Energia nuklear-en iturria ikusi

{{HezkuntzaPrograma|Kultura zientifikoa}}
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Nuclear_Power_Plant_Cattenom.jpg|thumb|300px|eskuinera|Zentral nuklearra.]]

'''Energia nuklearra''' [[Atomo nukleo|atomoaren nukleoan]] gordetzen den [[energia]] da. [[Atomo]]ak beren ezaugarriei eutsiz banatu daitezkeen [[Partikula (argipena)|partikularik]] txikienak dira. Atomoaren nukleoan [[protoi]]ak eta [[neutroi]]ak daude batera. Energia nuklearrak bi partikulak batera egoteko energia sortzen du. <ref>Consejo de seguridad nuclear,  [https://www.csn.es/eu/la-energia-nuclear “Energia nuclear”]</ref>

[[Erreakzio nuklear]]retan askatzen den energia '''energia nuklearra''' da. Erreakzio hauek zenbait [[elementu kimiko]]ren [[isotopo]] batzuen [[atomo nukleo|nukleo atomikoetan]] gerta daitezke.

Mota honetako erreakziorik ezagunena, [[erreaktore nuklear]]retan arrunta dena, [[uranio-235]] isotopoaren (<sup>235</sup>[[uranio|U]]) [[fisio nuklear|fisioa]] da. Hala ere, erreaktoreetan beste isotopo batzuk parte hartzen duten erreakzioak ere gertatzen dira. Naturako erreakzio nuklearrik usuena [[izar]]retan gertatzen den [[deuterio]]-[[tritio]] (<sup>2</sup>H-<sup>3</sup>H) bikotearen [[fusio nuklear|fusioa]] da.

Hedaduraz, energia nuklear deritzo, baita ere, energia horretaz egiten den aprobetxamenduari, esaterako [[energia elektriko]]a edo [[energia termiko]]a lortzeko prozesuari, eta aprobetxamendu horren inguruan existitzen den ezagutza eta teknikei.

{{zuzendu}}

== Historia ==
[[Fitxategi:Antoine-henri-becquerel.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Antoine-henri-becquerel.jpg|thumb|213x213px|Antoine{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Henri-Becquerel]]
Energia nuklearra 1896an [[Henri Becquerel|Antoine-Henri Becquerel-]]<nowiki/>ek aurkitu zuen. Zientzialari frantsesak, [[uranio]]a, [[erradiazio]]a eragiten zuen substantzia aurkitu zuen. Energia nuklearraren aurkitzailetzat jo izan da.

Urte berean, [[Pierre Curie|Pierre]] eta [[Marie Curie]] bikoteak Becquerel-en esperimentuekin batera, [[polonio]]a aurkitu zuen, honek erradiazio maila handiagoa  zeukala uranioarekin konparatuz.  Senar-emazteek aurkitu zuten, [[Radio]]a izenarekin.

Hiru elementu hauen ezaugarriek garrantzi handia hartu zuten energia nuklearraren garapenean.
[[Fitxategi:Albert_Einstein_Head.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Albert_Einstein_Head.jpg|ezkerrera|thumb|192x192px|Albert{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Einstein.]]

=== Albert Einstein eta Erlatibitatearen legea. ===
[[Albert Einstein|Albert Einstenek]] [[E=mc²|E=mc<sup>2</sup>]] [[ekuazio]] ezaguna proposatu zuen.

E=mc2 ekuazioa iraultzailea izan zen [[fisika nuklear]]reko hurrengo azterketetarako, gainera energia eta masaren konbertsioak erlazionatzen zituen, eta, beraz, esan daiteke bi erakundeak gauza beraren adierazpen desberdinak zirela.

Hala nola,  energia (E) eta [[masa]] (M) elementuen erlazioa argiaren abiaduran datza. <ref name=":1">Energia nuclear , [https://energia-nuclear.net/que-es-la-energia-nuclear/historia “HISTORIA DE LA ENERGÍA NUCLEAR”]</ref>
[[Fitxategi:Otto_Hahn_(Nobel).jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Otto_Hahn_(Nobel).jpg|thumb|227x227px|Otton{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Hahn]]

=== Otto Hahn eta Fisioa Nuklearra ===
[[1938]]<nowiki/>ko bukaeran, [[Bigarren Mundu Gerra]]ren barnean,alemaniar ikertzaile talde batek [[Otto Hahn]], [[Fritz Strassmann]], [[Lise Meitner|Lisa Meitner]] eta [[Otta Frisch]] osaturik, [[fisio nuklear]]ra aurkitu zuten. Ikertzaileak, fisio nuklearraren fenomenoak aurkitu zituen bario elementuarengatik, ohartu ziren elementu horrek uranioaren nukleoa zatitzen zuela.

Fisio nuklearraren lehenengo ikerkuntzak  Otto Hahn eta Lise Meitner  egin zituzten.

Otto Frisch eta Lise Meitner ondorioztatu zuten uranioa neutroiekin talka egitean.uranioa neutroiak harrapatzen zituela,eta bi fragmentuetan banatzen zela. Horregatik, energia handi bat igorritzen zuen. Ohartu ziren fenomenoa hau fisio nuklearra zela.<ref name=":1" />

=== Mark Oliphant eta Fusio Nuklearra ===
[[Fitxategi:MarkOliphantPortrait.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:MarkOliphantPortrait.jpg|ezkerrera|thumb|185x185px|Mark{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Oliphant]]
[[Fusio nuklear|Fusio nuklearra,]] bi nukleoen masa, [[burdina]] baino gutxiago bada, energia askatzen du. Baina bi nukleo pisutsuen arteko fusioa bada, burdinak energia bereganatzen du. Hidrogenoko fusioan ordea, bi protoi hurbildu behar dira, interakzio nuklear gogor bat lortzeko.<ref name=":1" />

Fusio nuklearra forma naturalean [[izar]]retan gertatzen da.

Fusio artifiziala lortzea, zenbait enpresek bakarrik lortu dute, baina kontrolperik gabe. Nuklear transmutazioaren esperimentuak aurkitu baino lehen, nukleo arinen fusioa (hidrogenoaren isotopoak) ikertzen egon zen [[Mark Oliphant]] 1932an. Fusio nuklearra militarki erabiltzeko ikerketak 1940an hasi ziren, [[Manhattan Proiektua|Manhattan Proiektu]] bezala. Baina ikerketak ez zuen lortu arraskatarik 1952ra arte. Fusio nuklearra era zibilean erabiltzeko ikerketak 1950an hasi ziren martxan eta gaur egun oraindik dabiltza. <ref>Ecured, [https://www.ecured.cu/Fusi%C3%B3n_nuclear#Descubrimiento “Fusión nuclear”]</ref>
<br />

== Oinarriak ==

=== Nukleoa ===
[[Atomo nukleo|Nukleoa]], [[atomo]] baten erdiko zatia da, [[Karga elektriko|karga]] positiboa du, eta atomoaren [[masa]] totalaren %99,999 baino gehiago [[Kontzentrazio (kimika)|kontzentratzen]] du.

Nukleoak osatzen dituzten [[neutroi]]ek eta [[protoi]]ek 1 [[Masa atomikoaren unitate|u]] inguruko masa dute. Protoia elektrikoki kargatuta dagoela +1 karga positiboarekin, eta neutroiak berriz, ez du [[karga elektriko]]rik. Indar [[Elektromagnetismo|elektromagnetikoen]] eta [[Grabitazio|grabitatorioen]] existentzia bakarrik kontuan hartuta, nukleoa ezegonkorra izango litzateke, materiaren existentzia ezinezkoa eginez. Horregatik, ereduei hirugarren indar bat gehitu behar izan zitzaien: [[Elkarrekintza nuklear bortitza|indar indartsua]].<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2014|izenburua=Fisika eta Kimika liburua , 4DBH|argitaletxea=Zubia Santillana|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu}}</ref>


[[1935]]<nowiki/>ean, [[Hideki Yukawa]]k lehen soluzioa eman zion indar berri horri, [[Partikula azpiatomiko|partikula]] berri baten existentziaren hipotesia ezarriz: [[mesoi]]a. Mesoirik arinenak, [[pioi]]ak, eragiten du irismen handiko nukleoien arteko potentzial gehiena (1 r[[Femtometro|fm]]).

[[Yukawaren potentzial]]a (OPEP potentziala) S1 eta S2 spin-partikulen elkarrekintza behar bezala deskribatzen duena, honela idatz daiteke:

<math>{\displaystyle V(r)={\frac {g_{\pi }^{2}(m_{\pi }c^{2})^{3}}{3(Mc^{2})^{2}{\hbar }^{2}}}\left[s_{1}s_{2}+S_{12}1+{\frac {3R}{r}}+{\frac {3R^{2}}{r^{2}}}\right]{\frac {e^{-{\frac {r}{R}}}}{\frac {r}{R}}}}</math><ref name=":0" />
[[Fitxategi:FisionU-235.gif|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:FisionU-235.gif|alt=|thumb|292x292px|Irudi{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} honetan [[uranio-235]]<nowiki/>eko [[Fisio nuklear|fisioa]] ikus daiteke. Uranio-235 atomo batek neutroi bat xurgatzen du, eta fisio bihurtzen du bi nukleo edo fisio-zatitan. Gainera, batez beste 2,4 neutroi eta lotura-energia askatzen ditu.<nowiki/>]]

=== Fisioa ===
[[Fusio nuklear|Fisio nuklearra]], atomo baten [[Atomo nukleo|nukleoa]] zati txikiagotan zatitzen duen [[erreakzio nuklear]]ra da. Zatiketaren ondorioz, sarritan [[neutroi]] askeak eta nukleo atomiko arinagoak sortzen dira, eta azken hauek [[fotoi]]ak sor ditzakete [[gamma izpi]] forman. <ref name=":2">Energia nuclear , [https://energia-nuclear.net/que-es-la-energia-nuclear/historia “HISTORIA DE LA ENERGÍA NUCLEAR”]</ref>

[[Uranio]]aren nukleo baten fisioan, uranio-zatiketaren ondorioz bi nukleo arinago agertzeaz gain (batez beste 2,5 [[Uranio-235|U235]]-aren kasuan), 2 edo 3 neutroi igortzen dira abiadura handian [[Energia|(energia]]).

Uranioa nukleo astuna denez, ez da betetzen N=Z erlazioa (protoi-kopuru bera eta neutroi-kopuru bera); beraz, fisioaren produktuek neutroi gehiegi dituzte. [6]

Gehiegizko neutroi horiek, dezegonkorrak ([[Erradiazio|erradioaktiboak]]) bihurtzen dituzte fisio-produktuak, eta egonkortasuna lortzen dute [[Beta desintegrazio|beta-desintegrazioagatik]], soberan dauden neutroiak desintegratzen baitira <ref name=":2" />

=== Fusioa ===
[[Fitxategi:Deuterium-tritium fusion.svg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Deuterium-tritium_fusion_-_comma.svg|thumb|195x195px|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Deuterio]]a [[tritio]]arekin fusionatzean, [[helio 4]] sortuz, [[neutroi]] bat askatuz eta 17,59 MeV produktuen [[energia zinetiko]] gisa askatuz; masari dagokion kantitate bat, berriz, desagertu egiten da, E zinetikoaren = Δmc2 arabera, non Δm baita partikulen atseden-masa totalaren murrizketa.]]
[[Fusio nuklear]]ra prozesu atomiko bat da, non bi [[Atomo nukleo|nukleo]] edo gehiago batzen diren beste nukleo astunago bat sortzeko. Prozesu honekin, [[energia]] kopuru handia igortzen edo xurgatzen da. Fusio nuklearra bi modutan gerta daiteke, modu naturalean, [[izar]]ren barnean, eta artifizialki, fusioko [[Bonba nuklear|lehergailu termonuklearretan]] (H lehergailuan) eta fusioerreaktore esperimentaletan.<ref name=":3">{{erreferentzia|izena=Oliva Gonzalo E., Ortiz Gómez A., Moral Fernández N.,Carrasco Sánchez A., Manuel Perlado Martín J. Suárez Hontoria R., Cotelo Ferreiro M|abizena=|urtea=2017|izenburua=«Curso Básico de Fusión Nuclear» (PDF).|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es}}</ref> Izarretan, fusioa elementu kimiko mota baten artean gertatzen den arren, hidrogenoa da elementu sinpleena. Hidrogenoak hiru [[isotopo]] ditu: hidrogeno arrunta, [[deuterio]]a eta [[tritio]]a. Izan ere, fusioak eskatzen du, nukleoek lotzen direnean, jasaten duten aldarapen elektrostatikoa gainditzea; beraz, zenbat eta karga elektriko txikiagoa izan, orduan eta txikiagoa izango da karga elektrikoa.<ref name=":3" />

[[Erreakzio kimiko|Erreakzio]] interesgarria deuterioa eta tritioa bateratzean sortzen da:

<math>{\displaystyle {}_{1}^{2}\!H+{}_{1}^{3}\!H\rightarrow {}_{2}^{4}\!He+n+17,6MeV}</math><ref name=":0" />

Erreakzio horretan, 17,6 MeV askatzen dira fusio bidez, hidrogeno-isotopoekin egindako gainerako konbinazioetan baino gehiago. Gainera, erreakzio horrek, neutroi oso energetikoa ematen du.<ref name=":3" />

Neutroi hori, ondorengo fusio-erreakzioetarako, erregai gehigarria sortzeko erabil daiteke, litioa erabiliz, adibidez. Litioaren fusioan, litioaren [[gramo]] bakoitzean askatutako energia, ia [[mila]] aldiz handiagoa da, uranio naturalaren gramo batean lortutakoa baino

=== Erradiazioa ===

==== Beta desintegrazioa ====
[[Fitxategi:Beta_Desintegrazioa.svg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Beta_Desintegrazioa.svg|thumb|Beta{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} desintegrazioa]]
Beta desintegrazioa [[beta partikula]] bat ([[elektroi]] bat edo [[positroi]] bat) igortzen duen desintegrazio [[Desintegrazio erradioaktibo|erradioaktiboa]] da. Elektroien igorpenaren kasuan, "beta minus" (β-) deritzo , eta positroiaren kasuan "beta plus" (β+). Beta partikulen abiadura 180.000 km/s-koa da.

