektroi bat posizio batetik gertu aurkitzeko probabilitatea aurreikusteko, bereziki elektroia espazioan lotuta zegoen lekutik gertu, eta, horretarako, elektroien uhin-ekuazioak ez ziren denboran aldatzen. Ikuspegi horrek [[mekanika kuantiko]]aren bigarren formulazio bat ekarri zuen (lehena Heisenbergek 1925ean egina), eta Schrödingerren ekuazioaren soluzioak, Heisenbergenak bezala, elektroi batek hidrogeno atomo batean zituen energia-egoeren deribazioak ematen zituen. 1913an Bohrek lehenengo deribatu zituenen baliokideak ziren, eta bazekiten hidrogenoaren espektroa erreproduzitzen zutela.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Rigden, John S.|izenburua=Hydrogen : the essential element|argitaletxea=Harvard University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/48256825|isbn=0-674-00738-7|pmc=48256825|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Behin spina eta elektroi anitzen arteko elkarrekintza deskribagarriak izan zirenean, mekanika kuantikoak bide eman zuen hidrogenoa baino zenbaki atomiko handiagoak zituzten atomoen elektroien konfigurazioa aurresateko.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Reed, Bruce Cameron.|izenburua=Quantum mechanics|argitaletxea=Jones and Bartlett|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/86090486|isbn=0-7637-4451-4|pmc=86090486|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

[[1928]]an, Wolfgang Pauliren lanean oinarrituta, [[Paul Dirac|Paul Dirac-ek]] elektroiaren eredu bat sortu zuen: Dirac ekuazioa, [[erlatibitatearen teoria]]rekin bat zetorrena, eremu elektromagnetikoaren mekanika kuantikoaren formulazio [[hamiltondarra]]ri irizpide erlatibistak eta simetrikoak aplikatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul Adrien Maurice|abizena=Dirac|izenburua=The quantum theory of the electron|orrialdeak=610–624|abizena2=Fowler|izena2=Ralph Howard|data=1928-02-01|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rspa.1928.0023|aldizkaria=Proceedings of the Royal Society of London. Series A, Containing Papers of a Mathematical and Physical Character|alea=778|zenbakia=117|doi=10.1098/rspa.1928.0023|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Bere ekuazio erlatibistako zenbait arazo konpontzeko, Dirac-ek hutsaren eredu bat garatu zuen 1930ean, energia negatiboko partikulen itsaso infinitu bat bezala deskribatzen, eta, ondoren, [[Dirac-en itsaso]] moduan izendatu zena. Horrek positroi baten existentzia iragartzera eraman zuen, elektroiaren [[antimateria]]ren kontrapartea. Partikula hori [[Carl David Anderson|Carl Anderson-ek]] aurkitu zuen [[1932]]an, elektroi estandarrei ''negaton'' deitzea eta elektroiak termino generiko bezala erabiltzea proposatu zuen, positiboki zein negatiboki kargatutako aldaerak deskribatzeko.

[[1947]]an, [[Willis Lamb|Willis Lamb-ek]], [[Robert Retherford]] graduatu ondoko ikaslearekin lankidetzan, ikusi zuen hidrogeno atomoaren zenbait egoera kuantiko, energia bera izan beharko luketenak, aldatu egin zirela elkarren artean; desberdintasunari Lamb efektua deitu zitzaion. Aldi berean, [[Polykarp Kusch|Polykarp Kusch-ek]], [[Henry M. Foley]]rekin lankidetzan, ikusi zuen elektroiaren momentu magnetikoa Dirac-en teoriak aurreikusitakoa baino handixeagoa zela. Geroago, ezberdintasun txiki horri elektroiaren [[momentu dipolar magnetiko anomaloa]] deitu zitzaion. Diferentzia hori geroago [[elektrodinamika kuantikoa]]ren teoriak azalduko zuen, [[Sin-Itiro Tomonaga]], [[Julian Schwinger]] eta [[Richard Feynman]]ek [[1940]]ko hamarkadaren amaieran garatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nobel Prize in Physics 1965|hizkuntza=en-US|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1965/summary/|aldizkaria=NobelPrize.org|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

=== Partikula-azeleragailua ===
[[XX. mendea]]ren lehen erdian [[partikula-azeleragailu]]aren garapenarekin, fisikariak [[Partikula azpiatomiko|partikula subatomikoen]] propietateetan sakontzen hasi ziren. [[Indukzio elektromagnetiko]]a erabiliz elektroiak azeleratzeko lehen saiakera [[1942]]an egin zuen [[Donald William Kerst|Donald Kerstek]]. Bere hasierako [[betatroi]]ak 2.3 MeV-eko energiak lortu zituen, ondorengo betatroiek, berriz, 300 MeV lortu zituzten. [[1947]]an, [[General Electric|General Electric-en]] 70 MeV elektroi-sinkrotroi baten bidez aurkitu zuten [[sinkrotroi-erradiazioa]]. Eremu magnetiko baten bidezko elektroi azeleratuek, argiaren abiaduratik hurbil mugitzen zirenak, eragin zuten erradiazio hori.<ref>{{Erreferentzia|izena=F. R.|abizena=Elder|izenburua=Radiation from Electrons in a Synchrotron|orrialdeak=829–830|abizena2=Gurewitsch|abizena3=Langmuir|abizena4=Pollock|izena2=A. M.|izena3=R. V.|izena4=H. C.|data=1947-06-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.71.829.5|aldizkaria=Physical Review|alea=11|zenbakia=71|doi=10.1103/PhysRev.71.829.5|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Sorta-energia 1,5 GeV izanik, energia handiko partikulen lehen [[talkatzailea]] [[ADONE]] izan zen, lanean [[1968]]an hasi zena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The rise of the standard model : particle physics in the 1960s and 1970s|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/34284494|isbn=0-521-57082-4|pmc=34284494|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Gailu horrek elektroiak eta positroiak azeleratzen zituen kontrako norabideetan, eta talkaren energia bikoiztea lortu zuen, elektroi batekin objektu estatiko bat kolpatzean lortzen denarekin konparatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Carlo|abizena=Bernardini|izenburua=AdA:The First Electron-Positron Collider|orrialdeak=156–183|hizkuntza=en|data=2004-06-01|url=https://doi.org/10.1007/s00016-003-0202-y|aldizkaria=Physics in Perspective|alea=2|zenbakia=6|issn=1422-6960|doi=10.1007/s00016-003-0202-y|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[CERN]]en [[1989]]tik [[2000]]ra martxan egon zen [[Large Electron–Positron Collider|Large Electron–Positron Collider-ak]] (LEP), elektroien eta positroien talkari handiak, 209 GeV-eko talka-energiak lortu zituen eta neurketa garrantzitsuak egin zituen partikula-fisikaren [[Eredu Estandarra|eredu estandarrerako]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Large Electron-Positron Collider {{!}} CERN|url=https://home.cern/science/accelerators/large-electron-positron-collider|aldizkaria=home.cern|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEP reaps a final harvest|hizkuntza=en-GB|data=2000-12-01|url=https://cerncourier.com/a/lep-reaps-a-final-harvest/|aldizkaria=CERN Courier|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

=== Banakako elektroien konfinamendua ===
Orain, banakako elektroiak erraz konfinatu daitezke CMOS [[transistore]] ultra txikietan (L = 20 [[Nanometro|nm]], W = 20 nm), tenperatura kriogenikotan, –269 [[°C]] (4 [[Kelvin (unitatea)|K]])-tik –258&nbsp;°C (15 K)-ra bitarteko tarteetan, operatzen dutenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Enrico|abizena=Prati|izenburua=Few electron limit of n-type metal oxide semiconductor single electron transistors|orrialdeak=215204|hizkuntza=en|abizena2=De Michielis|abizena3=Belli|abizena4=Cocco|abizena5=Fanciulli|abizena6=Kotekar-Patil|abizena7=Ruoff|abizena8=Kern|abizena9=Wharam|izena2=Marco|izena3=Matteo|izena4=Simone|izena5=Marco|izena6=Dharmraj|izena7=Matthias|izena8=Dieter P|izena9=David A|data=2012-05-03|url=https://doi.org/10.1088/0957-4484/23/21/215204|aldizkaria=Nanotechnology|alea=21|zenbakia=23|issn=0957-4484|doi=10.1088/0957-4484/23/21/215204|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Elektroiaren uhin-funtzioa sare erdieroale batean hedatzen da, eta modu negatiboan interakzionatzen du balentzia-bandako elektroiekin. Hori dela eta, banakako partikulen formalismoan trata daiteke, bere masa, [[Masa efektiboa|masa efektiboko tentsore]] batekin ordezkatuz.

== Ezaugarriak ==

=== Sailkapena ===
[[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|274x274px|Oinarrizko{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} partikulen Eredu Estandarra. Elektroia ''e'' hizkiaz agertzen da ''leptoiak'' taldearen barruan.]]
Partikulen fisikako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarrean]], elektroiak [[leptoi]]ak deritzen partikula subatomiko taldearen barruan kokatzen dira, eta oinarrizko partikulatzat hartzen dira. Leptoi kargatuen artean elektroiek dute masa baxuena, eta masa baxua dutenez, oinarrizko partikulen lehenengo belaunaldi  barruan sartzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul H.|abizena=Frampton|izenburua=Quarks and leptons beyond the third generation|orrialdeak=263–348|hizkuntza=en|abizena2=Hung|abizena3=Sher|izena2=P. Q.|izena3=Marc|data=2000-06-01|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0370157399000952|aldizkaria=Physics Reports|alea=5|zenbakia=330|issn=0370-1573|doi=10.1016/S0370-1573(99)00095-2|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Bigarren belaunaldi eta hirugarren belaunaldietan ere leptoi kargatuak sartzen dira ([[muoi]] eta [[Tau (partikula)|tau]] oinarrizko partikulak), eta elektroiaren ezaugarri berdinak dituzte: [[spin]]a eta elkarrekintza. Hala ere, desberdintasun nagusia masa da, elektroiek baino masa handiagoa baitute.

Leptoiez gain badaude materiaren beste oinarrizko osagai batzuk: [[quark]]ak. Hauek, leptoiek ez bezala, [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza sendoa]] dute beste partikulekiko. Leptoien taldeko oinarrizko partikula guztiak [[fermioi]] moduan izendatzen dira; izan ere, denek dute spin ez-osoa. Elektroiek, adibidez, ½ spina du.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Book sources|hizkuntza=en|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-8493-1202-1|sartze-data=2020-11-15|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>

=== Oinarrizko propietateak ===
Elektroiak [[masa]] aldaezina du, gutxi gorabehera 9.109 x 10<sup>-31</sup> kg-ko baliokoa<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Mohr|izenburua=CODATA recommended values of the fundamental physical constants: 2006|orrialdeak=633–730|abizena2=Taylor|abizena3=Newell|izena2=Barry N.|izena3=David B.|data=2008-06-06|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/RevModPhys.80.633|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|alea=2|zenbakia=80|doi=10.1103/RevModPhys.80.633|sartze-data=2020-11-15}}</ref> (5.489 x 10<sup>-4</sup> masa unitate atomikoetan). Protoiaren masarekin alderatuz, elektroiaren masa 1836 aldiz txikiagoa da,<ref name="#2"/><ref>{{Erreferentzia|abizena=Zombeck, Martin V.|izenburua=Handbook of space astronomy and astrophysics|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/310197447|edizioa=3rd ed|isbn=978-0-511-34964-5|pmc=310197447|sartze-data=2020-11-15}}</ref> eta neurketa astronomikoen arabera balio hau ez da aldatu unibertsoak duen adinaren erdian behintzat.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael T.|abizena=Murphy|izenburua=Strong Limit on a Variable Proton-to-Electron Mass Ratio from Molecules in the Distant Universe|orrialdeak=1611–1613|hizkuntza=en|abizena2=Flambaum|abizena3=Muller|abizena4=Henkel|izena2=Victor V.|izena3=Sébastien|izena4=Christian|data=2008-06-20|url=https://science.sciencemag.org/content/320/5883/1611|aldizkaria=Science|alea=5883|zenbakia=320|issn=0036-8075|pmid=18566280|doi=10.1126/science.1156352|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Beste ezaugarri garrantzitsu bat [[Karga elektriko|karga]] da. Elektroiek protoien karga berdina dute baina aurkako zeinuarekin eta balioa -1.602176634 x 10<sup>-19</sup> [[coulomb]]ekoa da.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Mohr|izenburua=CODATA recommended values of the fundamental physical constants: 2006|orrialdeak=633–730|abizena2=Taylor|abizena3=Newell|izena2=Barry N.|izena3=David B.|data=2008-06-06|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/RevModPhys.80.633|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|alea=2|zenbakia=80|doi=10.1103/RevModPhys.80.633|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Sinbolo gisa ''e'' moduan adierazten da, eta normalean ''e<sup>-</sup>'' moduan erabiltzen da elektroiaren antipartikularekin desberdintzeko;<ref>{{Erreferentzia|izena=Jens C.|abizena=Zorn|izenburua=Experimental Limits for the Electron-Proton Charge Difference and for the Charge of the Neutron|orrialdeak=2566–2576|abizena2=Chamberlain|abizena3=Hughes|izena2=George E.|izena3=Vernon W.|data=1963-03-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.129.2566|aldizkaria=Physical Review|alea=6|zenbakia=129|doi=10.1103/PhysRev.129.2566|sartze-data=2020-11-15}}</ref> [[positroi]]a, ''e<sup>+</sup>'' moduan adierazten da, alegia.<ref name=":2" /><ref name=":3" />