β− desintegrazioan, [[elkarrekintza ahul]]aren ondorioz, neutroi bat (<math>n^0</math>) protoi (<math>p^+</math>) bihurtzen da eta elektroi bat (<math>e^-
</math>) eta [[antineutrino]] bat igortzen ditu (<math>{\bar {\nu }}_{e}</math>):

<math>{\displaystyle n^{0}\rightarrow p^{+}+e^{-}+{\bar {\nu }}_{e}}.</math><ref name=":4">Cosas de fisica y kimika, [http://elfisicoloco.blogspot.com/2017/03/desintegracion-alfa-beta-y-gamma.html “Desintegración alfa, beta y gamma”]</ref>


β+ desintegrazioan, energia protoi batetik neutroi bat, positroi bat (<math>e^+</math>) eta neutrino bat (<math>\nu _{e}</math>) ekoizteko erabiltzen da:

<math>{\displaystyle p^{+}\rightarrow n^{0}+e^{+}+\nu _{e}}.</math><ref name=":4" />


Beraz, beta minus desintegrazioan ez bezala, beta plus desintegrazioa ezin da modu isolatuan gertatu, neutroiaren masa protoiarena baino handiagoa izanik, energia behar baitu.<ref name=":4" />

==== Alfa desintegrazioa ====
[[Fitxategi:Alfa_desintegrazioa.svg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Alfa_desintegrazioa.svg|thumb|Alfa{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} desintegrazioa]]
Alfa desintegrazioa, [[atomo]] batek [[alfa partikula]] bat igortzen duen desintegrazio [[Desintegrazio erradioaktibo|erradioaktiboa]] da. Alfa desintegrazioaren ondorioz, atomoaren [[masa-zenbaki]]a 4 unitate gutxiago eta [[Atomo-zenbaki|zenbaki atomikoa]] 2 unitate gutxiago izatera igarotzen da. Adibidez:

<math>{\displaystyle {}_{92}^{238}{\hbox{U}}\;\to \;{}_{90}^{234}{\hbox{Th}}\;+\;{}_{2}^{4}{\hbox{He}}^{2+} } </math><ref name=":4" />


nahiz eta, normalean, honela idazten den:

<math>{\displaystyle {}_{92}^{238}{\hbox{U}}\;\to \;{}_{90}^{234}{\hbox{Th}}\;+\;\alpha } </math><ref name=":4" />


Alfa partikula [[helio]]-4 nukleo baten berdina da, eta biek masa-zenbaki eta zenbaki atomiko bera dute.<ref name=":4" />


Alfa desintegrazioa, izatez, [[fisio nuklear]] bat da: atomo gurasoa bi alaba produktutan zatitzen da. Desintegrazio-mota hau, funtsean, [[tunel kuantiko]]aren bidez azal daitekeen prozesu bat da. Beta desintegrazioan ez bezala, alfa desintegrazioaren indar eragilea [[indar nuklear bortitz]]a da.<ref name=":4" />

== Erreaktore Nuklear baten elementu nagusiak ==

=== Erregaia ===
[[Erregai]]a, material fisionagarri batez osatuta dago, eskuarki uraniozko konposatu batez.

Erregaian, [[Fisio erreakzioa|fisio-erreakzioak]] gertatzen dira, eta, beroa sortzeko iturria da. <ref name=":5">Foro nuclear, [https://www.foronuclear.org/es/100957-faqas-sobre-energia/capitulo-8/115748-108-ique-es-un-reactor-nuclear-y-que-elementos-lo-constituyen “¿Qué es un reactor nuclear y qué elementos lo constituyen?”]</ref>

=== Moderatzailea ===
[[Moderatzaile]]ak, fisio nuklearrean sortutako neutroi azkarren abiadura motelarazten du, eta neutroi motel edo termiko bihurtzen ditu. Elementu hori ez dago erreaktore azkarretan. [[Ur]]a, [[grafito]]a eta [[ur astun]]a erabiltzen dira material moderatzaile gisa. <ref name=":5" />

=== Kontrol barrak ===
[[Kontrol barrak]], erreaktorearen kargaren erreguladore nagusiak dira, neutroiak xurgatzen dituen material batez ([[Kadmio|kadmioa,]] [[Boro|boro zirkonioa]]...) eginak daude.<ref name=":5" />

=== Hozgarria ===
[[Hozgarri]]a, erreaktoretik erregaiak sortutako beroa erauzten duen eta erreakzio nuklearrean sortutako [[potentzia termiko]]a potentzia-ziklora eramaten duen fluidoa da.<ref name=":6">Mathieu Legrand (2015) [https://web.archive.org/web/20200201121416/http://ocw.uc3m.es/ingenieria-termica-y-de-fluidos/fuentes-de-energia-2013/material-de-clase-1/ocw-fe-cap03.pdf/view "Fuentes de Energía Capítulo 3: Fuentes no renovables. Clasificación. Energía nuclear."]</ref> Eskuarki, [[hozgarri likidoak]] erabiltzen dira, hala nola ur arina eta ur astuna, edo [[anhidrido karboniko]]a eta [[helio]]a.<ref name=":5" />

=== Barruti presurizatua ===
[[Barruti presurizatu]]a, erreaktorearen eta moderatzailearen nukleoa duen ontzia da. Hodiz osatuta badago, horietan erregaia gordetzen da, eta hoztailea moderatzailearen bidez pasatzen da, handik kanpo baitago.<ref name=":6" />

=== Lurrun-sorgailua ===
[[Lurrun-sorgailu]]a, hozte-sistemaren elementu bat da, eta potentzia-ziklorako lurruna sortzen du.<ref name=":6" />

=== Eustea ===
[[Euste-sistema]], [[hormigoi]]zko eta [[altzairu]]zko egitura bat da, eta erreaktorearen nukleoa kanpotik isolatzen du.<ref name=":6" />

=== Erregai-eraikina ===
[[Erregai eraikinak,]] igerilekua hartzen du erregai berri eta erabilia aldi baterako biltegiratzeko.<ref name=":6" />
[[Fitxategi:Energia Nuklearraren Infografia.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Energia{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Nuklearraren Infografia.png|erdian|thumb|611x611px|Energia nuklearra, [[Fisio nuklear|Fisio]] edo [[Fusio nuklear|Fusio]] prozesu atomikoetatik oinarrituta sortutako [[energia]] da.  Infografia honetan, [[Zentral nuklear]] baten funtzionamenduaren eskema.]]

== Hondakin nuklearren tratamendua ==
Askotan, [[hondakin nuklear]]rak ezabatzea da energia nuklearreko instalazio baten bizi-zikloko alderdirik zatigarriena. Gaur egun, hondakinak, batez ere, banakako erreaktoreetan biltegiratzen dira, eta 430 leku baino gehiago daude munduan [[material erradioaktibo]]a pilatzen jarraitzen dutenak. Aditu batzuen ustez, ongi kudeatutako, babestutako eta monitorizatutako lurpeko biltegiek, nabarmen hobetuko lukete [[hondakin nuklearren tratamendu]]a.<ref name=":7">RUA, “[https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/17063/1/energia%20nuclear.pdf Energia nuclear]” (PDF)</ref>


Erreaktore nuklearren [[hondakin-fluxu]] garrantzitsuena, [[erregai nuklear]]ra da. LWRen artean, hauek daude: %95eko uranioa, fisio nuklearreko erreakzioak sortzen dituen energiaren %4ko [[fisio-produktu]]ak dira, eta %1, gutxi gorabehera, [[uzkurdura transuraniko]]ak (batez ere, erreaktore-, neptuno- eta amerizio-mailako [[plutonio]]a), saihestezinak diren neutroien atzipen-gertakariak dira. Plutonioa eta beste transuraniko batzuk dira epe luzeko [[erradioaktibitate]] gehienen erantzuleak; fisio-produktuak, berriz, epe laburreko erradioaktibitate gehienen erantzuleak dira.<ref name=":7" />

=== Jarduera txikia eta ertaina. ===
[[Industria nuklear]]rak, maila baxuko [[hondakin erradioaktibo]]en bolumen handiak ere sortzen ditu, hala nola, arropa, eskuko tresnak, [[ura arazteko erretxinak]] eta (desegitean) erreaktorea bera egiteko erabiltzen diren materialak. Maila txikiko hondakinak lekuan gorde daitezke, ahalik eta [[Erradiazio maila|erradiazio-mailak]], hondakin arrunt gisa ezabatzeko bezain baxuak izan arte, edo maila txikiko hondakinak ezabatzeko gune batera bidali arte.<ref name=":7" />

=== Jarduera handia ===
Energia ekoiztean sortzen den hondakin erradioaktibo/erregai agortuaren maila handiak ingurumenaren tratamendua, kudeaketa eta isolamendua eskatzen dute. Hori egiteko arazo teknikoak oso handiak dira, denboraldi oso luzeak direla eta, sublimaziorako joera duten hondakin batzuk, pixka bat erradioaktiboak, organismo bizidunentzat arriskugarri izaten jarraitzen dute, hau da, iraupen luzeko fisio-produktuak, [[teknetio-99]] (220.000 urteko batez besteko bizitza) eta [[iodina-129]] (15,7 milioi urteko batez besteko bizitza), eta horiek dira. Hain zuzen ere, erradioaktibitateko hondakinen fluxua menderatzen dutenak. LLFP hondakinak [[biosfera]]tik arrakastaz isolatzeko, dela banantzea, dela [[transmutazio]]a, dela tratamendu sinrokalaren eta biltegiratze geologiko sakonaren aldaketaren bat, normalean iradokitzen da.<ref name=":7" />

== Erregulazio nuklearra ==
[[Erregulazio nuklear]]ra lau talde handietan bereiz daitezke, erregulatzaile nazionalen eginkizunak, hondakinak, segurtasuna eta babes erradiologikoa.<ref name=":7" />
[[Fitxategi:IAEABoardOfGovernors.JPG|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:IAEABoardOfGovernors.JPG|thumb|335x335px|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia|IAEA]]<nowiki/>ko Gobernadore Batzordea<nowiki/>]]
Nazioarteko araudi guztiaren oinarri zientifikoak [[CIPR]]<ref>Internet archive WayBackMachine, [https://web.archive.org/web/20080407220745/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-2/text/radside1.html “Partitioning and transmutation: Making Wastes Nonradioactive”]</ref>, [[UNSCEAR]]<ref>Nuclear Energy Agency, [http://www.oecd-nea.org/trw/index.html “Transmutation of Radioactive Waste”]</ref> edo [[NAS/BEIR]] amerikarrak egindako azterlan eta bildumetan oinarritzen dira.<ref>Europako Batzordea, [https://ec.europa.eu/energy/topics/nuclear-energy_en?redir=1 “Nuclear energy”]</ref> Horiez gain, segurtasunari buruzko ikerketa- eta garapen-agentzia batzuk ere badaude, AEN edo [[EPRI]]. Nazioarteko bi erakunde nagusi daude, horiek guztiak oinarri hartuta: [[Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia|IAEA]]<ref>Internet archive WayBackMachine, [https://web.archive.org/web/20080119192854/http://www.nea.fr/html/databank/welcome.html “Data Bank”]</ref> eta [[Europako Energia Atomikoaren Erkidegoa|EURATOM]]<ref>Internet archive WayBackMachine, [https://web.archive.org/web/20080415195022/http://my.epri.com/portal/server.pt?space=CommunityPage&cached=true&parentname=CommunityPage&parentid=1&in_hi_userid=39735&control=SetCommunity&CommunityID=308&PageID=561 “Nuclear Energy”]</ref>.

Berariazko erregulazio horiez gain, badira energia nuklearrarekin zerikusi handiagoa edo txikiagoa duten beste [[lege]] eta akordio batzuk. Adibidez, uraren kalitateari buruzko legeak edo [[OSPAR hitzarmena]]. [[Berotegi-efektua]] eragiten duten gasak igorritzen dituzten industriei buruzko [[Kyotoko Protokoloa]]n energia nuklearra aipatzen ez bada ere, [[berotze global antropogeniko]]ari buruzko beste dokumentu batzuetan agertzen da. Hala, 2001ko Bonn-en akordioetan, berotegi-efektuko gasen salerosketa-mekanismoak eta teknologiak trukatzeko mekanismoak ezarri ziren, energia nuklearra esplizituki baztertuz. Hala, ezin dira murriztu erabat industrializatutako herrialdeen [[emisio-kuota]]k, [[Teknologi nuklearra|teknologia nuklearra]] gutxiago garatutako herrialdeei salduz, eta ezin dira emisio-kuotak saldu energia nuklearrean emisio baxuak egiten dituzten herrialdeei. Hala ere, [[Klima Aldaketari Buruzko Gobernu Arteko Taldea|IPCCk]] laugarren txostenean gomendatzen du energia nuklearra erabiltzeak, berotegi-efektua eragiten duten gasen emisioak murrizteko modu bakarra dela (energia berriztagarriekin eta energia-eraginkortasunarekin batera).<ref name=":7" />

Energia nuklearrari buruzko politikak energia nuklearraren alderdi guztiei eragiten die, hala nola meatzaritzari, material nuklearra aberastu eta biltegiratzeari, erregai gastatua kudeatzeari, erreaktore nuklearren bidez [[elektrizitate]]a sortzeari eta erregai nuklearra berriz prozesatzeari.<ref name=":7" />

Energia nuklearrari buruzko politikak, energiaren erabilera eta erregai nuklearraren zikloarekin zerikusia duten arauak, arautzea eskatzen du. Beste neurri batzuk hauek dira: eraginkortasun-arauak, segurtasun-arauak, emisio-estandarrak, [[politika fiskal]]a eta energia merkaturatzeari buruzko legedia, hondakin nuklearren eta kutsatutako materialen garraioa eta biltegiratzea.<ref name=":7" />

== Energia nuklearra Herrialdeetan ==
[[Fitxategi:Nuclear_power_station.svg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Nuclear_power_station.svg|thumb|481x481px|Munduan{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} dauden Zentral nuklear guztiak]]
Globalki, planta nuklearren sorrerari dagokionez, herrialde ezberdinen egoera hurrengoa da.
{| class="wikitable"
|+
!Zentral nuklearra berrerabiltzen dute
!Ez dakite zer egin zentral nuklearraren erabilpenarekin
!Zentral nuklearrak dituzte, baina proposamenik gabe
!Zentral nuklearrak dituzte, baina alde batera utzi nahi dituzte
!Ez dute erabiltzen zentral nuklearrik
|-
|[[Argentina]]
|[[Bulgaria]]
|[[Armenia]]
|Belgika
|[[Australia]]
|-
|[[Brasil]]
|[[Txekiar Errepublika]]
|[[Belgika]]
|Alemania
|[[Austria]]
|-
|[[Kanada]]
|[[Egipto]]
|[[Alemania]]
|Herbehereak
|[[Danimarka]]
|-
|[[Txina]]
|[[Frantzia]]
|[[Hungaria]]
|Espainia
|[[Grezia]]
|-
|[[Finlandia]]
|[[Indonesia]]
|[[Mexiko]]
|Suedia
|[[Irlanda]]
|-
|[[India]]
|[[Israel]]
|[[Herbehereak]]
|
|[[Norvegia]]
|-
|[[Iran]]
|[[Eslovakia]]
|[[Eslovenia]]
|
|
|-
|[[Lituania]]
|[[Hego-Afrika]]
|[[Espainia]]
|
|
|-
|[[Ipar Korea]]
|[[Turkia]]
|[[Suedia]]
|
|
|-
|[[Errumania]]
|[[Vietnam]]
|[[Suitza]]
|
|
|-
|[[Errusia]]
|
|
|
|
|-
|[[Pakistan]]
|
|
|
|
|-
|[[Japonia]]
|
|
|
|
|-
|[[Hego Korea]]
|
|
|
|
|-
|[[Taiwan]]
|
|
|
|
|-
|[[Ukraina|Ukrania]]
|
|
|
|
|-
|[[Erresuma Batua]]
|
|
|
|
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Amerikako Estatu Batuak]]
|
|
|
|
|}
[[2007]]<nowiki/>ko [[uztailaren 31]]n, [[Benedikto XVI.a|Benedicto xvi.a aita santuak]], EANA sortu zeneko 50. urteurrenari buruzko mezuan, energia nuklearra gero eta gehiago erabiltzen dela azpimarratu zuen, pobreen munduaren garapena sustatzeko. «[[Egoitza Santua]], EANAren helburuak erabat onartuz, erakundea sortu zenetik kide izan da, eta haren jarduerari laguntzen jarraitzen du».