Gaurko egunez ez da ezagutzen elektroiaren barne-estrukturarik.<ref name="#9">{{Erreferentzia|izena=Estia J.|abizena=Eichten|izenburua=New Tests for Quark and Lepton Substructure|orrialdeak=811–814|abizena2=Lane|abizena3=Peskin|izena2=Kenneth D.|izena3=Michael E.|data=1983-03-14|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.50.811|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=11|zenbakia=50|doi=10.1103/PhysRevLett.50.811|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref name="#9"/>

Elektroiaren erradioa finkatzeko orduan eztabaida sakona dago adituen artean; izan ere, elektroiak erradio finitua izatea ez dator bat [[Erlatibitatearen teoria|teoria erlatibistaren]] premisekin. Bestetik, erradioa nulutzat jotzeak, hau da, elektroia puntu moduan hartzeak, arazo matematiko larriak sortuko lituzke (energiaren balio batzuk infinitura joango lirateke).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eduard Shpolsky|hizkuntza=en|data=2020-03-17|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Eduard_Shpolsky&oldid=945968300|sartze-data=2020-11-15|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Hala ere, badago elektroiaren erradio klasikoa, non bere balioa 2.8179 x 10<sup>-15</sup>m den. Erradio balio honek ez ditu kontuan hartzen efektu kuantikoen ekarpenak, eta, ondorioz, ez du elektroiaren benetako egitura definitzen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Meschede, Dieter, 1954-|izenburua=Optics, light and lasers : the practical approach to modern aspects of photonics and laser physics|argitaletxea=Wiley-VCH|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/51107020|isbn=3-527-40364-7|pmc=51107020|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Haken, H.|izenburua=The physics of atoms and quanta : introduction to experiments and theory|argitaletxea=Springer|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/43864351|edizioa=6th rev. and enl. ed|isbn=3-540-67274-5|pmc=43864351|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Partikula askok ez dute [[erdibizitza]] handia, eremu desberdinetan ez-egonkorrak baitira. Muoien kasuan, 2.2 x 10<sup>-6</sup> segundoko erdibizitza dute partikulek. Elektroia, aldiz, egonkorra izan ohi da ingurune askotan, eta karga-kontserbazioaren printzipioagatik elektroi baten erdibizitza minimoa 6.6 x 10<sup>28</sup> urtekoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=R. I.|abizena=Steinberg|izenburua=Experimental test of charge conservation and the stability of the electron|orrialdeak=2582–2586|abizena2=Kwiatkowski|abizena3=Maenhaut|abizena4=Wall|izena2=K.|izena3=W.|izena4=N. S.|data=1975-11-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevD.12.2582|aldizkaria=Physical Review D|alea=9|zenbakia=12|doi=10.1103/PhysRevD.12.2582|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Particle Data Group|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=010001|abizena2=Beringer|abizena3=Arguin|abizena4=Barnett|abizena5=Copic|abizena6=Dahl|abizena7=Groom|abizena8=Lin|abizena9=Lys|izena2=J.|izena3=J. -F.|izena4=R. M.|izena5=K.|izena6=O.|izena7=D. E.|izena8=C. -J.|izena9=J.|data=2012-07-20|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevD.86.010001|aldizkaria=Physical Review D|alea=1|zenbakia=86|doi=10.1103/PhysRevD.86.010001|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Search for electron decay mode e→γ+ν with prototype of Borexino detector|orrialdeak=29–40|hizkuntza=en|data=2002-01-17|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S037026930101440X|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-2|zenbakia=525|issn=0370-2693|doi=10.1016/S0370-2693(01)01440-X|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Borexino Collaboration|izenburua=Test of Electric Charge Conservation with Borexino|orrialdeak=231802|abizena2=Agostini|abizena3=Appel|abizena4=Bellini|abizena5=Benziger|abizena6=Bick|abizena7=Bonfini|abizena8=Bravo|abizena9=Caccianiga|izena2=M.|izena3=S.|izena4=G.|izena5=J.|izena6=D.|izena7=G.|izena8=D.|izena9=B.|data=2015-12-03|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.115.231802|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=23|zenbakia=115|doi=10.1103/PhysRevLett.115.231802|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

=== Propietate kuantikoak ===
[[Fitxategi:Asymmetricwave2.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Asymmetricwave2.png|thumb|271x271px|Dimentsio{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} bateko kutxa batean dauden bi elektroik osatzen duten uhin-funtzio antisimetrikoa.]]
Uhin-partikula bitasunagatik partikula guztiek uhin gisa joka dezakete. Gertaera hau [[Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza partikula kuantikoekin|Young-en bi zirrikituen esperimentuan]] frogatzen da. Mekanika kuantikoan, uhin-izaera deskribatzeko funtzio konplexuak daude, [[psi]] (Ψ) [[Alfabeto greko|letra grekoz]] adierazten direnak. Funtzio horren berbidurak partikula bat posizio jakin batean egoteko duen probabilitatea ematen digu. Honi [[Probabilitatearen dentsitate-funtzio|probabilitate-dentsitate]] funtzioa deritzo.<ref name=":5">{{Erreferentzia|abizena=Munowitz, M. (Michael)|izenburua=Knowing : the nature of physical law|argitaletxea=Oxford University Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/58604831|isbn=978-0-19-516737-5|pmc=58604831|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Elektroiak partikula ez-bereizgarriak dira, ezin baitira bi elektroi bereizi beraien barne-propietateak aztertuz. Oso garrantzitsua da uhin-funtzioa sortzerako orduan; izan ere, ez-bereizgarriak diren partikulek funtzio antisimetrikoak izango dituzte; bereizgarriek, bestetik, funtzio simetrikoak. Funtzioa antisimetrikoa izatea horrela adierazten da bi elektroien kasuan.

<math>\psi(r_{1},r_{2})=-\psi(r_{2},r_{1})</math>

Non r<sub>1</sub> eta r<sub>2</sub> lehenengo eta bigarren elektroien posizioak diren, hurrenez hurren. Fermioi guztiek izango dute uhin-funtzio antisimetriko bat esleituta. Badaude, bestetik, [[bosoi]]ak bezalako partikulak, ezen uhin-funtzio simetrikoa duten.<ref name="#10">{{Erreferentzia|abizena=Munowitz, M. (Michael)|izenburua=Knowing : the nature of physical law|argitaletxea=Oxford University Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/58604831|isbn=978-0-19-516737-5|pmc=58604831|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Elektroien kasuan, funtzioaren simetria oso garrantzitsua da [[Pauliren bazterketa printzipioa|Pauliren esklusio-printzipioa]] ondorioztatzeko. Printzipio horren arabera, ez dira egongo bi elektroi [[egoera kuantiko]] berdinean, hau da, beti egongo da ezaugarriren bat desberdina dutena.<ref name="#10"/>

=== Elkarrekintza ===
Elektroiak eremu elektrikoa sortzen du. Eremu horrek indar erakarlea eragiten die karga positibodun partikulei, hala nola protoiei, eta indar aldaratzailea karga negatibodun partikulei, hala nola beste elektroiei. Hurbilketa ez [[Erlatibitate berezia|erlatibistan]], indar hau Coulomben legearekin adieraz daiteke.<ref name="#11">{{Erreferentzia|abizena=Griffiths, David J. (David Jeffery), 1942-|izenburua=Introduction to electrodynamics|argitaletxea=Prentice Hall|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/40251748|edizioa=3rd ed|isbn=0-13-805326-X|pmc=40251748|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Bestalde, elektroi higikor batek eremu magnetikoa ere sortzen du. [[Maxwellen ekuazioak|Ampère-Maxwell legeak]] karga higikorrek sortutako korronte elektrikoarekin lotzen du eremu magnetiko horren adierazpena. Karga higikor orokorrak sortutako eremu elektromagnetikoa Liénard-Wiechert potentzialen bidez adierazten da. Adierazpen horiek hurbilketa erlatibistarako ere balio dute.<ref name="#11"/>

Elektroi batek, eremu magnetiko batean zehar higitzean, bere higidurarekiko eta eremu-lerroekiko elkarzuta den Lorentzen indarra jasaten du. [[Indar zentripetu]] horren eraginez, elektroia [[Helize (geometria)|helize-ibilbide]] bati jarraituz higitzen da. Azelerazio horren ondorioz, elektroiak energia igortzen du [[Sinkrotroi|sinkrotroi-erradiazioaren]] bidez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rohan|abizena=Mahadevan|izenburua=Harmony in Electrons: Cyclotron and Synchrotron Emission by Thermal Electrons in a Magnetic Field|orrialdeak=327|abizena2=Narayan|abizena3=Yi|izena2=Ramesh|izena3=Insu|data=1996-07-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1996ApJ...465..327M|aldizkaria=The Astrophysical Journal|zenbakia=465|issn=0004-637X|doi=10.1086/177422|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref name=":5" />

Fotoi baten eta elektroi aske baten arteko talka inelastikoari [[Compton efektua|Compton sakabanaketa]] deritzo. Talka horretan momentu lineala eta energia transmititzen dira partikulen artean. Ondorioz, fotoiaren uhin-luzera eta norabidea aldatu egiten dira. Uhin-luzeraren aldaketa maximoa Comptonen uhin-luzera izenarekin ezagutzen da.<ref name="#8"/>

<math>\lambda_c=\frac{h}{m_ec^2}</math>

Elektroien kasuan, 2,43·10<sup>-12</sup> m da bere zenbakizko balioa.<ref name=":4" /> Uhin-luzera handietarako, aldaketa arbuiagarria da eta, kasu horretan, Thomson sakabanaketa esaten zaio elkarrekintzari.<ref>{{Erreferentzia|izena=Szu-yuan|abizena=Chen|izenburua=Experimental observation of relativistic nonlinear Thomson scattering|orrialdeak=653–655|hizkuntza=en|abizena2=Maksimchuk|abizena3=Umstadter|izena2=Anatoly|izena3=Donald|data=1998-12|url=https://www.nature.com/articles/25303|aldizkaria=Nature|alea=6712|zenbakia=396|issn=1476-4687|doi=10.1038/25303|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Bi kargen arteko interakzio elektromagnetikoaren akoplamendu-konstantea egitura meheko konstantea da. Dimentsio gabeko konstante hori bi kargak Compton uhin-luzerako distantziara daudenean duten energia elektrostatikoaren eta kargaren gainerako energiaren arteko arrazoia da. Bere zenbakizko balioa 1/137 da, gutxi gorabehera.<ref name=":4" />

<math>\alpha = \frac{1}{4 \pi \varepsilon_0} \frac{e^2}{\hbar c} = \frac{\mu_0}{4 \pi} \frac{e^2 c}{\hbar} = \frac{k_\text{e} e^2}{\hbar c} = \frac{e^2}{2\varepsilon_0 c h} = \frac{c \mu_0}{2 R_\text{K}} = \frac{e^2 Z_0}{2h} = \frac{e^2 Z_0}{4\pi \hbar}\simeq\frac{1}{137}</math>

Elektroi eta positroi banak talka egitean elkar deuseztatzen dute, bi gamma izpi edo gehiago igorriz. Talka aurretik duten momentu lineala arbuiagarria bada, [[positronio]] atomo bat sor daiteke denbora laburrez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert|abizena=Beringer|izenburua=The Angular Distribution of Positron Annihilation Radiation|orrialdeak=222–224|abizena2=Montgomery|izena2=C. G.|data=1942-03-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.61.222|aldizkaria=Physical Review|alea=5-6|zenbakia=61|doi=10.1103/PhysRev.61.222|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Wilson, Jerry D.|izenburua=College physics.|argitaletxea=Prentice Hall|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/41070611|edizioa=4th ed.|isbn=0-13-082444-5|pmc=41070611|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Bestalde, energia handiko fotoi bat elektroi eta positroi banatan deskonposa daiteke, [[Bikote sorrera|bikote-sorrera]] izeneko prozesuan. Azken fenomeno hori karga elektriko batetik hurbil soilik gerta daiteke: nukleo atomiko bat, esaterako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jörg|abizena=Eichler|izenburua=Electron–positron pair production in relativistic ion–atom collisions|orrialdeak=67–72|hizkuntza=en|data=2005-11-14|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0375960105010662|aldizkaria=Physics Letters A|alea=1|zenbakia=347|issn=0375-9601|doi=10.1016/j.physleta.2005.06.105|sartze-data=2020-11-15|serie=Einstein Special Issue}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=J. H.|abizena=Hubbell|izenburua=Electron–positron pair production by photons: A historical overview|orrialdeak=614–623|hizkuntza=en|data=2006-06-01|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0969806X0500263X|aldizkaria=Radiation Physics and Chemistry|alea=6|zenbakia=75|issn=0969-806X|doi=10.1016/j.radphyschem.2005.10.008|sartze-data=2020-11-15|serie=Pair Production}}</ref>

=== Atomoak eta molekulak ===
''Artikulu nagusia: [[Atomo]].''