=== Amerikako Estatu Batuak ===
[[Fitxategi:Estatu_batuetako_zentral_nuklearrak.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Estatu_batuetako_zentral_nuklearrak.png|thumb|302x302px|Estatu{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Batuetako zentral nuklearrak.]]
Energia nuklearra hiltzat jotzen zen [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]]. Hiru hamarkadatan ez da baimenik eman erreaktore berrietarako. Denbora horretan martxan jarri diren gutxi horiek [[1979]]<nowiki/>an [[Three Mile Islandeko istripua|three Mile island]]-en ([[Pennsylvania|Pensilvania]]) gertatutako istripuaren aurretik onartu zituztelako jarri ziren martxan, eta [[Txernobylgo hondamendia]]ren antzeko batean amaitu ahal izan zuten. Orain, 25 urte geroago, indar handiz berpizten da energia nuklearra indartzeko beharrari buruzko eztabaida, eta industriak asmo handiko plana du erreaktore-kopurua handitzeko: bost erreaktore berri martxan [[2015]]. urtean, dozena bat [[2020]]<nowiki/>an eta berrogeita hamar 2050ean. <ref name=":8">El pais, (2005) [https://elpais.com/diario/2005/01/31/sociedad/1107126003_850215.html “La energia nuclear renace en estados unidos”]</ref>

Ameriketako Estatu Batuek 103 [[erreaktore nuklear]] dituzte, elektrizitatearen %20 hornitzen dutenak. Elektrizitatearen %51 [[Ikatz-planta|ikatz-plantek]] sortzen dute, %17 gas naturalarekin, eta gainerakoak [[zentral hidroelektriko]]ak, [[Zentral eoliko|eolikoak]] eta [[Eguzki zentral fotoboltaikoa|eguzki-zentralak]] dira.<ref name=":8" />

[[Etxe Zuria]]k onartu duenez, eskaria handitzeak arazo bat sortzen du ingurumenean: [[Ikatz landarea|ikatz landareek]] isuritako berotegi efektuko gasak. Horregatik, [[George H. W. Bush|George Bush]] presidentea irmo mintzatu da: "[energia] nuklearra arazo askoren erantzuna da". [[The Wall Street Journal]] egunkariari eskainitako elkarrizketa batean, energia "berriztagarria" dela esan zuen Bushek, ekologistei egindako desafio argi batean.<ref name=":8" />

Eztabaida oso aurreratuta dago, eta belaunaldi berriko erreaktoreen eraikuntza-kostuen zati bat ordaintzeko diru-laguntzak baimendu dira. Horiek 1979a baino lehen eraikitakoak baino merkeagoak dira, eraginkorragoak, jarduteko sinpleagoak eta seguruagoak. Argindarrek partzuergoetan parte hartu dute ordainketari aurre egiteko, hori bai, Estatuaren laguntzarekin.<ref name=":8" />

Industriak plan zehatzak ditu [[Mississippi]]n, [[Hego Carolina]]n, [[Alabama]]n, [[Virginia (Nebraska)|Virginian]], [[Idaho]]n eta [[Illinois|Ilinoisen]] erreaktore berriak eraikitzeko. [[Exelon Nustart]] partzuergoaren buru da, [[zentral nuklear]] berriak eraikitzeko lizentziak lortu nahi dituzten bi taldeetako bat.

Exelonek erreaktore berri bat instalatu nahi du [[Clinton (Illinois)|Clintonen (Ilinois)]]. [[Entergy]]k gauza bera egin nahi du [[Port Gibson (Mississippi)|Port Gibsonen (Mississippi)]]. Eta biek, [[NuStart]] bidez, non [[Électricité de France|EdF frantziarra]] ere sartuta dagoen, bi zentral berri ireki nahi dituzte, bata [[Savannah (ibaia)|Savannah ibaian (Hego Carolina)]] eta bestea Idahoko ur-jauzietatik gertu. Gainera, zehaztu gabeko lekuetan hiru zentral gehiago eraikitzeko asmoa dute.<ref name=":8" />

[[Energia Saila]]k 260 milioi [[dolar]] (199 milioi [[euro]]) eman dizkie dagoeneko [[General Electric]] eta [[Westinghouse Electric|Westinghouse]] enpresen esku dagoen erreaktore berria diseinatzeko. Dominion bigarren partzuergoko buru da.[[Hitachi]] eta Bechtelekin batera, baina duela gutxi bere jatorrizko proiektua utzi zuen, erreaktorearen onarpena asko zailtzen ari zitzaiolako.<ref name=":8" />

[[Energia Nuklearraren Institutua|Energia Nuklearraren Institutuaren (Nuclear Energy Institute)]] arabera, zentral berriak eraikitzeko lasterketa iritzi publikoak energia nuklearrarekiko duen jarrera aldaketarekin bat dator. Azken inkesten arabera, % 53ko babesa dute zentralek etxetik gertu erortzen ez badira. Hori ez dator bat [[Three Mile Islandeko istripua]]ren ondorioz herritarren artean izan zen eta [[Txernobylgo hondamendia|Txernobylgo hondamendiaren ondoren]] ([[1986]]) areagotu zen oposizioarekin. <ref name=":8" />

Arazoa ez da istripuen aurreko segurtasuna, baizik eta hondakin erradioaktiboak, [[Paul Gunter]] [[Nuclear Information and Resource Service]]ko kideak adierazi duenez. AEBetako industria nuklearraren etorkizuneko garapenerako giltzarrietako bat [[Yucca Nevada|Yucca Mountainen (Nevada)]] dagoen biltegiratze geologiko sakon polemikoa da. Industriak [[Washington]]i presio egiten dio irekitzeko baimena eman dezan. Etxe Zuriak planaren alde egin du, [[Samuel Bodman]]ek esan zuen bezala, Yucca Mountainen dagoen proiektu polemikoa "ezinbestekoa" delako.<ref name=":8" />

Administrazioak kritikak desbideratzen ditu erregai nuklearra birziklatzeko teknologia berriak aztertzen ari dela ziurtatuz. Bushek botoen% 51 lortu zituen [[Nevada]]n aurreko hauteskundeetan, eta% 58 [[Nye konderria (Nevada)|Yuccako Nye konderrian]]; [[John Kerry]]k, berriz,% 48 eta% 39. Carl Pope Sierra Club ingurumen erakundeko presidentearen ustez, "Arduragabea" da Bushek nuklear berrien alde egitea: "Bushen energia politikak ez du eraginkortasun energetikoa eta iturri berriztagarriak sustatzen" eta Etxe Zuria "energia konpainia handien zerbitzura" dagoela esan du. <ref name=":8" />

Ameriketako Estatu Batuek 104 zentral nuklear aktibo,  zentral nuklear bat ez-aktibo eta 26 zentral nuklear desegin dituzte.<ref name=":8" />

=== Japonia ===
[[Fitxategi:Japoniako_zentral_nuklearrak.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Japoniako_zentral_nuklearrak.png|thumb|330x330px|Japoniako{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} zentral nuklearrak]]
[[Japonia]]k 50 zentral nuklear aktibo, 2 zentral nuklear ez-aktibo eta 9 zentral nuklear deseginda ditu une honetan.<ref>Energia nuclear, [https://energia-nuclear.net/centrales-nucleares/japon “CENTRALES NUCLEARES EN JAPÓN”]</ref>

==== 1954. urtea ====
[[1954]]<nowiki/>an, Japoniak 230 milioi yen aurreikusi zituen energia nuklear gisa, programaren hasiera markatuz. [[Energia Atomikoaren Oinarrizko Legeak]] helburu baketsuetara mugatzen zituen jarduerak.

==== 1960. urtea ====
Ameriketako Estatu Batuek Japoniari lagundu zioten [[1960]]<nowiki/>ko hamarkadan energia nuklearra energia iturri nagusitzat har zezan. Ameriketako Estatu Batuak teknologia nuklearraren jabea ziren eta uranio eta boro meatzaritza menperatzen zuten. General Electric eta Westinghouse izan ziren Japonian instalazio nuklearren sare bat instalatu zuten enpresak. Japonia Ameriketako Estatu Batuek sustatutako EANA erakundean sartu zen, eta [[Nuklearren Prebentzio Hitzarmena|Nuklearren Prebentziorako Hitzarmena]] sinatu zuen.<ref name=":9">Energia nuclear, [https://energia-nuclear.net/centrales-nucleares/japon “CENTRALES NUCLEARES EN JAPÓN”]</ref>

==== 1970.urtea ====
Tōkaiko zentral nuklearra ([[Ibaraki (prefektura)|Ibaraki]]), Japoniako lehen erreaktore nuklearra, [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] General Electric Company konpainiak eraiki zuen. Ur arinaren lehen erreaktoreak [[1970]]<nowiki/>eko hamarkadan eraiki ziren Estatu Batuetako enpresekin lankidetzan. Erreaktore hauek General Electric edo Westinghouse bezalako konpainiei erosi zitzaizkien, ondoren antzeko instalazioak eraikitzeko lizentzia lortuko zuten enpresa japoniarrek egindako akordioekin. Ordutik, Japoniako ikerketa institutu eta konpainiek energia nuklearra beste potentzia handien maila berean garatzen lagundu dute.<ref name=":9" />

==== 1971. urtea ====
[[Fukushima I zentral nuklearra]] General Electric konpainia estatubatuarrak diseinatu zuen eta energia sortzen hasi zen -sare elektrikora konektatua izan zen- [[1971]].urtean.<ref name=":9" />

==== 1973.urtea ====
[[1973]]<nowiki/>tik, energia nuklearra nazio-mailako gai estrategikoa izan da Japonian; izan ere, inportatutako erregaien oso mendekoa da herrialdea, eta energia-ekoizpenaren% 61 osatzen dute.<ref name=":9" />

==== 1980-1990.urteak ====
Three Mile Island edo Txernobylen istripuek ez zuten Japoniako industria nuklearra kaltetu, beste herrialde batzuetan gertatu zen bezala. Erreaktoreen eraikuntzak [[1980]], [[1990]] eta gaur egun arte jarraitu zuen. Hala ere, 1990eko hamarkadaren erdialdera, zenbait istripu nuklear izan ziren, industria horri buruzko iritzi publikoaren balorazioa higatu zutenak, eta landare berrien eraikuntzaren aurkako protestak eta erresistentzia eragin zituzten. [[Tokaimura]], [[Mihama|Mihama,]] [[Monju]] eta beste toki batzuetan gertatu ziren istripuak, [[Chuetsuko lurrikara]] batekin lotutako istiluak barne. Xehetasunak zalantzan egon daitezkeen arren, argi dago Japoniako industria nuklearraren segurtasuna zorrotz ikertu dela. Ezeztatutako solairuen artean honako hauek daude.<ref name=":9" />

* [[Niigata|Maki en Maki, Niigata]] (Kambara) - Bertan behera

* Kushima Kushiman, Miyazaki - 1997
* [[Mie (prefektura)|Ashihama Ashihaman, Mie]] - 2000
* Hōhoku en [[Yamaguchi|Hōhoku, Yamaguchi]] - 1994
* Suzu Suzun, [[Ishikawa (prefektura)|Ishikawa]] - 2003

==== 1995-2007.urteak ====
[[1995]]<nowiki/>ean Monju eta [[1999]]<nowiki/>an Tokaimurako istiluak gertatu ondoren, ezeztapen hauek segurtasunerako interes maila bat erakusten dute, eta Ameriketako Estatu Batuetako egoerarekin alderatu litezke, non landare berrien eraikuntzen ezeztatze kopuru handi bat eman zen Three Mile Island eta Chernobylen istiluen ondoren. Hala ere, garrantzitsua da nabarmentzea Japoniako ezeztatze gehienak 10, 15 edo gehiagoko lan atzeratuaren eta laguntza pobrearen emaitza direla.<ref name=":9" />

Aldi berean, sareari lotutako solairu berri batzuk ere egon ziren, eta [[2007]]<nowiki/>an bezala, eraikuntzak aurrera egin zuen beste zenbait solairutan. [[Frantzia]]k, [[Suedia]]k, [[Italia]]k edo Ameriketako Estatu Batuek hartu zuten erabakia.

Japoniako gobernuak babes handia eman dio industria nuklearraren garapenari. Tokaimurako istiluen ondoren, gobernuak ikerketak finantzatu zituen eta kontrol zorrotzagoak ezarri ziren, nahiz eta energia nuklearraren ikerketaren tamaina eta irismena hedatzen jarraitu. Erreaktoreen kopuruak gora egiten duen bitartean, fokua erregai aurreratuetan eta azken belaunaldiko landareetan jartzen hasten da. Japoniak rol handiagoa nahi du [[Energia Nuklearraren Garapenerako Mundu Mankomunitatea]]n eta iter proiektuarekin bat egin du. Estatu Batuen eta Japoniaren arteko lankidetza plan bat ere badago.<ref name=":9" />

==== 2008.urtea ====
2008an, Japonian 7 erreaktore nuklear berri ireki ondoren (3 [[Honshu]]ren eta 1 [[Hokkaido]]n, [[Kyushu|Kyyshu]], Shikoku eta [[Tanegashima|Tanegashima)]], Japonia munduko hirugarren energia nuklear ekoizlerik handiena bihurtu zen, 53 erreaktore nuklear operatiborekin. <ref name=":9" />

==== 2011.urtea ====
[[2011]]<nowiki/>ko lurrikara eta tsunamiaren eta Fukushima I zentral nuklearreko hozte-sistemaren akatsaren ondoren, [[2011]]<nowiki/>ko [[martxoaren 11]]<nowiki/>n larrialdi nuklearra ezarri zen. Japonian larrialdi nuklear bat piztu zen lehen aldia izan zen; lantegitik 20 km-ko erradioan zeuden 140.000 biztanle ebakuatu zituzten. Girora igorritako erradioaktibitate kopurua oraindik ez dago argi zenbatuta eta [[krisi nuklear]]rak aktibo jarraitzen du.<ref name=":9" />

=== Frantzia ===
[[Fitxategi:Frantziako_zentral_nuklearrak.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Frantziako_zentral_nuklearrak.png|thumb|267x267px|Frantziako{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} zentral nuklearrak]]
[[Frantzia]]n 19 zentral nuklear daude, 58 erreaktore nuklearrekin. Haien arteko distantzia 600km-koa da gehienez, eta etxebizitzetatik kilometro 1 baino gutxiagora daude.

==== 1974.urtea ====
[[1974]]<nowiki/>an, Frantziako gobernuak erabaki zuen energia nuklearra ekoizteko ahalmena azkar handitzea Frantzian, [[Petrolio lehen krisia|petrolioaren lehen krisiaren]] ondoren. Erabaki hori ingeniaritzan funtsezko konpetentzia zuen baina bertako energia-baliabide gutxi zituen Frantziaren testuinguruan hartu zen. Energia nuklearra, erregaiaren kostuarekin, kostu osoaren zati txiki samarra da, zentzu honetan, inportazioen murrizketa lortzen zen eta segurtasun energetiko handiagoa lortzen zen.

1974ko erabakiaren ondorioz, gaur egun Frantziak independentzia energetiko handia du eta Europako energia elektrikoaren kostu ia baxuena. Energia elektrikoa sortzeko kapita bakoitzeko [[Karbono dioxido|CO2]] emisioen maila ere oso txikia da, elektrizitatearen% 90 baino gehiago energia nuklearraren edo energia hidraulikoaren bidez sortzen baita.<ref name=":10">Energia nuclear, [https://energia-nuclear.net/situacion/energia-nuclear-francia.html “ENERGÍA NUCLEAR EN FRANCIA”]</ref>

==== 2010. urtea ====
[[2010]]. urtearen erdialdean, [[Nazioarteko Energia Agentzia]]k Frantziari eskatu zion gero eta eginkizun estrategikoago bat bere gain hartzeko, [[Europa]] osoarentzat energia-kostu eta -kontsumo baxuko hornitzaile gisa, [[1973]]<nowiki/>tik politikak gidatu zuen independentzia energetikoan kontzentratu beharrean.<ref name=":10" />

==== Gaur egun ====
Gaur egun Frantzian 19 zentral nuklear ari dira lanean, hau da, energia elektrikoa sortzeko. Instalazio nuklear gehienek hainbat erreaktore nuklear dituzte. Horrela, Frantziak 59 erreaktore nuklear ditu, guztira 63.130 [[Megawatt|megawatt elektriko (MWe)]] sortzeko gai direnak. Frantzian instalatutako erreaktore nuklear guztiak presiopeko uraren [[PWR|(PWR)]] erreaktore nuklearrak dira.<ref name=":10" />

Frantzia munduko bigarren postuan dago, Estatu Batuen atzetik energia nuklear kantitateagatik eta lehena populazio dentsitateagatik. EDF elektrizitate konpainia nazionala da eta jatorri nuklearreko energia elektrikoaren munduko lehen ekoizlea.

Frantziako lehen belaunaldiko zentral nuklear batzuk, orain arte martxan egon direnak, gaur egun zalantzazko etorkizuna dute Japoniako istripu nuklearraren ondorioz.<ref name=":10" />

Hala ere, erreaktore frantsesek japoniarraz bestelako teknologia batekin funtzionatzen dute. Hauek zirkuitu bikoitza deritzon sistemaren bidez funtzionatzen dute, hau da, lehen zirkuitu itxia erreaktorearekin kontaktu zuzenean 300 gradu baino gehiagora sartzen da, orduan elektrizitatea sortzen duten [[Lurrun-turbina|lurrun-turbinen]] funtzionamendurako lurrun nahikoa sortzen duen bigarren zirkuituarekin komunikatzen da. Aldiz, Fukushimako zentral nuklearrean lurruna zirkuitu bakarretik zuzenean sortzen zen erreaktore nuklearraren barrutik zuzenean igarotzean.<ref name=":10" />

Frantzian ez dago alderdi gehiegi energia nuklearraren eredua aldatzeko asmoa duenik. Kontuan izan behar da Frantziak sortzen duen energiaren %86 zentral nuklearrek sortzen dutela.

Gaur egun, Frantziak beste herrialde batzuetakoak baino energia elektriko merkeagoa ekoizten du, eta CO2 emisioetan ez da hain oldarkorra.<ref name=":10" />
[[Fitxategi:Centrales_nucleares_España.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Centrales_nucleares_Espa%C3%B1a.png|thumb|262x262px|Espainian{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} dauden zentral nuklearrak]]

=== Espainia ===
Energia nuklearra [[Espainia]]ko energia elektrikoaren bigarren iturria izan zen [[2018]]<nowiki/>an, ekoizpenaren %21,5, energia berriztagarrien atzetik (% 40,1) eta ikatzaren aurretik (% 14,1) . Espainian bost zentral nuklear daude jardunean, zazpi erreaktorerekin: [[Almaraz|Almaraz I]] eta II, Asco I eta II, [[Cofrentes]], [[Trillo (Espainia)|Trillo I]] eta [[Vandellòs i l'Hospitalet de l'Infant|Vandellós]] II. Gainera, deskonektatutako erreaktore bat dago: [[Garoña]], eta bi desegiten: Vandellós I eta [[Jose Cabrera|Jose Cabrera-Zorita]]. [[Salamanca|Salamankako]] [[Juzbado]] udalerrian erregai nuklearreko fabrika bat dago, baita jarduera baxu eta ertaineko hondakin erradioaktiboak biltegiratzeko zentro bat ere [[Hornachuelos]]en, [[Kordoba]]. Gainera, aldi baterako biltegi zentralizatua ([[ATC]]) eraikitzeko proiektu bat dago [[Villar de Cañas]]en, [[Cuenca (Espainia)|Cuencan]], erradioaktibitate handienekoentzat.<ref>Foro de la industria nuclear española, [https://www.foronuclear.org/es/energia-nuclear/energia-nuclear-en-espana “Energía Nuclear en España”]</ref>

== Energia nuklearra Euskal Herrian ==
Gaur egun [[Euskal Herria|Euskal herriak]] ez du zentral nuklearrik bere barnean, baina denbora atzera botata ikusi daiteke hainbat proiektu izan direla; adibidez, [[Lemoiz]], [[Deba]]n eta [[Tutera]]n.

=== Lemoiz, Deba eta Tutera ===

==== 1972.urtea ====
[[Iberduero]]k [[Ea]]n, Lemonizen, Deban eta Tuteran proiektatu zituen zentralak. Petrolioaren prezioaren gehiegizko igoerak eragindako munduko energia-krisia ez zen hasi oraindik, eta desarrollismo basatiaren emaitzak nabariak eta mundu osoan erantzuten hasi ziren. Lau zentralak ekologismo berriaren aurka agertu ziren, eta, batez ere, inguruko herrien aurka. [[Barakaldo]]n [[amoniako]]a egiteko hainbat instalazio eraikitzeari eta Europako beste eskualde batzuetan hainbat ekintza egiteari aurka egin izanaren aurrekariarekin, Ea, Deba eta Tuterako proiektuak geldiaraztea lortuko dute. Ez, ordea, Lemonizekoa, aurrera jarraituko baitu, nahiz eta oposizioa sortu.<ref name=":11">Auñamendi Eusko Entziklopedia, [http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/central-nuclear-de-lemoniz/ar-46480/ “Central Nuclear de Lemoniz”]</ref>
[[Fitxategi:Lemoiz_zentral_nuklearra.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Lemoiz_zentral_nuklearra.jpg|thumb|302x302px|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Lemoizko zentral nuklearra]]]]

[[1972]]<nowiki/>ko apirilaren 18an, [[Iberduero S.A]].k behin-behineko lizentzia eskatu zion [[Mungia]]ko alkateari, Lemoizko zentral nuklearra eraikitzeko. Mungiako Udalak eskatutako obra lizentzia ez ematea erabaki zuen, [[Hiri Antolamenduko Plan Formala|Hiri Antolamenduko Plan Formalean]] zona landatartzat kalifikatuta dagoelako. Hori dela eta, adierazi du ezinbestekoa dela aldez aurretik kalifikazioa aldatzea edo hirigintzako araudia ematea.<ref name=":11" />

Maiatzaren 8an, Iberduero S.A.k idazki bat aurkeztu zuen, baimena ukatzeari dagozkion errekurtsoak aurkezteko. Hilabete horren 23an, Energia Zuzendaritza Nagusiak 930 megawatteko bi instalazio nuklear instalatzeko baimena eman zion Iberduero S.A.ri, eta [[Import-Esport Bank]] delakoaren kreditu baten bidez finantzatuko da. Westinghousek lurrun-sistemetarako, turbinarako eta erregai nuklearreko lehen kargarako ekipoak emango lituzke.<ref name=":11" />

1972ko uztailaren 20an, Iberduerok idazki bat bidali zion Udalari, honako hau ordezkatuz: «Idazki hau garaiz eta behar bezala jaso dela kontuan hartuta, onartu egin behar da, eskatutako [[obra-lizentzia]] eta 1800.000 kva-ko potentzia duen energia nuklearreko zentral bat irekitzeko lizentzia edukita (sic)...».

Gaineratu du: «Azterlana izapide aurreratuan dagoen arren, sozietate hori ezin da aurkeztu». Abuztuaren 3an, Udalbatzak erabaki zuen «hasiera batean eta behin-behinean baimena ematea zentral nuklearra eraikitzeko obrak hasteko...» eta «industria hori instalatzeko eta irekitzeko behin-behineko lizentzia ematea». Ikusten dugunez, behin-behineko lizentzia baten bidez, hau da, behin-behineko obrak baino egiten ez dituelarik, obra gehienak egiten dira.<ref name=":11" />
[[Fitxategi:Ispaster_Ogella.JPG|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Ispaster_Ogella.JPG|thumb|216x216px|Ea-Ispaster{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} artean kokaturik, zentral nuklearra eraiki nahi zuten eremua]]

==== 1973.urtea ====
[[1973]]<nowiki/>ko irailaren 27an, Iberduerok beste hiru zentral nuklear eraikitzeko baimena eskatu zuen: [[Debako zentral nuklearra|Endata Punta]] (Deba), [[Ispasterko zentral nuklearra|Ogella]] (Ispaster-Ea) eta [[Tuterako zentral nuklearra|Bergara]] (Tutera).<ref name=":11" />
[[Fitxategi:Sakoneta,_Deba._Euskal_Herria.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Sakoneta,_Deba._Euskal_Herria.jpg|thumb|273x273px|Deban{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Zentral nuklearra eraiki nahi zuten eremua.]]

==== 1974.urtea ====
[[1974]]<nowiki/>ko martxoaren 14an, Industria Ministerioko Energia Zuzendaritza Nagusiak baimena eman zuen Lemoizko 900 mw-eko bi unitateak instalatzeko, baina baimen horrekin batera ukitutako udalerriek emandako obra-lizentzia ere aurkeztu behar izan zuen.<ref name=":11" />

==== 1975-1976.urteak ====
[[1975]]<nowiki/>etik [[1976]]<nowiki/>ra bitartean, munduko energia-krisi bete-betean eta [[Espainiako trantsizioa|Espainiako trantsizio politikoan]], [[oposizio antinuklear]]rak Deba eta Eako proiektuak geldiaraztea lortu zuen, eta, aldi berean, [[Nafarroako Foru Aldundia]]k ez zuen onartu Tuterako zentralerako proiektatutako kokalekua.<ref name=":11" />

1976ko abuztuaren 29an egin zen lehen manifestazioan, [[Plentzia]]tik [[Gorliz]]era, 50.000 lagun baino gehiago joan ziren, honako kontsignekin: « Euskal Kostalde ez-nuklear batetik. Gure ingurumenaren kontrol publikoaren alde. Parte-hartze publikoa gure herriaren diseinuan!».<ref name=":11" /><ref name=":12">El diario (2019), [https://www.eldiario.es/norte/central-Lemoiz-proyecto-sociedad-ETA_0_914459392.html “La central nuclear de Lemoiz, el proyecto que puso a la sociedad vasca entre la espada de ETA y la pared del Estado”]</ref>

Irailaren 22an, Mungiako Udalak Iberdueroren beste eskaera bat jaso zuen, zentrala eraikitzeko obren behin betiko lizentzia eskatzeko.<ref name=":11" />

Urriaren 14an, Mungiako eta Lemoizko udalerrietako milaka bizilagunek idazki juridiko bat sinatu zuten, eta udal bakoitzari eman zioten. <ref name=":11" />

==== 1977.ureta ====
[[1977]]<nowiki/>ko uztailaren 14an, 100.000 pertsona baino gehiago agertu ziren [[Bilbo]]n, Lemoniz geratzeagatik eta Euskal Kostalde ez-nuklear batengatik. Munduko manifestaziorik handiena da.<ref name=":11" /><ref name=":12" />

Abuztuaren 11n, [[Bizkaiko Foru Aldundia]]k erabaki hau hartu zuen bilkura berezian:

# Plentzia-Mungia Eskualdeko Hiri Antolamenduko Plan Orokorra aldatzeko espedienteari aurkeztutako erreklamazio guztiak ezestea.<ref name=":11" />
# Behin-behinean onestea Basordas ingurua «industrialtzat» kalifikatzeko aldaketa-espedientea, eta «parke» gisa kalifikatutako eremuaren kokalekua aldatzea. Hilabete horietan, batzorde antinuklear ugari sortu ziren euskal geografia osoan.<ref name=":11" />

==== 1978.urtea ====
1978ko martxoaren 17an, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]<nowiki/>k karga indartsu bat jarri zuen zentralaren erreaktorean.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> Bi langile hil dira -[[Andrés Guerra]] eta [[Alberto Negro]]-, eta beste bi zauritu dituzte leherketak. Kalte materialak handiak dira. Borroka antinuklearrean ETA pixkanaka sartzeak mugimendua zatitu egingo du: alde bat desmobilizazio progresibo baten eraginpean egongo da, beste bat bere jarrerak erradikalizatuko ditu, jarrera belizistak hartuz. Inguruabar horien arabera, gogoeta eta [[erreferendum]]a eskatzen dutenen ahotsa entzuten hasten da.<ref name=":11" />

==== 1979.urtea ====
1979ko ekainaren 13an, beste karga indartsu bat jarri zuten Lemoizko zentraleko turbinen eremuan, eta zentral osoa hustu zuten leherketa iragartzen zuten deiek. Hala ere, langile batek ([[Angel Baños]]) bizia galdu zuen. Ekintza ETAk aldarrikatu zuen.<ref name=":11" /><ref name=":12" />

==== 1981.urtea ====
[[1981]]<nowiki/>eko urtarrilaren 29an, ETAk Lemoizko zentraleko ingeniari burua, [[José María Ryan]] bilbotar irlandarra, bahitu zuen. Hurrengo jakinarazpenean, ETAk, Ryanen truke, zentrala berehala eraistea eskatzen du, eta horretarako astebeteko epea ematen du. Otsailaren 6ko goizean, manifestazio handi bat egin dute Bilbon, ingeniaria askatzeko eskatuz. Bestalde, Iberduerok iragarri du [[Eusko Jaurlaritza]]k Lemonizi buruz hartzen dituen erabakiak beteko dituela. Ryanen gorpua azaldu da gauean, eta greba orokorra eragin du, erakunde honen historian ETAren aurkako lehen greba. Iberduerok aldi baterako eten du zentral nuklearraren jarduera, eta [[Legebiltzarra]]k obrekin jarraitzea dekretatzea espero du.<ref name=":11" /><ref name=":12" />

=== Garoña   ===
[[Fitxategi:Santa_María_de_Garoña_Nuclear_Power_Plant_(11841854264).jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Santa_Mar%C3%ADa_de_Garo%C3%B1a_Nuclear_Power_Plant_(11841854264).jpg|thumb|259x259px|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Santa Maria de Garoñako zentral nuklearra|Garoñako zentral nuklearra]]]]
[[Santa Maria de Garoñako zentral nuklearra|Santa María de Garoña zentral nuklearra]] (laburbilduz, Garoñako zentral nuklearra), energia elektrikoa sortzeko BWR motako zentral nuklearra izan zen. Burgosko [[Santa María de Garoña]] herrian dago, [[Gaztela eta Leon]]en.