Elektroi bat nukleoari lotuta egongo da nukleoak eragiten dion Coulomb-en indarrari esker. Nukleo batez eta bere inguruan dauden elektroiz osatutako sistemari atomo deritzo. Elektroi kopurua eta nukleoko karga-elektriko kopurua ez badira berdinak, atomo mota horri ioia deritzo. Uhin-egoera deskribatzeko orbital atomiko funtzioak erabiliko ditugu. Orbital hauek aurretik aipatutako Ψ funtzioak dira, baina azpi-indize batzuk kontuan hartuta. Azpi-indize horiek zenbaki kuantikoak izango dira, eta uhin-funtzio zehatz bat lortzeaz gain hainbat balio fisikoren emaitza emango digute; horien artean: energia, [[momentu angeluar]]ra eta spin momentu angeluarra. Pauliren esklusio-printzipioa gogoratuz, orbital bakoitzean bi elektroi bakarrik egon daitezke bakoitza spin desberdin batekin; izan ere, spin desberdina izatean bi elektroiak ez dira egongo egoera kuantiko berdinean.
[[Fitxategi:S-p-Orbitals.svg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:S-p-Orbitals.svg|thumb|390x390px|Lehenengo{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} bost orbital atomikoen irudia.]]
Elektroiek hurrengo orbitalera egin dezakete salto fotoien xurgapen edota igorpenari esker, non fotoi hauen energia bat datorren orbitalen potentzien arteko diferentziarekin. Badaude beste modu batzuk elektroien garraioa gertatzeko; horien artean, ezagunena [[efektu fotoelektriko]]a da, non fotoi batek elektroi batekin talka egiten duen eta fotoi horren energia [[ionizazio-energia]] baino handiagoa den. Kasu horretan, elektroiak energia hori xurgatzen du eta elektroia askatu egiten da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tipler, Paul Allen, 1933-|izenburua=Modern physics.|argitaletxea=W.H. Freeman|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49894577|edizioa=4th ed.|isbn=0-7167-4345-0|pmc=49894577|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Elektroiak, esan dugun bezala, karga-elektrikoa du. Karga izateagatik momentu magnetiko orbital bat eratzen da, eta [[Stern-Gerlach-en esperimentuak]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=FCenRed|izenburua=El experimento de Stern-Gerlach y el espín|hizkuntza=es|data=2014-08-06|url=http://www.fisicacuantica.es/experimento_stern-gerlach/|aldizkaria=Física cuántica en la red|sartze-data=2020-11-11}}</ref> ondorioztatu zuen bezala, momentu angeluarrarekiko proportzionala izango da. Haatik, momentu magnetikoa lortzeko nukleo eta elektroi guztien spinaren eta orbitalen ekarpenak hartu behar dira kontuan; beraz, kalkuluak zailtzen dira zenbaki atomikoa igo ahala.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Jiles, David.|izenburua=Introduction to magnetism and magnetic materials|argitaletxea=Chapman and Hall|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/39622825|edizioa=2nd ed|isbn=0-412-79850-6|pmc=39622825|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

[[Lotura kimiko]]ak elkarrekintza elektromagnetikoaren ondorio dira, eta mekanika kuantikoak premisa hori hartzen du ardatz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fundamental world of quantum chemistry : a tribute to the memory of Per-Olov Löwdin|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|data=©2003-©2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/52069944|isbn=1-4020-2584-X|pmc=52069944|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Lotura kimiko sendoenak [[lotura ioniko]]a eta [[lotura kobalente]]a dira, elektroiak eman edota elektroiak partekatzen direlako. Horrela sortzen dira [[Molekula|molekulak.]]<ref name=":1" />

Molekula horien eraketako oinarrizko kontzeptua partikula bikotearena da. Bi partikula orbital berean, baina aurkako spinekin, nukleoaren inguruan aurkitzeko probabilitatea oso garaia da; bestetik, elektroi aske bat egonez gero, probableena da nukleotik urrun egotea. Ondorioz, orbitalak beteta dituzten molekulak sendoagoak izango dira nukleoan kontzentratzen baitira atomoko elementu gehienak.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Daudel|izenburua=The Electron Pair in Chemistry|hizkuntza=en|abizena2=Bader|abizena3=Stephens|abizena4=Borrett|izena2=R. F. W.|izena3=M. E.|izena4=D. S.|data=2011-02-04|url=https://cdnsciencepub.com/doi/abs/10.1139/v74-201|aldizkaria=Canadian Journal of Chemistry|doi=10.1139/v74-201|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

=== Eroankortasuna ===
Material batek dituen karga positibo eta negatiboak ez badira berdinak, material horrek karga neto bat izango du. Karga positibo eta negatiboen kopuruan berdina bada, ostera, karga netoa nulua izango da, hau da, elektrikoki neutroa. Gerta daiteke elektroi askeak izatea, eta honek korronte elektriko bat sortuko luke; beraz, korronte elektriko horrek eremu magnetiko bat sortuko luke. Premisa hauek [[James Clerk Maxwell|Maxwell-ek]] jaso zituen, oso ospetsuak diren [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioetan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maxwell's Equations|url=http://www.maxwells-equations.com/|aldizkaria=www.maxwells-equations.com|sartze-data=2020-11-11}}</ref>

Eroankortasuna aldagai termodinamikoen menpekoa den propietate fisikoa da. Tenperatura finko batean, eroankortasunak , potentzial diferentzia bat aplikatzean materialak jasaten duen korronte elektrikoa neurtzen du. Eroankortasun handiena duten elementuak eroaleak dira, eta metal gehienak [[Eroale elektriko|eroaleak]] dira ([[Kobre]]a, [[Urre]]a, [[Zilar]]ra...). Eroale txarretan ([[Isolatzaile elektriko|isolatzaile]] ere deitzen zaie) elektroiak atomoei itsatsita geratzen dira potentzial diferentziari jaramonik egin gabe. Adibide onena [[dielektriko]]en kasua da.
[[Fitxategi:Lightnings_sequence_2_animation-wcag.gif|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Lightnings_sequence_2_animation-wcag.gif|thumb|275x275px|Tximista{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} deskarga bat elektroien fluxua da funtsean.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Rakov, Vladimir A., 1955-|izenburua=Lightning : physics and effects|url=https://www.worldcat.org/oclc/857769541|isbn=978-1-107-26683-4|pmc=857769541|sartze-data=2020-11-15}}</ref>]]
Metalak bero-eroale oso onak dira, metaletan aurkitzen diren elektroiek modu librean garraia dezaketelako energia atomoen artean. Gainera, metaletan, eroankortasun termikoak tenperaturarekiko ez du ia menpekotasunik. Horrela frogatzen du matematikoki [[Wiedemann-Franz]] legeak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Thermal Conductivity and the Wiedemann-Franz Law|url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/thermo/thercond.html|aldizkaria=hyperphysics.phy-astr.gsu.edu|sartze-data=2020-11-12}}</ref>, non tenperatura eroankortasunarekin lotzen duen. Tenperatura ez-egonkor horren ondorioz, metalaren [[Erresistibitate elektriko|erresistibitatea]] igotzen da eta horrek tenperaturarekiko menpekotasuna duen korronte elektriko bat sortzen du. Badago tenperatura zehatz bat, [[Zero Absolutu|tenperatura kritikoa]], non tenperatura hori baino baxuagoa duten materialek erresistibitatea galtzen duten; beraz, korronte elektrikoak oztopo guztiak galtzen ditu higitzeko. Prozesu honi, [[supereroankortasun]] deritzo.