Garoñako zentral nuklearra 1971. urtean inaguratu zen, zentral honen produkzioa, urtean 3500 eta 3700 GWh-koa zen (kargaren %85-90 inguru).

2006az geroztik, jardunean zegoen Espainiako zentral nuklearrik zaharrena zen, José Cabreraren zentrala itxi ondoren. 40 urteko zentralerako hasieran aurreikusitako balio-bizitza 2011n amaitu zen. Azken funtzionamendu-baimenak 2009ko uztailera arte zuen eragina.

[[2009]]<nowiki/>an, Gobernuak luzapen bat baimendu zuen [[2013]] arte<ref>Publico (2009), [https://www.publico.es/actualidad/zapatero-prorroga-central-garona-hasta.html “Zapatero prorroga Garoña hasta 2013”]</ref>, CSNren txosten batean oinarrituta. Txosten horrek enpresa eragileak bete behar zituen muga eta baldintza batzuk ezartzen zituen, eta horien artean nabarmentzekoak dira Fukushimako istripuaren ondorengo egokitze-lan garrantzitsuak (erreaktore- eta euste-eredu bera, nahiz eta Garoñaren diseinua hobetu egin zen zentralean)<ref>El Pais (2011), [https://elpais.com/diario/2011/03/13/internacional/1299970807_850215.html “Fukushima y Garoña, nucleares hermanas”]</ref>.

[[2012]]<nowiki/>ko abenduaren 16an, erreaktorearen behin-behineko geldialdia eta sare elektrikoaren desakoplamendua gertatu ziren, zentraleko erregaia husteko. Erabaki hori enpresako zuzendaritzak hartu zuen, irizpide ekonomikoetan oinarrituta.<ref>El Diario Vasco (2012), [https://www.diariovasco.com/rc/20121216/mas-actualidad/sociedad/garona-echa-cierre-201212161809.html “Garoña echa el cierre”]</ref>

[[2017]]. urteko abuztuaren 1ean, Energia ministroak jakinarazi zuen, mugaeguna baino zazpi egun lehenago, Gobernuak Burgoseko erreaktore nuklearrak aurrera egiteko baimena ukatzeko erabakia hartu zuela, eta behin betiko eta ezeztaezina zela.<ref>El correo (2017), [https://www.elcorreo.com/sociedad/garona-20170801120858-nt.html “Satisfacción en Euskadi por el cierre definitivo de la central nuclear de Garoña”]</ref>

Desegitea [[2018]]<nowiki/>rako aurreikusita zegoen; hala ere, hondakinak jaso beharko lituzkeen aldi baterako biltegi zentralizatua gelditu egin zenez, aurreko lanak ez ziren amaitu [[2019]]<nowiki/>ra arte, eta [[2022]]<nowiki/>ra arte ez zen egingo.<ref>Burgos Conecta (2019), [https://www.burgosconecta.es/provincia/merindades/enresa-preve-desmantelamiento-20191009102149-nt.html “Enresa prevé que el desmantelamiento material de Garoña no arranque hasta 2022”]</ref>

== Historian zehar gertatutako Hondamendiak ==

=== Hiroshima/Nagasaki ===
[[Fitxategi:Atomic_bombing_of_Japan.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Atomic_bombing_of_Japan.jpg|thumb|329x329px|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Arma nuklear|Bonba atomikoaren]] [[Onddo hodei|onddo-hodeiak]] [[Hiroshima]]ren (ezkerrean) eta [[Nagasaki]]ren (eskuinean) gainean]]
[[Hiroshima eta Nagasakiko bonbardaketa nuklearrak|Hiroshima eta Nagasakiko bonbardaketa atomikoak]], [[Harry S. Truman]]ek, Estatu Batuetako presidenteak, [[Japoniar Inperioa|Japoniako Inperioaren]] aurka agindutako [[eraso nuklear]]rak izan ziren. Erasoak [[1945]]<nowiki/>eko [[abuztuaren 6]]<nowiki/>an eta 9an egin ziren, hurrenez hurren, eta horrek, [[Sobietar batasuna|Sobietar Batasunarekin]] batera, Japoniaren amore ematea eta Bigarren Mundu Gerraren amaiera ekarri zituen. Sei hilabetez beste 67 hiri bonbardatu ondoren, [[Little Boy]] [[arma nuklear]]ra Hiroshiman askatu zuten 1945ko abuztuaren 6an, [[abuztuaren 9]]<nowiki/>an Nagasaki gainean [[Fat Man]] bonba leherrarazi ondoren. Gaur arte, bonbardaketa hauek historiako eraso nuklear bakarrak dira.<ref name=":13">Energia nuclear, [https://energia-nuclear.net/accidentes-nucleares “Accidentes nucleare"]</ref>

Kalkuluen arabera, 1945 amaieran bonbek 166.000 pertsona hil zituzten Hiroshiman eta 80.000 Nagasakin. Ordutik, beste pertsona batzuk leuzemiak jota hil dira (231 kasu behatu dira), baita esposizioak eta bonbek askatutako erradiazioak eragindako minbiziak ere (334 behatu dira). Bi hirietan, heriotza gehienak zibilenak izan ziren.<ref name=":13" />

Nagasaki hil eta sei egunera, [[abuztuaren 15]]<nowiki/>ean, Japoniako Inperioak baldintzarik gabe amore eman zien "aliatuei", eta irailaren 2an formala bihurtu zen, kapitulazio akta sinatuta. Japoniaren errenditzearekin, [[Ozeano Bareko Gerra|Ozeano Bareko gerra]] amaitu zen, eta, beraz, Bigarren Mundu Gerra. Porrotaren ondorio bezala, Japoniar Inperioa Estatu Batuek zuzendutako indar aliatuek okupatu zuten [[Australia]], [[India|Britainia Handiko India]], Erresuma Batua eta [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko ekarpenekin]], eta "hiru printzipio antinuklearrak" hartu zituen, armamentu nuklearra eduki, fabrikatu eta sartzea debekatzen ziotenek.<ref>[https://www.icrc.org/es/doc/assets/files/other/irrc-230-junod.pdf El desastre de Hiroshima (I)] (PDF)</ref>

=== Three mile island ===
[[Fitxategi:Three_Mile_Island_(color)-2.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Three_Mile_Island_(color)-2.jpg|thumb|257x257px|Three{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} mile islandeko zentral nuklearra]]
[[Three Mile Islandeko istripua|Three Mile Island]] Susquehanna ibaiko uharte bat da, [[Harrisburg]]etik gertu, Pennsylvania estatuan. 4.82 km ² -ko azalera du.

Estazio sortzailea Babcock and Wilcoxek 786 [[Watt|MW]]-eko (TMI-1) eta 900 MW-eko (TMI-2) potentziekin eraikitako ur arinen bi erreaktore presurizatuk osatzen dute. Lantegia [[Metropolitan Edison Company]] enpresak funtzionatzen zuen. [[2008]]<nowiki/>an, TMI-1ek martxan jarraitzen du (operadorea: energia Ko., AmerGen LLC). 2009ko urrian, [[NRC]]<nowiki/>k, Estatu Batuetako erakunde arautzaileak, ustiapen lizentzia beste 25 urtez berritzeko baimena eman zuen, [[2034]]<nowiki/>ko [[apirilaren 19]]<nowiki/>ra arte.

==== Istripua: ====
Istripua [[1979]]<nowiki/>ko [[martxoaren 28]]<nowiki/>ko goizeko 4:00etan hasi zen, lantegiko bigarren mailako zirkuituan akats bat gertatu zenean.

Bigarren mailako zirkuituko elikadura-ponpa primarioek funtzionatzeari utzi zioten matxura mekaniko edo elektriko baten ondorioz. Horrek [[Lurrun-sorgailua|lurrun-sorgailuetan]] beroa lehen sistematik kentzea eragotzi zuen.<ref name=":14">Washington post, [https://www.washingtonpost.com/wp-srv/national/longterm/tmi/stories/ch1.htm “A Pump Failure and Claxon Alert”]</ref>

Automatikoki itzali ziren, lehenik turbina eta ondoren erreaktorea.

Elikatzeko uraren bigarren mailako [[ponpa]]k gelditu zirenean, hiru ponpa osagarri automatikoki aktibatu ziren. Hala ere, balbulak errutina mantentzeko itxita zeudenez, sistemak ezin izan zuen urik ponpatu. Balbula horiek ixtea Arautze Nuklearreko Batzordearen (NRC) funtsezko arau baten urraketa izan zen. Arau horren arabera, erreaktorea itzali egin behar da elikadura-ponpa osagarri guztiak mantentze-lanez itxita badaude. Ondoren, NRCko funtzionarioek hau faila klabe bezala adierazi zuten. Hori dela eta, lehen mailako zirkuituan (instalazioaren sekzio nuklearra) [[presio]]a eta [[tenperatura]] handitzen hasi zen berehala, bigarren mailako zirkuituak ezin baitzuen hondarreko beroa lehen mailako zirkuitutik atera.<ref name=":14" />

Presio hori gehiegizkoa izan ez zedin, presio-deskargako balbula (presurizagailuaren estalkian dagoena) ireki egin zen.

Balbula itxi egin behar zen presioa murriztean, baina akats batengatik ez zuen itxi. Operadorearengana iristen ziren seinaleek ez zuten balbulak irekita jarraitzen zuela adierazi, nahiz eta erakutsi egin behar zuen.<ref name=":14" />

Ondorioz, akatsa zuen balbulak presioak sisteman behera egitea eragin zuen.

Bien bitartean, beste arazo bat agertu da lantegian: larrialdietako uraren sistema (bigarren mailako sistemaren erreserba) istripua izan baino 42 ordu lehenago probatu dute.

Probaren zati gisa, balbulak itxi eta berriro irekitzen dira probaren amaieran. Baina, oraingoan, akats administratibo edo giza akats baten ondorioz, balbula ez zen irekita utzi, eta horrek larrialdi-sistemak funtzionatzea eragotzi zuen.<ref name=":14" />

Istripua hasi eta zortzi minutura, balbula itxita zegoela ikusi zuten.

Ireki ondoren, larrialdietako ur sistema behar bezala hasi zen lanean, ur hotza lurrun sorgailuetatik isurtzea ahalbidetuz.

Lehen sistemako presioak behera egiten jarraitzen duen heinean, hutsuneak sortzen hasi ziren (urak irakiten duen guneak, lurrun-burbuilak sortuz) sistemako hainbat lekutan, presurizagailuan izan ezik.<ref name=":14" />

Hutsune hauen ondorioz, sistemako ura birbanatu egin zen eta [[presurizagailu]]a urez bete zen.

Operadoreari beroa ezabatzeko gai den likido hozgarriaren kopurua adierazten dion tresnak ez zuen behar bezala adierazi sistema urez beteta zegoela. Horrela, operadoreak ura sartzeari utzi zion, obturatutako balbularen ondorioz adierazleak informazio faltsua eman dezakeela jakin gabe, eta kasu honetan hala egin zuen. Ireki ondoren, larrialdietako ur sistema behar bezala hasi zen lanean, ur hotza lurrun sorgailuetatik isurtzea ahalbidetuz.<ref name=":14" />

Ponpak itxi egin ziren, eta konbekzio naturalak uraren mugimenduarekin jarraituko zuela uste izan zen.

Sistemako lurrunak zirkuitu primarioko zirkulazioa blokeatu zuen eta, urak zirkulatzeari utzi zionez, lurrun kopuru handi bihurtu zen.

Lehen akatsetik 130 minutura, erreaktorearen goialdea agerian geratu zen, eta tenperatura altua zela eta, lurrunak erregai barretako zirkoniozko estaldurarekin erreakzionatu zuen, zirkonio eta hidrogeno dioxidoa sortuz. Estalduran izandako kaltearen ondorioz, likido hozgarrian erregai-pilulak askatu ziren eta hidrogeno gehiago sortu zen, eta horrek leherketa txiki bat eragin zuen euste-eraikinean, askatua izan baitzen.<ref name=":14" />

Goizeko 6etan, txanda-aldaketa gertatu zen kontrol-gelako langileen artean.

Ekipo berriak hodian eta arintze-balbularen ondorengo deposituetan neurtzen ari ziren tenperatura altuak hautematean, balbula osagarri bat itxi zen, bide horretatik lehen mailako zirkuituko 120.000 litro hozgarri galdu zirenean.

Arazoa hasi eta 165 minutura, erradiazio bidezko alarmak aktibatu ziren, kutsatutako ura detektagailuetara iritsi zenean. Une horretan, lehen mailako likido hozgarriaren (ura) erradiazio-maila espero zena baino 300 aldiz handiagoa zen, eta zentralak kutsadura handia jasan zuen.<ref name=":14" />

Kontrol gelan ez zegoen jakiterik lehen mailako zirkuituan maila baxua zela eta nukleoaren erdia gutxi gorabehera hoztu gabe zegoela. Langile talde batek eskuz hartu zituen termopareen irakurketak eta lehen zirkuituko uraren lagin bat lortu zuen.<ref name=":14" />

Handik zazpi ordura hasi zen lehen zirkuituan ur berria injektatzen, eta erreserbako balbula ireki zuten presioa murrizteko.

Bederatzi orduren ostean hidrogenoak eztanda egin zuen erreaktorearen barruan, baina leherketa oharkabean igaro zen.

16:00etan lehen zirkuituko bonbak martxan jarri ziren eta nukleoko tenperatura jaisten hasi zen.<ref name=":14" />

Nukleoaren zati handi bat jada urtua edo lurrundua zegoen, eta sistemak arriskutsu erradioaktiboa izaten jarraitzen zuen.

Hurrengo astean lurruna eta hidrogenoa erreaktoretik atera zituzten, birkonbinagailutik pasatuz, eta are polemikoagoa izan zen zuzenean atmosferara isurtzea. Kalkuluen arabera, 2,5 milioi [[kurio]] gas erradioaktibo isuri ziren istripuaren ondorioz.<ref name=":14" />
[[Fitxategi:Three_Mile_Island_accident_sign.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Three_Mile_Island_accident_sign.jpg|thumb|251x251px|Three{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Mile Island istripuaren seinalea.]]

==== Ondorioa ====
Three Mile Island giza faktorearen adituentzat interesekoa izan da, jende taldeek tentsiopean erreakzionatzen eta erabakiak hartzen dituzten moduaren adibide gisa.

Oro har, ados daude istripua larriagotu egin zela informazioarekin aspertutako operadoreek hartutako erabaki okerrak zirela eta; informaziotik asko aplikaezina eta alferrikako zen. TMI erreaktorean izandako istripuaren ondorioz, erreaktore nuklearren operadoreen prestakuntza aldatu zen. Lehen, prestakuntzaren ardatza arazoa diagnostikatzea zen. Ondoren, prestakuntza larrialdiari erantzutean oinarritu da, eta egiaztapen-zerrenda estandarizatu batetik igaro da, nukleoa likido hozgarri dezente jasotzen ari dela ziurtatzeko.

Istripuaren ondoren erreaktorea garbitzeak proiektu zail bat behar izan zuen, 14 urte iraun zuena. [[1979]]<nowiki/>ko abuztuan hasi eta [[1993]]<nowiki/>ko abendura arte ez zen ofizialki amaitu, 975 milioi dolar inguruko kostuarekin. [[1985]] eta [[1990]] artean, ia 100 tona erregai erradioaktibo kendu zituzten. 1985ean TMI-1 erreaktorea berrabiarazi zen.
[[Fitxategi:IAEA_02790015_(5613115146).jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:IAEA_02790015_(5613115146).jpg|thumb|315x315px|3{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. eta 4. [[Erreaktore nuklear|erreaktoreak]] hondamendiaren ostean]]

=== Txernobyl ===
[[Txernobylgo hondamendia|Txernobylgo istripua]] [[1986]]<nowiki/>ko apirilaren 26an gertatu zen Vladimir Ilich Lenin zentral nuklearrean, [[Ukraina|Ukrania]] iparraldean, une horretan [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko bandera|Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunekoa]] zena, [[Pripiat]]etik 3 kilometrora, [[Txernobyl]]dik 18 kilometrora eta [[Bielorrusia|Bielorrusiako mugatik]] 17 kilometrora. Historiako istripu nuklearrik larriena da, 2011n Japonian izandako Fukushima I istripu nuklearrarekin batera, [[Istripu Nuklearren Nazioarteko Eskala]]ko larriena (istripu nagusia, 7. maila). Era berean, historiako ingurumen-hondamendi handien artean sartzen da. <ref>Energia atomikoaren nazioarteko agentzia, [https://www.iaea.org/newscenter/focus/chernobyl “Chernobyl Nuclear Accident”]</ref>

==== Nola gertatu zen istripua? ====
Istripuaren arrazoiak eta garapena eztabaidagai dira. Oro har, aurreko egunetik potentzia murriztea eskatzen zuen proba bat egiten ari ziren, eta proba horretan desoreka batzuk gertatu ziren zentral nuklear horretako 4. erreaktorean. Desoreka horien ondorioz, erreaktore nuklearraren nukleoa gehiegi berotu zen kontrolik gabe, eta jarraian leherketa bat edo bi gertatu ziren, ondoren sute orokor bat.

Leherketek 1200 [[tona]]ko erreaktorearen estalkia lehertu zuten eta material erradioaktibo kantitate handiak kanporatu zituzten atmosferara, Europan eta [[Ipar Amerika]]n hedatu zen hodei erradioaktibo bat osatuz. 31 pertsona hurrengo bi asteetan, eta Sobietar Batasuneko Gobernua 116.000 pertsonaren urgentziazko ebakuaziora eraman zuen, nazioarteko alarma sortuz, gutxienez [[Erdialdeko Europa|Europako erdialdeko]] 13 herrialdetan erradioaktibitatea detektatu baitzen. <ref>Cienciaplus (2017), [https://www.europapress.es/ciencia/habitat-y-clima/noticia-chernobil-desato-explosion-nuclear-seguida-otra-vapor-20171117171506.html “Chernóbil se desató por una explosión nuclear, seguida de otra de vapor”]</ref>

==== Istripuak ekarri zituen ondorioak ====
[[Fitxategi:Sign_at_Entrance_to_Chernobyl_Exclusion_Zone_-_Northern_Ukraine_(26825581640).jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Sign_at_Entrance_to_Chernobyl_Exclusion_Zone_-_Northern_Ukraine_(26825581640).jpg|ezkerrera|thumb|153x153px|Txernobylera{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} sartu baino lehen, erradiazioa aipatzen duen seinale bat.]]
Istripuaren ondoren, deskontaminazio-, euste- eta arintze-prozesu masibo bat hasi zen, eta gutxi gorabehera 600 000 likidatzaile izan ziren istripuaren lekuaren inguruan. 30 kilometroko erradioko eremu bat isolatu zen, oraindik indarrean jarraitzen duen zentral nuklearraren inguruan. Likidatzaileen zati txiki bat baino ez zen egon [[Erradioaktibitate indizea|erradioaktibitate-indize]] handien eraginpean. Lantegiko bi langile hil ziren leherketaren ondorioz, eta beste 29 hil ziren hurrengo hiru hilabeteetan. 1.000.000 pertsonak erradiazio dosi handiak jaso zituzten istripuaren ondorengo lehen egunean, 200.000 pertsonak 100 mSv inguru jaso zituzten, 20.000k 250 mSv inguru eta 500 mSv inguru. <ref name=":15">World Nuclear Association, [https://www.world-nuclear.org/information-library/safety-and-security/safety-of-plants/chernobyl-accident.aspx “Chernobyl Accident 1986”]</ref>

Guztira, 600 000 pertsonak jaso zuten erradiazio dosia, istripuaren ondoren egindako deskontaminazio lanengatik. 5.000 pertsona inguru kutsatutako eremuetan bizi izan ziren, eta 400 asko larriki kutsatutako eremuetan. Gaur arte ez dago istripu honek populazioaren hilkortasunean duen benetako eraginari buruzko lan erabakigarririk, ez teorikoa. <ref name=":15" />

==== Politika ====
Ukrainako Gobernuarekin negoziazio luzeak izan ondoren, nazioarteko komunitateak zentrala behin betiko ixteko kostuak finantzatu zituen, [[2000]]<nowiki/>ko abenduaren 15ean. Istripua gertatu eta berehala, "Sarkofago" bat eraiki zen, erreaktorea estali eta barnealdea isolatzeko, denboraren poderioz hainbat fenomeno naturalek degradatu zutena, eta erradiazio handiko ingurune batean eraikitzeko zailtasunengatik, eta, beraz, serioski degradatzeko arriskua zegoen. [[2004]]<nowiki/>an, erreaktorerako sarkofago berri bat eraikitzen hasi ziren. Zentraleko gainerako erreaktoreak ez daude aktibo. <ref name=":15" />
[[Fitxategi:Chernobyl_Sarcophagus_model.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Chernobyl_Sarcophagus_model.jpg|alt=|ezkerrera|thumb|179x179px|Txernobylgo{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} sarkofago berriaren prototipoa]]

==== Zentral nuklearraren sarkofago berria ====
[[2016]]<nowiki/>ko azaroan, tragedia gertatu eta hogeita hamar urtera, [[Txernobylgo sarkofago berria|sarkofago]] berri bat inauguratu zen, "Sarkofago seguru berria" (NSC, ingelesezko siglengatik) deitua, egitura mugikor bat, gaur egun arte munduan eraiki den handiena, 110 metroko altuera, 150 metroko zabalera eta 256 metroko luzera eta 30.000 tonatik gorako pisua duen arku moduan. Erreaktoretik 180 metrora eraiki zen, eta, ondoren, bere gainean kokatu zen, errail sistema sofistikatu baten bidez mugituz. Ehun urte baino gehiagoko iraupena eman zioten ezaugarriekin eraiki zen. Egituraren azken kostua 1500 milioi eurokoa izan zen, [[Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua|Berreraikuntza eta Garapenerako Europako Bankuak]] (BIRD) finantzatua, 1417 milioi euroko ekarpena egin zuten 28 herrialderen lankidetzarekin batera, eta Novarka Frantziako enpresak eraikia. Egiturak urrutitik kontrolatutako garabiak ditu, antzinako egitura desmuntatzen joateko.<ref>Russia Beyond (2016), [https://es.rbth.com/noticias/2016/11/29/la-fatidica-central-de-chernobil-deja-de-ser-un-peligro-para-un-siglo_652115 “La fatídica central de Chernóbil deja de ser un peligro para un siglo”]</ref>

=== Fukushima ===
[[Fitxategi:Fukushima_I_by_Digital_Globe_B.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Fukushima_I_by_Digital_Globe_B.jpg|thumb|291x291px|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Maiatzaren 16]]ko satelitearen irudia, puskatutako erreaktorearen lau eraikuntzak ikusgai. Ezkerrean (4. unitatea) [[Iwaki (Fukushima)|Iwakiren]] norabidea. Eskuinean (1.uni tatea) [[Soma|Sōmaren]] norabidea]]
Fukushima I zentral nuklearreko istripua [[2011]]<nowiki/>ko [[martxoaren 11]]<nowiki/>n hasi zen Fukushima I zentral nuklearrean, 14: 46an (UTC+9) 9,0 magnitudeko lurrikara baten ondoren.<ref>RTEV (2019), “Japón conmemora el octavo aniversario del terremoto y el tsunami que desencadenó la crisis nuclear de Fukushima”</ref>

[[Apirilaren 11]]<nowiki/>n, [[Segurtasun Nuklearreko eta Industrialeko Agentziak]] (Nisa) gertakariaren larritasun-maila zazira igo zuen Istripu Nuklearren Nazioarteko Eskalan bat, bi eta hiru erreaktoreentzat, [[INES]] eskalako maximoa eta [[1986]]<nowiki/>ko Txernobylgo istripuaren maila bera.<ref>Internet archive WayBackMachine, [https://web.archive.org/web/20110413145944/http://www3.nhk.or.jp/daily/english/12_05.html “Japan to raise Fukushima crisis level to worst”]</ref>

Laburbilduz, [[2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia|Tōhokuko lurrikara]] eta tsunamiak eragin zuen istripua 2011ko martxoaren 11n. Lurrikara detektatzean, erreaktore aktiboek euren fisio-erreakzioak automatikoki itzali zituzten. Erreaktorearen deskarga eta sareko beste arazo batzuen ondorioz, elektrizitate hornikuntzak huts egin zuen eta erreaktoreen larrialdietarako [[diesel]] sorgailuak automatikoki funtzionatzen hasi ziren. Kritikoki, erreaktoreen nukleoetan zehar hozgarri zirkularazten zuten bonbak elikatzen ari ziren, hondar beroa kentzeko, fisioa amaitu ondoren ere agortzen jarraitzen duena.
[[Fitxategi:Fukushima_radiation_dose_map_2012-03-15.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Fukushima_radiation_dose_map_2012-03-15.png|thumb|Fukushimako{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} istripuak eragin zuen erradiazio-mailaren mapa]]
Baina lurrikarak 14 metroko altuerako [[tsunami]] bat sortu zuen, 46 minutu geroago iritsi zena, landarearen euste-dikea soilik 5,7 metrokoa gaindituz eta bat-lau Unitateetako erreaktorearen eraikinen inguruko solairuaren beheko lurrak itsasoko urarekin urperatuz.<ref>The New York Times (2011), [https://www.nytimes.com/2011/06/02/world/asia/02japan.html “Report Finds Japan Underestimated Tsunami Danger”]</ref>

Kutsadura erradioaktiboaren askapena lehenengo, bigarren eta hirugarren unitateetan Leherketa horietako bat bera ere ez zen gertatu erreaktoreetan, eta, beraz, ez zen leherketa nuklearrik izan. Aurretik itzalitako laugarren erreaktoreko erregai agortuaren taldeak tenperatura igo zuen martxoaren 15ean, erregai agortuaren barren deskonposizio-beroaren ondorioz, duela gutxi gehitutakoak; baina ez zen erregaia erakusteko adina murriztu.

Istripuaren ondorengo egunetan, atmosferara igorritako erradiazioaren ondorioz, gobernuak instalazioaren inguruan ebakuazio eremu gero eta handiago bat izendatu behar izan zuen, 20 metroko erradioarekin ebakuazio eremu batean amaitu zuena.

Isotopo erradioaktiboekin kutsatutako ur kantitate handiak [[Ozeano Barea]]n askatu zituzten hondamendia gertatu zen bitartean eta ondoren.<ref>The New York Times (2011), [https://www.nytimes.com/2011/05/02/world/asia/02japan.html “Life in Limbo for Japanese Near Nuclear Plant”]</ref> [[Michio Aoyama]]k, erradioisotopoen geozientziako irakaslea [[Ingurumen Erradioaktibitateko Institutua]]n, kalkulatu du zesio-137ko 18 000 TBq (terabecquerel) erradioaktibo askatu zituztela Ozeano Barera istripua gertatu zenean, eta [[2013]]<nowiki/>an, 137 C-ko 30 GBq oraindik egunero ozeanora isurtzen ari zirela.<ref>The New York Times (2013), [https://www.nytimes.com/2013/10/25/world/asia/with-a-plants-tainted-water-still-flowing-no-end-to-environmental-fears.html “With a Plant’s Tainted Water Still Flowing, No End to Environmental Fears”]</ref>

== Energia Nuklearrari buruzko eztabaida ==

[[Arma nuklear]]ren inguruko eztabaida alde batera utzita, energia nuklearrari buruzko eztabaida, fisio nuklearreko erreaktoreak helburu zibiletarako [[erregai nuklear]]reko [[elektrizitate]]a sortzeko zabaltzearen eta erabiltzearen inguruko eztabaidari dagokio. Eztabaida honek indarra irabazi eta galdu du denboran zehar, eta oso garrantzitsua izan zen 1970eko hamarkadan eta [[Txernobyl]]go eta [[Fukushima]]ko istripuen ondoren. Ekonomia- eta segurtasun-argudioak eztabaidaren bi aldeek erabiltzen dituzte.

=== Abantailak ===
Energia nuklearraren aldekoek defendatzen dute energia-iturri [[jasangarritasun|iraunkorra]] dela, eta ez omen baitu karbonorik igortzen atmosferara, hau da, [[berotegi-efektua]] eragiten duten [[gas]]ak eta [[smog]]a sortzen ez dutela, eta [[erregai fosil]]en [[Energia iturri|energia-iturriekin]] alderatuta dagoela, gainera [[erregai fosil]]ak ordeztu eta haien inportazioak txikitzen badira. Proposamena egin dutenek adierazi dute, [[hondakin nuklear]]rei dagokienez, biltegiratzeak arriskuak txikiakdirela. Erraktore nuklearren funtzionamenduaren arriskuen inguruan, haien segurtasuna bikaina dela uste dute, gutxienez Mendebaldeko herrialdeetan.<ref>{{en}} {{Erreferentzia
| abizena = Cohen
| izena = Bernard
| izenburua = The Nuclear Energy Option
| url = http://www.phyast.pitt.edu/~blc/book/BOOK.html
| sartze-data = 2011/09/16
| data = 1990
}}</ref> Oindorioz operatiboaren erregistro bat daukate..

Erregistro hori, bikaina da beste energia-instalazio mota nagusiekin alderatuta. Historikoki, energia nuklearraren defendatzaile ugari izan dira, besteak beste, [[Georges Charpak]], [[Glenn T. Seaborg]], [[Edward Teller]], [[Alvin M. Weinberg]], [[Eugene Wigner]], [[Ted Taylor]] eta [[Jeff Eerkens]]. Badira, halaber, energia nuklearrari buruz ikuspegi energetiko zabalenaren arabera idazten duten [[zientzialari]]ak, hala nola [[Robert B. Laughlin]], [[Michael McElroy]] eta [[Vaclav Smil]]. Zehazki, [[Laughlin-ek]] "Etorkizuna elikatu" (2011) lanean<ref>Robert B Laughlin, [https://www.osti.gov/etdeweb/biblio/21588903 “Powering the future”]</ref> idatzi zuen, energia nuklearra gehiago erabiltzea ia saihestezina izango dela, bai lurrean erregai fosilak uzteko aukera politikoagatik, bai erregai fosilak bukatuko direlako.