Tenperaturak garrantzi handia du material baten azterketa egiterako orduan, eta askotan zaila egiten da baldintza idealak lortzea. Elektroiak solido eroale baten barruan daudenean, adibidez, 0 absolutuko tenperaturara heltzean hiru quasipartikula eratzen dira: [[spinoiak]], [[orbitoiak]] eta [[holoiak]]. Kasu horretan, 0 absolutuko tenperatura lortzea ezinezkoa da, molekulek ez luketelako inolako higidurarik eta bibraziorik jasango. Hau [[Werner Heisenberg|Heisenberg]]-en [[Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|ziurgabetasun printzipioaren]] aurka doa.

== Sorrera ==
[[Fitxategi:Pair_production.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Pair_production.png|thumb|306x306px|Elektroi{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} eta positroi banaren [[bikote sorrera]]. Fenomeno hori nukleo atomikoa bezalako kargadun partikuletatik hurbil gertatzen da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Bianchini, Lorenzo.|izenburua=Selected exercises in particle and nuclear physics|argitaletxea=Springer|data=2018|url=https://www.worldcat.org/oclc/1013824929|isbn=978-3-319-70494-4|pmc=1013824929|sartze-data=2020-11-15}}</ref>]]
[[Big Bang|Big Bang teoria]] da [[Unibertsoa|unibertsoaren sorrerako]] gertaerak azaltzeko teoria onartuena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lurquin, Paul F.|izenburua=The origins of life and the universe|argitaletxea=Columbia University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/614998774|isbn=0-231-50766-6|pmc=614998774|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Big Bang osteko lehen milisegundoan [[tenperatura]]k hain ziren handiak, non fotoiek elkarrekin erreakzionatzen baitzuten elektroi-positroi pareak sortuz. Era berean, alderantzizko prozesua ere gertatzen zen.

<math>\gamma  +  \gamma  \leftrightarrow  e^-  +  e^+</math>

Tenperatura azkar ari zen jaisten unibertsoaren hasierako garaian eta hamabost segundo igaro zirenerako, tenperatura jada ez zen nahikoa [[Bikote sorrera|elektroi-positroi sorrera]] gertatzeko. Hala ere, elektroiek eta positroiek elkar deuseztatzen jarraitu zuten, [[gamma izpi]]ak igorriz.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Silk, Joseph, 1942-|izenburua=The big bang|argitaletxea=W.H. Freeman|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/52242538|edizioa=3rd ed., 1st Owl Books ed|isbn=0-7167-3878-3|pmc=52242538|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Oraindik ezezaguna den arrazoiren bategatik, partikula kopurua antipartikula kopurua baino handiagoa zen. Ondorioz, deuseztaturiko 10<sup>9</sup> elektroi-positroi pareko, elektroi bat aske gelditu zen. Protoi-antiprotoi bakoitzeko ere protoi kopuru berdina gelditu zen aske, [[barioi asimetria]] izeneko fenomenoari jarraituz eta unibertsoaren karga osoa nulu eginez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward W.|abizena=Kolb|izenburua=The development of baryon asymmetry in the early universe|orrialdeak=217–221|hizkuntza=en|abizena2=Wolfram|izena2=Stephen|data=1980-04-07|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0370269380904359|aldizkaria=Physics Letters B|alea=2|zenbakia=91|issn=0370-2693|doi=10.1016/0370-2693(80)90435-9|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Iraun zuten neutroi eta protoiak elkarrekin erreakzionatzen hasi ziren, [[hidrogeno]] eta [[helio]] [[isotopo]]ak sortuz, [[Nukleogenesi|nukleosintesi]] izeneko prozesuaren baitan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Scott|abizena=Burles|izenburua=Big-Bang Nucleosynthesis: Linking Inner Space and Outer Space|abizena2=Nollett|abizena3=Turner|izena2=Kenneth M.|izena3=Michael S.|data=1999-03-18|url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/9903300|aldizkaria=arXiv:astro-ph/9903300|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Soberako neutroiek, mila segundoko erdibizitza zutenek, beta desintegrazio bidezko protoi eta elektroi bana igortzen jarraitu zuten.

<math>n  \rightarrow  p  +  e^-  +  \overline{v}_{e}</math>

Hurrengo 300.000-400.000 urteetan, elektroiek energia gehiegi zeukaten oraindik nukleo atomikoei atxikitzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ann Merchant|abizena=Boesgaard|izenburua=Big Bang Nucleosynthesis: Theories and Observations|orrialdeak=319–378|abizena2=Steigman|izena2=Gary|data=1985-09-01|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.aa.23.090185.001535|aldizkaria=Annual Review of Astronomy and Astrophysics|alea=1|zenbakia=23|issn=0066-4146|doi=10.1146/annurev.aa.23.090185.001535|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Denbora hori pasatu eta gero, birkonbinazio izeneko prozesuan sortu ziren gaur egun ezagutzen ditugun atomo neutralak eta unibertsoa gardena izaten hasi zen, hau da, erradiazioak distantzia luzeak egin zitzakeen materiarekin erreakzionatu gabe.<ref name="#12">{{Erreferentzia|izena=Rennan|abizena=Barkana|izenburua=The First Stars in the Universe and Cosmic Reionization|orrialdeak=931–934|hizkuntza=en|data=2006-08-18|url=https://science.sciencemag.org/content/313/5789/931|aldizkaria=Science|alea=5789|zenbakia=313|issn=0036-8075|pmid=16917052|doi=10.1126/science.1125644|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Big Banga gertatu eta milioi bat urte geroago lehen [[izar]]rak hasi ziren sortzen.<ref name="#12"/> Izarren barnean, nukleo atomikoen [[Fusio nuklear|fusioak]] positroiak sortzen ditu. Horiek zuzenean deuseztatzen dira elektroi batekin eta gamma izpiak igortzen dituzte. Horren ondorioz, gutxika elektroi kopurua txikitzen eta neutroi-kopurua handitzen joaten da. Hala ere, izarren eboluzioan isotopo erradioaktiboak sortzen joan daitezke eta horietako batzuek, beta desintegrazio bidez, elektroi eta antineutrino bana igorri ditzakete nukleotik. Horren adibide da kobalto-60 (<sup>60</sup>Co) isotopoa, zeina desintegratu egiten den nikel-60 (<sup>60</sup>Ni) isotopoa sortzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=L. S.|abizena=Rodberg|izenburua=Fall of Parity: Recent Discoveries Related to Symmetry of Laws of Nature|orrialdeak=627–633|hizkuntza=en|abizena2=Weisskopf|izena2=V. F.|data=1957-04-05|url=https://science.sciencemag.org/content/125/3249/627|aldizkaria=Science|alea=3249|zenbakia=125|issn=0036-8075|pmid=17810563|doi=10.1126/science.125.3249.627|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

== Behaketa ==
[[Fitxategi:Aurore_australe_-_Aurora_australis.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Aurore_australe_-_Aurora_australis.jpg|thumb|Aurorak{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} sortzen dira energia handiko elektroiak atmosferara amiltzean.]]
Urruneko elektroiak behatzeko beharrezkoa da horiek erradiaturiko energia detektatzea. Adibidez, [[eguzki koroa]] bezalako energia altuko guneetan, elektroi askeek plasma osatzen dute eta honek energia igortzen du [[Bremsstrahlung erradiazioagatik]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Donald A.|abizena=Gurnett|izenburua=Electron Plasma Oscillations Associated with Type III Radio Bursts|orrialdeak=1159–1162|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Roger R.|data=1976-12-10|url=https://science.sciencemag.org/content/194/4270/1159|aldizkaria=Science|alea=4270|zenbakia=194|issn=0036-8075|pmid=17790910|doi=10.1126/science.194.4270.1159|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Fotoi baten maiztasuna haren energiarekiko proportzionala da. Elektroi bat atomo batean energia-mailaz aldatzean, berezko maiztasun batzuetako fotoiak igorri edo xurgatzen ditu. Atomo bat argi zuriz, hau da, maiztasun guztietako izpiekin argiztatzean, atomoak maiztasun batzuetako izpiak xurgatzen ditu eta, ondorioz, transmititutako argi-espektroan marra beltzak agertzen dira. Marra horiek atomoko elektroiek xurgatutako izpienak dira. [[Elementu kimiko|Elementu]] eta [[molekula]] bakoitzak lerro espektral zehatz batzuk ditu. Neurketa horiek substantzia ezberdinen konposizioa eta propietate fisikoak ezagutzen laguntzen dute.<ref>{{Erreferentzia|abizena=curtis.suplee@nist.gov|izenburua=Atomic Spectroscopy - A Compendium of Basic Ideas, Notation, Data, and Formulas|hizkuntza=en|data=2009-07-09|url=https://www.nist.gov/pml/atomic-spectroscopy-compendium-basic-ideas-notation-data-and-formulas|aldizkaria=NIST|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Fowles, Grant R.|izenburua=Introduction to modern optics|argitaletxea=Dover Publications|data=1989, ©1975|url=https://www.worldcat.org/oclc/18834711|edizioa=2nd ed., Dover ed|isbn=0-486-65957-7|pmc=18834711|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Laborategiko baldintzetan, elektroi bakunen elkarrekintzak behatu daitezke [[partikula-deketagailu]]en bidez. Elektroiaren energia, spina eta karga neurtu daitezke detektagailu horien bidez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Claus|abizena=Grupen|izenburua=Physics of particle detection|orrialdeak=3–34|data=2000-09-13|url=https://aip.scitation.org/doi/abs/10.1063/1.1361756|aldizkaria=AIP Conference Proceedings|alea=1|zenbakia=536|issn=0094-243X|doi=10.1063/1.1361756|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

[[Suedia]]ko Lund Unibertsitateko fisikari talde batek elektroiaren energia-banaketaren lehen irudiak lortu zituen [[2008]]an. Argi pultsu oso motzak, [[attosegundo]] pultsuak, erabili zituzten eta, horrela, elektroien higidura lehen aldiz behatzea lortu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Mauritsson|izenburua=Coherent Electron Scattering Captured by an Attosecond Quantum Stroboscope|orrialdeak=073003|abizena2=Johnsson|abizena3=Mansten|abizena4=Swoboda|abizena5=Ruchon|abizena6=L’Huillier|abizena7=Schafer|izena2=P.|izena3=E.|izena4=M.|izena5=T.|izena6=A.|izena7=K. J.|data=2008-02-21|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.100.073003|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=7|zenbakia=100|doi=10.1103/PhysRevLett.100.073003|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

[[Solido]]etako elektroi-banaketa [[ARPES]] izeneko metodoaren bidez behatu daiteke. Teknika horrek [[efektu fotoelektriko]]a erabiltzen du egituraren [[elkarrekiko sare]]a neurtzeko. ARPES metodoa material ezberdinetako elektroien norabidea, abiadura eta sakabanaketa neurtzeko erabil daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrea|abizena=Damascelli|izenburua=Probing the Electronic Structure of Complex Systems by ARPES|orrialdeak=61|hizkuntza=en|data=2004|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1238/Physica.Topical.109a00061/meta|aldizkaria=Physica Scripta|alea=T109|zenbakia=2004|issn=1402-4896|doi=10.1238/Physica.Topical.109a00061|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

== Erabilera ==

=== Plasma-sortak ===
Elektroi-sorta tratamendua (EBI) materialak erradiatzeko erabiltzen da, haien propietate fisikoak aldatzeko edo jaki eta osasun-produktuak [[Esterilizazio|esterilizatzeko]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Yves|abizena=Jongen|izenburua=Electron Beam Scanning in Industrial Applications|orrialdeak=H'9.902|hizkuntza=en|abizena2=Herer|izena2=Arnold|data=1996-05|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1996APS..MAY.H9902J/abstract|aldizkaria=APS Meeting Abstracts|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Elektroi-sortek, intentsiboki erradiatuz, [[beira]] fluidizatu dezakete haren tenperatura ia igo gabe. Izan ere, elektroi-erradiazio intentsiboak biskositatea asko txikitzen baitu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Günter|abizena=Möbus|izenburua=Nano-scale quasi-melting of alkali-borosilicate glasses under electron irradiation|orrialdeak=264–271|hizkuntza=en|abizena2=Ojovan|abizena3=Cook|abizena4=Tsai|abizena5=Yang|izena2=Michael|izena3=Stuart|izena4=Jim|izena5=Guang|data=2010-01-31|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0022311509009167|aldizkaria=Journal of Nuclear Materials|alea=2|zenbakia=396|issn=0022-3115|doi=10.1016/j.jnucmat.2009.11.020|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