=== Desabantailak ===
Aurkakoek diote mota honetako energia nuklearrak arrisku asko eta larriak eragiten dituela gizakiarentzat zein ingurunearentzat. Diotena baieztatzeko, sei argudio nagusi dauzkate,

* Istripu nuklearren arriskua (zentral nuklear baten nukleoa gehiegi berotu eta urtu ahal izateko kezka, erradioaktibitatea askatuz).
* Hondakin erradioaktiboak momentuan ezabatzeko ezintasuna (energia nuklearrak hondakin erradiaktibo kopuru handiak sortzen dituelako kezka; horietako batzuk oso denbora luzez arrisku bat adierazten dute).
* Ugaritze nuklearraren ahalbidetzea (erreaktore nuklearren diseinu mota batzuek arma nuklearretan erabil daitekeen fisio materiala erabili eta/edo sortzeko kezka).
* Kostu handia (zentral nuklearrak oso garestiak izateko kezka).
* Instalazio nuklearrei erasoak egiteko aukera (terroristek edo kriminalek instalazio nuklearrei eraso egiteko kezka).
* Askatasun zibilen murrizketa (istripu nuklearren, ugaltzearen eta terrorismoaren arriskua herritarren eskubideen murrizketak justifikatzeko erabili ahal izateko kezka).<ref>Jim Falk (1982), "[https://www.cambridge.org/core/journals/american-political-science-review/article/global-fission-the-battle-over-nuclear-power-by-jim-falk-new-york-oxford-university-press-1982-pp-410-2250/18C1545E5C78129A77704343FB8CEC4A Global Fission: The Battle Over Nuclear Power]"</ref>

Bestalde, uste dute erreaktoreak oso tresna konplexuak direla, gainera akatsak edukitzeko joera daukate. Horren ondorioz istripu nuklear larriak gertatu baitira historian zehar.

Aurkakoak uste dutenez, arrisku guzti hauek, [[teknologia]] berrien bidez ez direla murriztuko.

Kutsadurari dagokionez, energia nuklearrearen ekoizpenaren kate guztiak kontuan hartzen badira, uranioaren meatzaritzatik hasi eta [[eraispen nuklear]]rean amaituta, ez dute uste atmosferara karbono gutxi igortzen duen elektrizitate-iturria denik.

=== Iskanbilak ===
[[Fitxategi:1961eko_mugimendua.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:1961eko_mugimendua.jpg|thumb|259x259px|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[1961]]<nowiki/>eko [[azaroaren 1]]<nowiki/>eko mugimendua<nowiki/><nowiki/>]]
[[1961]]<nowiki/>eko [[azaroaren 1]]ean, [[Gerra Hotza]]ren goraldian, [[Mujeres por la Paz elkarteak]] bildutako 50.000 bat emakumek greba egin zuten eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] 60 hiritatik alde egin zuten, arma nuklearren aurkako jarrera erakusteko.<ref>Los angeles times (2011), [https://www.latimes.com/local/obituaries/la-me-dagmar-wilson-20110130-story.html “Dagmar Wilson dies at 94; organizer of women’s disarmament protesters”]</ref>

[[1979]]<nowiki/>ko [[maiatz]]ean, antinuklear masiboaren erakustaldi bat egin zen [[Washington|Washington D.C]].n, eta 65,000 pertsonak, [[Kalifornia]]ko gobernadorea barne, energia nuklearraren aurkako martxa bat egin zuten.<ref>Giugni, Marco (2004). [http://books.google.com/books?id=Kn6YhNtyVigC&pg=PA44&lpg=PA44&dq=shoreham+nuclear+power+plant+protests&source=web&ots=rmz3LVr6tR&sig=sHGK4uiUQ8KKAynuBqZa7NWqYzo “Social Protest and Policy Change: Ecology, Antinuclear, and Peace Movements”]</ref>

1979ko [[irailaren 23]]<nowiki/>an, [[New York]]en, 200,000 pertsona inguru bildu ziren energia nuklearraren aurkako protesta batean.<ref>The New York Times (1979), [https://www.nytimes.com/1979/09/24/archives/nearly-200000-rally-to-protest-nuclear-energy-gathering-at-the.html?searchResultPosition=1 “Nearly 200,000 Rally to Protest Nuclear Energy”]</ref>

[[1981]]<nowiki/>eko [[ekainaren 3]]<nowiki/>an, Thomasek [[gose-greba]] bat egin zuen [[Washingtongo Etxe Zuria]]n.<ref>The Washington Post (2006), [https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/02/07/AR2009020701843.html “From Lafayette Square Lookout, He Made His War Protest Permanent”]</ref> Geroago, [[Concepción Picciotto]] eta [[Ellen Benjamin]] buru zituen ekintzaile antinuklearrek egindako gose-grebarekin bat egin zuen.<ref>Al Jazzera Documentary Chanel (2012), [https://archive.today/20120710053132/http://aje.me/HHwQcE#selection-587.1-587.35 “The Oracles of Pennsylvania Avenue”]</ref>

[[1982]]<nowiki/>ko [[ekainaren 6]]<nowiki/>an, 85 000 pertsona bildu ziren [[Pasadena (Kalifornia)|Pasadenako]] [[Rose Bowl]]-en, CAn “Bake Igandea: amets bat dugu” ospatzeko, eta kontzertu bat egin zen [[Nazio Batuen Saio Berezia]]ri laguntzeko Desarmatze Nuklearrean.

1982ko [[ekainaren 12]]<nowiki/>an, milioi bat pertsona, arma nuklearren kontra agertu ziren New Yorken, gerra hotzeko arma-lasterketaren amaierarako. Antinuklearren protestarik handiena eta Estatu Batuen historiako manifestazio politikorik handiena izan zen.<ref>The Nation (2007), [https://www.thenation.com/article/archive/spirit-june-12/ “The Spirit of June 12”]</ref>

[[1986]]<nowiki/>ko [[azaroaren 16]]<nowiki/>an, ehunka pertsona ibili ziren [[Los Angeles]]etik Washington D.C-ra, Desarmatze Global Nuklearrerako Bake Martxa Handian.<ref>Gainesville Sun (1986), [https://news.google.com/newspapers?nid=1320&dat=19861116&id=6NARAAAAIBAJ&sjid=5ekDAAAAIBAJ&pg=4346,12809 “Hundreds of Marchers Hit Washington in Finale of Nationwaide Peace March”]</ref>

[[2005]]<nowiki/>eko [[maiatzaren 1]]<nowiki/>ean, 40,000 protestante antinuklearrek [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuetara]] alde egin zuten New Yorken, Hiroshiman eta Nagasakin bonbardaketa atomikoak egin eta 60 urtera. <ref>Fox News channel (2005), [https://www.foxnews.com/story/anti-nuke-protests-in-new-york.amp “Anti-Nuke Protests in New York”]</ref>

[[2008]]<nowiki/>an, [[2009]]<nowiki/>an eta [[2010]]<nowiki/>ean, hainbat protestak izan dira, Estatu Batuetan zenbait erreaktore nuklearren proposamenen kontra.<ref>Indymedia UK (2008), [https://www.indymedia.org.uk/en/2008/08/405999.html “US: Southeast Climate Convergence occupies nuclear facility”]</ref>

== Energia Nuklearraren etorkizuna ==
Energia nuklearrak erabiltzen den elektrizitatearen %11,5 inguru sortzen du mundu osoan. Ekoizpen elektriko egonkorra, fidagarria eta emisio kutsagarririk gabea da.

[[Energia Atomikoaren Nazioarteko Erakundea]]ren (EANE) datuen arabera, 442 zentral nuklear daude martxan munduan. 390.546 [[Watt|mw-]]<nowiki/>eko [[potentzia]] instalatua dute, eta sortutako [[elektrizitate]]aren %11 inguru ematen dute.<ref>Power Reaction Information System, [https://pris.iaea.org/pris/ “The Database on Nuclear Power Reactors”.]</ref>

Nahiz eta, Txernobyl ([[1986]]) eta Fukushima ([[2011]]) istripu tragikoek, munduko programa nuklearren amaiera markatu zuten, gaur egun 53 [[zentral nuklear]] daude, eta horien teknologia garatzen ari dira, segurtasuna eta eraginkortasuna handitzeko. Gaur egun, laugarren belaunaldiko zentral nuklearren diseinuko hobekuntzei buruzko ikerketak egiten ari dira. Zentral nuklear horiek alderdi hauek hobetu nahi dituzte.

* Erregai-teknologia hobetua
* Eraginkortasun termiko handiagoa
* Segurtasun pasiboko sistemak.
* Balio-bizitza luzeagoa (60 urteko eragiketa)
* Nukleoa urtzeko probabilitatea gutxitzea
* Ingurumenean ahalik eta eragin txikiena izatea
* Prozesuan sortutako hondakin erradioaktiboen kopurua murriztea

Zentral nuklearren belaunaldi hori, erabat garatzen ari da, eta 25 urte barru merkaturatzeko prest egongo direla uste da.<ref>Foro de la industria nuclear española, [https://www.foronuclear.org/es/el-experto-te-cuenta/120354-icuales-son-los-nuevos-reactores-del-futuro “¿Cuáles son los nuevos reactores del futuro?”]</ref>

Laugarren belaunaldiko zentral nuklearrek, fisio nuklearraren bidez jardungo lukete, eta fusio nuklear komertzialaren aurrekoa har daitezke. [[XXI. mendea]]ren erdialderako, erabilgarri egongo dela aurreikusten baita.<ref>López J. C. (2019), [[“Reactores nucleares más pequeños, limpios, seguros y baratos: esto es lo que nos promete la fisión nuclear de cuarta generación.”]]</ref>

Gaur egun, teknologia hori garatzen ari da; izan ere, erreakzio mota hori gauzatu ahal izateko, lehenik eta behin, gaur egun dauden oztopo teknologikoak gainditu beharko lirateke. Segurtasun Nuklearreko Kontseiluaren arabera, baldintza hauek bete behar dira.

* Partikula-azeleragailuak edo oso tenperatura altuak plasma lortzeko
* [[Plasma (fisika)|Plasmaren]] konfinamendua bermatzea, erreakzioa eragiteko
* Plasmaren dentsitate nahikoa, nukleoen hurbiltasunak erreakzioa eragin dezan

Halaber, ezartzen du, hesi teknologiko garrantzitsu bat konfinamenduan dagoela, [[Tenperatura altua|tenperatura altuengatik]]. Hori dela eta, bi metodo garatzen ari dira, alde batetik, [[konfinamendu inertziala]]ren bidezko [[Fusio nuklear|fusioa]] eta, bestetik, [[Magnetismo|konfinamendu magnetikoaren]] bidezko fusioa. Azken mota horretako gailurik garatuena [[Tokamak]] da (forma toroidaleko erreaktorea).<ref>Consejo de seguridad nuclear, [https://www.csn.es/eu/fusion-nuclear “Fusión nuclear”]</ref>

Sorkuntza elektrikoari dagokionez, zein egoeratan gauden kontuan hartuta, fusioa har daiteke sorkuntzaren oinarri nagusietako bat moduan. Hala ere, mota horretako sorkuntza garatzeko, behar den kostu handia ikusita, eta garapen-bidean dauden proiektuetan aurre egiten ari diren arazoak kontuan hartuta, zaila izango da fusioa epe laburrean erabiltzea elektrizitatea sortzeko. Aurreikuspenen arabera, [[XXI. mendea|XXI.mendearen]] bigarren erdira arte, merkataritza-mailan, ezingo da fusioa erabili elektrizitatea sortzeko.<ref>World Nuclear Association, [https://www.world-nuclear.org/information-library/current-and-future-generation/nuclear-power-in-the-world-today.aspx “Nuclear Power in the World Today”]</ref>

== Teknologia nuklearra ==

=== Arma nuklearrak ===
[[Arma]]k erasotzeko edo babesteko erabiltzen dira. Arma moten barruan, [[arma nuklear]]ra aurkitzen da. Armak erasotzeko edo babesteko erabiltzen dira. Arma mota desberdinen artean, arma nuklearra dago.Arma nuklearra ezagutzen da, energia nuklearra erregai gisa erabiltzen duelako. <ref>Energia nuclear, [https://energia-nuclear.net/aplicaciones/armas-nucleares “Armas nucleares”]</ref>

Arma nuklearrak ezagutzen dira mundu mailan kalte handia egiten duten arma moduan. [[Bonba atomiko]] batek, hiri oso bat suntsitu dezake eta  erradiazio mailagatik bere eragina mendeetan nabaritu ahalko da. Erradiazio hori oso suntsitzailea da ingurumenarentzako eta etorkizuneko belaunaldientzako.<ref name=":72">RUA, “[https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/17063/1/energia%20nuclear.pdf Energia nuclear]” (PDF)</ref>
[[Fitxategi:Little Boy bomb.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Little Boy bomb.jpg|thumb|274x274px|'''''Little{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} boy''''' , [[Japonia]]ko [[Hiroshima]] hiriaren gainean [[1945]]ean [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarrek]] [[Hiroshima eta Nagasakiko bonbardaketa nuklearrak|jaurtitako bonba atomikoa]].]]