[[Erradioterapia]]n, [[partikula-azeleragailu]] linealek elektroi-sortak sortzen dituzte azaleko [[tumore]]ak tratatzeko. Elektroi-terapiak [[kartzinoma]]k bezalako azaleko lesioak tratatzeko erabili ohi da; izan ere, elektroiak sakonera mugatu bateraino bakarrik heltzen baitira. Elektroi-sorta [[X izpi|X-izpiekin]] erradiaturiko areak tratatzeko osagarri gisa ere erabil daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=A. Sam|abizena=Beddar|izenburua=Mobile Linear Accelerators for Intraoperative Radiation Therapy|orrialdeak=700–705|hizkuntza=en|abizena2=Domanovic|abizena3=Kubu|abizena4=Ellis|abizena5=Sibata|abizena6=Kinsella|izena2=Mary Ann|izena3=Mary Lou|izena4=Rod J.|izena5=Claudio H.|izena6=Timothy J.|data=2001|url=https://aornjournal.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1016/S0001-2092%2806%2961769-9|aldizkaria=AORN Journal|alea=5|zenbakia=74|issn=1878-0369|doi=10.1016/S0001-2092(06)61769-9|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

Partikula-azeleragailuek eremu elektrikoak erabiltzen dituzte elektroi eta positroiei energia handiak emateko. Partikula horiek sinkrotroi erradiazioa igortzen dute eremu magnetiko batean zehar higitzean. Erradiazio hori spinaren menpekoa da eta, Sokolov-Ternov efektuaren ondorioz, elektroi-sorta [[Polarizazio elektriko|polarizatu]] egiten da. Polarizaturiko elektroi-sortak erabilgarriak izan daitezke zenbait esperimentutan. Elektroi- eta positroi-sortak behar bezalako energietara azeleratu eta gero, haien talka behatzen da partikula-detektagailuekin. Emaitza horiek [[partikulen fisika]]n aztertzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Handbook of accelerator physics and engineering|argitaletxea=World Scientific|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/40654822|isbn=981-02-4814-8|pmc=40654822|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

=== Irudikapena ===
Energia baxuko elektroi-difrakzioa (LEED) materialen egitura zehazteko metodoa da. Material kristalinoak bonbardatzen dira elektroi-sorta kolimatu batekin eta agertzen diren difrakzio-patroiak aztertzen dira. Elektroiek 20-200 eV tarteko energia izan behar dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Surface science : an introduction|argitaletxea=Springer|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/51770201|isbn=3-540-00545-5|pmc=51770201|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Islapen bidezko energia altuko elektroi-difrakzioa (RHEED) material kristalinoen gainazalak ezaugarritzeko erabiltzen da. Elektroi-sortak eraso-angelu txikiarekin jaurtitzen dira eta islatutako sorta jasotzen da gainazala aztertzeko. Sortaren energia 8-20 keV artekoa izaten da eta eraso-angelua 1-4º-koa.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Ichimiya, Ayahiko, 1940-|izenburua=Reflection high-energy electron diffraction|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/54529276|isbn=0-521-45373-9|pmc=54529276|sartze-data=2020-11-15}}</ref>

[[Mikroskopio elektroniko]]ak fokaturiko elektroi-sorta jaurtitzen du lagin batera. Elektroi batzuek haien propietateak aldatzen dituzte materialarekin interakzionatzean: higidura-norabidea, [[Angelu (geometria)|angelua]], fase erlatiboa eta energia , adibidez. Elektroi-sortaren aldaketa horiek jasota materialaren eskala atomikoko irudiak ekoitz daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dennis McMullan Scanning Microscope|url=http://www-g.eng.cam.ac.uk/125/achievements/mcmullan/mcm.htm|aldizkaria=www-g.eng.cam.ac.uk|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Argi urdina erabiltzen duten mikroskopio optikoek 200 nm inguruko [[Irudi-bereizmen|bereizmena]] dute.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Slayter, Elizabeth M.|izenburua=Light and electron microscopy|url=https://www.worldcat.org/oclc/25369180|isbn=0-521-32714-8|pmc=25369180|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Horiekin alderatuta, mikroskopio elektronikoek elektroiaren [[De Broglie hipotesia|de Broglie uhin-luzeraren]] araberako bereizmena dute. Adibidez: 100.000 Volt-eko potentzialean azeleratutako elektroi batek 0,0037 nm-ko uhin-luzera du.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Cember, Herman.|izenburua=Introduction to health physics|argitaletxea=McGraw-Hill, Health Professions Division|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/33077394|edizioa=3rd ed|isbn=0-07-105461-8|pmc=33077394|sartze-data=2020-11-15}}</ref> Zehaztasun horrek egiten du mikroskopio elektronikoa hain erabilgarri bereizmen handiko irudiak sortzeko. Hala ere, mikroskopio elektronikoak oso garestiak dira eta mantentzea asko kostatzen da.

Bi mota nagusi bereizten dira: transmisiozko mikroskopio elektronikoa eta ekorketazko mikroskopio elektronikoa. Transmisiozkoek [[erretroproiektore]]ek bezala funtzionatzen dute: elektroi-sorta materialaren xafla batetik igarotzen da eta, ondoren, xafla fotografiko edo antzeko batean proiektatzen da [[leiar]] batzuen bidez. Ekorketazko mikroskopio elektronikoak elektroien [[tunel-efektu]] kuantikoa erabiltzen du eta atomoen tamainako bereizmenarekin irudika dezake laginaren gainazala.<ref name="#13">{{Erreferentzia|abizena=Bozzola, John J.|izenburua=Electron microscopy : principles and techniques for biologists|argitaletxea=Jones and Bartlett|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/44955124|edizioa=2nd ed|isbn=0-585-18187-X|pmc=44955124|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Flegler, Stanley L.|izenburua=Scanning and transmission electron microscopy : an introduction|argitaletxea=Oxford University Press|data=[1995]|url=https://www.worldcat.org/oclc/33166513|isbn=0-19-510751-9|pmc=33166513|sartze-data=2020-11-15}}</ref><ref name="#13"/>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}


== Ikus, gainera ==
{{zutabeak|kopurua=2|
* [[Protoi]]
* [[Neutroi]]
* [[Atomo]]
* [[Mekanika kuantiko]]
* [[Elektromagnetismo]]
* [[Spin]]
* [[Beta partikula|Beta erradiazio]]
* [[Leptoi]]
* [[Oinarrizko partikula]]
* [[Spintronika]]
* [[Uhin-partikula dualtasuna|Uhin-partikula bitasun]]
* [[Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza]]
* [[Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza partikula kuantikoekin]]
}}

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Partikula azpiatomikoak]]
[[Kategoria:Partikulen fisika]]
[[Kategoria:Atomoa]]
[[Kategoria:Oinarrizko partikulak]]
[[Kategoria:Leptoiak]]
[[Kategoria:Elektroia]]