==== Bonba atomikoa ====
Energia nuklearra erregai printzipal gisa erabiltzen duten lehergailuak, bonba atomikoa deitzen zaie. Bonba atomikoaren funtzionamendua [[nukleo atomiko]]aren zatiketaren prozesuan oinarritzen da. Atomoaren zatiketa neutroi libre batek eragiten duen talka da. Horregatik atomoaren zatiketak, kantitate handiko energia askatzen du eta beste  bi neutroiak talka egiten jarrai dezakete, beste nukleo batzuekin.<ref name=":72" />

Talkaren ondorioz, sortutako neutroi libreek, erreakzionatzen dute, hau da, kantitate handiko energia askatuz, denbora gutxian. Denbora hori hain txikia denez, bonba nuklearra oso suntsigarri bihurtzen da. <ref name=":72" />

Bonba atomiko baten errendimendua eta eraginkortasuna handitzeko, erregai ia puruak erabili behar dira; orain arte [[uranio-235]] eta [[plutonio-239]] isotopoak erabili dira. Uranio-235 oso zaila eta garestia da lortzen, ezin delako banatu era kimikoan uranio naturaletik.<ref name=":72" />

===== Fisio-ponpa (Plutoniozko bonba) =====
[[Fitxategi:Fat Man (replica of nuclear bomb).jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Fat Man (replica of nuclear bomb).jpg|thumb|275x275px|'''''Fat{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Man''''' (plutoniozko bomba), [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] [[1945]]eko [[abuztuaren 9]]an [[Nagasaki]]n, [[Japonia]]n, leherturiko [[arma nuklear]]ra.]]
[[Plutoniozko bomba|Plutoniozko bonbak]] diseinu konplexuago bat dauka. Fisiozko masa plastizkoko lehergaiekin inguratuta dago. Hala, tenis-pilota baten tamainako plutonio-bola bat ia berehala erreduzitzen da puxtarri baten tamainara, eta materialaren dentsitatea izugarri handitzen da; izan ere, bat-batean, kontrolik gabeko fisio nuklearreko kate-erreakzio batean sartzen da. Eztanda egin eta perimetro mugatu batean dena suntsitzen du, gainera erradiazioa maila handiak agertzen dira.<ref name=":72" />

===== Fusio-ponpa (hidrogenozko bonba) =====
[[Hidrogenozko bonba|Hidrogenezko bonbetan]] ordea beste joera bat dauka. Atomoak dituen nukleo arinak, fusio nuklearra eragiten dute. Ponpa hauek, energia termikoa askatzen dute. Fusio nuklearraren erreakzioa hasteko, tenperatura altuak lortu behar ditu. Horretarako tenperatura horiek lortzeko, bonba atomikoa hidrogenozko bonba batekin batu egin behar. <ref name=":72" />

Hidrogenozko bonba, bi nukleo atomikoak batzen direnean askatzen duten energia da. Mota honetako bonba nuklearrak elementu bat daukate abiarazle bezala. Abiarazlea,fisiozko bonba atomikoak sortzen dituen hasierako detonazioa da. Bigarren mailako elementuak bonbaren fusiozko zatiak osatzen ditu ([[tritio]]a eta [[litio]]a adibidez).<ref name=":72" />

=== Propultsio nuklearra militarki ===

==== Ontzi nuklearrak ====
[[Fitxategi:USS_Nautilus_(SSN-571)_underway_at_sea,_in_1958.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:USS_Nautilus_(SSN-571)_underway_at_sea,_in_1958.jpg|thumb|264x264px|USS{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Nautilus (SSN-571), [[propultsio nuklear]]reko lehen itsaspekoa.]]
Bigarren Mundu Gerran ohartu ziren [[Urpekontzi|urpeko ontziak]] arma eraginkorrak zirela. Baina ontzi hauek desabaintailak zituzten: momentu txiki batzuetan, itsasotik atera behar ziren diesel erregaiak, airea behar zuelako. [[Hyman G.Rickover]] almirantea,arazo hori konpontzeko pentsatu zuen energia nuklearra erabiltzea. <ref name=":72" />

Erreaktore nuklearrak erabiltzeak hainbat onura eragin zizkien motore berriei. Masa handiko nuklear erregai gutxiekin, hilabeteak egon zitezkeen ur azpitik atera gabe.

Adibidez, Estatu Batuetako urpeko ontziak. Bultzada handiko motoreak eraikitzeak,urpeko ontzi handiagoak egitea eragin zuen. <ref name=":72" />

Abaintaila hauek, urpeko ontziak abiadura handiz ibiltzea ekarri zuen eta kantitate handiko munizioa gordetzeko aukera ere bai. Urpeko ontzietan [[ur presiozko erreaktore]]ak erabili izan dira. Erreaktore hauen pisua gutxitzeko uranioa erabiltzen zuten.<ref name=":72" />

==== Hegazkin nuklearrak ====
Estatu Batuek eta Sobietar Batasunak [[propultsio nuklear]]reko [[hegazkin]] flota bat sortzea pentsatu zute. Propultsio horrekin, nuklearki kargatuta egon zitezkeen, eta etsaiaren hurbil egotea ere bai. Kontinentearteko misil balistikoa (ICBM) 1950eko hamarkadaren amaieran, arinagoak ziren eta ez zuten piloturik behar. [11]

* [[Convair X-6]]: estatubatuarren proiektua,bonbardero batetik B-36tik abiatuta. 47 hegaldi egin zituen [[1955]] eta [[1957]] artean. Hegazkin honek 3MW eko fisiozko erreaktore bat zeukan. <ref name=":72" />
* [[Tupolev Tu-119]]: Sobietarren proiektua bonbardero batetik Tupolev Tu-95.<ref name=":72" />

=== Propultsio nuklear zibila ===

==== Ontzi nuklear zibilak ====
Erabilera militarreko [[propultsio nuklearreko ontziak]] garatu ondoren, argi geratu zen, bazirela zenbait egoera haien ezaugarriak nabigazio zibilera eraman zitezkeenak.<ref name=":72" />

Propultsio gisa, erreaktore nuklearrak erabiltzen dituzten [[zamaontzi]]ak eta [[izotz-hausle]]ak eraiki dira.

Kargatzeko eta bidaiatzeko lehen ontzi nuklearra [[NS Savannah]] izan zen, [[1962]]<nowiki/>an uretaratua. Zamalanetarako eta bidaiarientzako beste hiru ontzi baino ez ziren eraiki: Mutsu japoniarra, Otto Hahn alemaniarra eta [[Sevmorput]] errusiarra.<ref name=":72" />
[[Fitxategi:NASA-project-orion-artist.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:NASA-project-orion-artist.jpg|thumb|186x186px|{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[[Orion proiektua]]ren berregite artistikoa.]]

==== Propultsio aeroespaziala ====
Energia nuklearra baita erabili izan da ere , suziri aeroespazialak higiarazteko,diseinu gutxi batzuek lortu dute maila horretara heltzea.

Termonuklear suziriak, hidrogeno berotua erabiltzen dute nuklear  erreaktorean. Berotasun horrek, bultzadak bi aldiz gogorragoak bihurtzen ditu, kimikazko suziriekin konparatuz. Mota horretako suziriak [[1959]]<nowiki/>an probatu ziren lehen aldiz (Kiwi 1), [[NERVA]] proiektuaren barruan, [[1972]]<nowiki/>an bertan behera utzia.<ref name=":72" />

[[Orion Proiektua]], [[1947]]<nowiki/>an [[Stanislaw Ulam]]-en eskutik pentsatua izan zen. [[1958]]<nowiki/>an hasi zen eraikitzen General Atomics enpresa. Beren helburua zen planetarteko bidaia merkeak egitea. Horretarako, nuklear propultsio metodoarekin erabiltzen zuten. [[1963]]<nowiki/>an proiektua itxi egin zen.<ref name=":72" />

==== Auto nuklearra ====
[[Fitxategi:Deutsches_Technikmuseum_Berlin_February_2008_0022.JPG|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Deutsches_Technikmuseum_Berlin_February_2008_0022.JPG|thumb|Ford{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Nucleon, propultsio nuklear baten prototipoa]]
[[Nukleoi|Nucleoi]] [[Ford Motor Company|Fordek]] [[1958]]<nowiki/>an atera zuen  proposamen bat, energia nuklearrra autoetan erabiltzeko. Nucleon <math>3/8</math> eskala batekin, energia atomikoa erabiliz pisua eta bolumena jaitsiko zuela, pentsatu zuten eta horretako nuklear erreaktoreak erabili zezaketen.<ref name=":16">Internet archive WayBackMachine, [https://web.archive.org/web/20071011211953/http://media.ford.com/article_display.cfm?article_id=3359 “FORD’S MID-CENTURY CONCEPT CARS FORECAST FUTURE VEHICLES”]</ref>

Proba honekin jakin nahi zuten nolakoa izango zen energia nuklearra autogintzan. Nukleoi modeloa bost mila km/h abiadura hartu zezakeen, hori bai nukleoaren tamaina begiratuz.<ref name=":16" />

[[2009]]<nowiki/>an, [[Loren Kulesusek]] El [[Cadillac]] World Thorium Fuel Concept (WTF) sortu zuen. Mantentze-lan normalik gabe 100 urte irauteko diseinatuta dago. Horretarako dirudienez, bateriak elikatzen dituen erregai nuklear gisa [[torio]] elementu kimikoa erabiltzen ari dira.

Pneumatikoei dagokienez, ez du kautxurik. Izan ere, banakako 6 gurpil ditu autoaren izkina bakoitzean, eta guztira 24 gurpil ditu, gurpil bakoitzerako indukzio-motor batekin.<ref>Natinal Speed (2009), [https://nationalspeedinc.com/cadillac-world-thorium-fuel-concept-cadillac-wtf/ "CADILLAC WORLD THORIUM FUEL CONCEPT [CADILLAC WTF"]</ref>
[[Fitxategi:Elektrizitate-ekoizpena_munduan,_2017an_(bertikalki).png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Elektrizitate-ekoizpena_munduan,_2017an_(bertikalki).png|ezkerrera|thumb|217x217px|Elektrizitate-ekoizpena{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} munduan, 2017an<ref>International Energy Agency, [https://www.iea.org/data-and-statistics/data-tables?country=WORLD&year=2017&energy=Electricity "Explore energy data by category, indicator, country or region"]</ref>.]]
<br />

=== Elektrizitate-sorkuntza: ===
[[Elektrizitate]]a, energia nuklearraren bitartez lortzeko, prozesu mekaniko eta [[Termodinamika|termodinamikoa]] igaro behar du.<ref name=":17">Energia nuclear, [https://energia-nuclear.net/energia/generacion-de-electricidad “GENERACIÓN DE ELECTRICIDAD”]</ref>

Zentral nuklear baten helburua, uranio atomoak, barneko energia bihurtzean energia elektrikoa lortzen da.

Hasieran, erreaktore nuklearrak bero-kantitate handia igortzen duten fisio-erreakzioak sortzen ditu. Energia termiko horrekin, presio handiko lurruna lortzen da. Lurrunak, presio handia duenez, zentraleko lurrun-turbinei eragiten die. Hala, energia mekanikoa lortzen da, ardatz baten errotazio-energia. Azkenik, energia mekanikoak, energia elektrikoa bihurtzeko [[generadore elektriko]] bat behar du.<ref name=":17" />

==== Fisiotik abiatuta ====
Mota hau militarki erabili ohi da. Baina pentsatu zuten ezagutza hori zibilera ekarri zezaketela. [[1951]]<nowiki/>ko abenduaren 20an erreaktore nuklear baten bidez, elektrizitatea edukitzea lortu zen. Baina [[1954]]<nowiki/>ra arte ez zen zentral nuklearreko sare elektrikora konektatu.<ref name=":72" />

Merkataritza-fisioko lehen erreaktorea [[Sellafield Calder Hall|Sellafieldeko Calder Hall]] izan zen, [[1956]]<nowiki/>an sare elektrikora konektatu zena. 1957an Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa (EURATOM) sortu zen. Egun berean, [[Europako Ekonomia Erkidegoa|Europako Ekonomiako Komunitatea]] sortu zen, eta herrialde hauek osatzen zuten: [[Belgika]]ren, Frantziaren, [[Alemania]]ren, Italiaren, [[Luxenburgo]]ren eta [[Herbehereak]].

Erreaktore gehienak ur arinak deitzen zaie (LWR ingelesez). Erreaktore hauek, urezko moderadore purifikatua erabiltzen dute. Gainera,beren erregaia uranio aberatsa da.<ref name=":72" />

Geroago, fisio-erreaktore horietan sortutako plutonio fisigarria (<math> {\displaystyle {}_{94}^{239}Pu} </math>) erregai gehigarri gisa gehitzea planteatu zen, erregai nuklearraren eraginkortasuna nabarmen handituz eta, hartara, gastatutako erregaiaren arazoetako bat murriztuz. Aukera horrek munduko potentzia nagusietan desegindako armamentu nuklearretik datorren plutonioa ere erabili zuen.

Beste erreaktore batzuek moderatzaile gisa ur astuna erabiltzen dute. Erreaktore hauek uranio naturala erabil dezakete, hau da, aberastu gabe, gainera tritio maila handiko kantitateak sor dezakete.

Tritio hori etorkizuneko urtze-instalazioetan aprobetxatzea aurreikusten da.<ref name=":72" />

==== Fusiotik abiatuta ====
Fisioak bezala, erabilera militarraren ondoren, energia hori aplikazio zibiletan erabiltzea proposatu zen. Zehazki, ikerketa-proiektu handiak elektrizitatea ekoizteko [[fusio-erreaktore]]ak garatzera bideratu dira. Erreaktore nuklearraren lehen diseinua 1946an patentatu zen,<ref>Espacenet, [https://web.archive.org/web/20190627021804/https://worldwide.espacenet.com/publicationDetails/biblio?CC=GB&NR=817681&KC=&FT=E&locale=en_EP “GB817681 patentearen laburpena”]</ref> nahiz eta [[1955]] arte ez ziren zehaztu erregaiaren gutxieneko baldintzak, fusio-erreakzio jarraitua lortzeko. Baldintza horiek 1968. urtean lortu ziren lehen aldiz .

Nahiz eta, laborategietan modu kontrolatuan fusio-erreakzioak egiten diren, oraindik proiektuak ekoizpen elektrikoko zentralen bideragarritasun teknikoaren azterketan daude, hala nola ITER edo IFZ. ITER proiektuan, besteak beste, Japoniak eta Europar Batasunak parte hartzen dute, fusiorako zentral esperimental bat eraiki eta bideragarritasun teknikoa egiaztatu nahi da. IFZ proiektuak, ITER baino fase aurreratuago batean, gauza bera nahi du Estatu Batuetan, konfinamendu inertziala erabiliz.<ref>Internet archive WayBackMachine, [https://web.archive.org/web/20080115033756/https://usinfo.state.gov/journals/itgic/1006/ijgs/holtkamp.htm “ITER: futuro de la energía con la fusión atómica”]</ref>

==== Beroa eta elektrizitatea ====
Metodo honen bidez, korronte baxuko elektrizitatea, baina iraupen handiakoa, bero unitateak erabiltzen ditu hau da, [[Radioisotopo]]ak. Hauek konektatzen direnean, korronte elektriko bat sortzen dute, Radioisotopoen termoelektriko generadoreak.<ref name=":72" />

Kasu hauetan, generadore  horiek dauzkaten isotopoen nukleoak askatzen duten erradiazioa erabiltzen da. Isotopoak oso baliagarriak dira, zeren eta [[alfa partikula]]k igorritzen dute (adibidez <chem>{}^{241}Am </chem> edo <chem>{\displaystyle {}^{210}Po}</chem>). Hauek ez ezik, betak igortzen dituenak ere erabili egin dira.<ref name=":72" />

Espazio-zunda askotan, tenperatura gutxian egon behar da berotasuna lortzeko. [[1997]]<nowiki/>ko urriaren 15an, [[Cassini-Huygens]] misioa bidali zen [[Saturno]] eta [[Titan (satelitea)|Titan]] eta hor ezarri zen gailua.<ref>Nasa, [https://www.jpl.nasa.gov/missions/cassini-huygens/ “Mission to saturn”]</ref>

=== Espazioan ===
Bai fisioak bai fusioak, etorkizun oparoa dute espazioko propultsio-aplikazioetarako, eta misio-abiadura handiagoak sortzen dituzte, erreakzio-masa txikiagoarekin. Erreakzio nuklearren energia-dentsitate handiagoari zor zaio hori; gaur egun, koheteen sorrera bultzatzen duten erreakzio kimikoek baino 7 magnitude-ordena indartsuagoak dira.<ref name=":18">World Nuclear Association, [https://www.world-nuclear.org/nuclear-essentials/how-does-a-nuclear-reactor-work.aspx “¿Cómo funciona un reactor nuclear?”]</ref><ref>Scientific American (2017), [https://www.scientificamerican.com/article/atomic-age-began-75-years-ago-with-the-first-controlled-nuclear-chain-reaction/ “Atomic Age Began 75 Years Ago with the First Controlled Nuclear Chain Reaction”]</ref>

[[Desintegrazio erradioaktibo|Desintegrazio erradiaktiboa]] eskala txiki samarrean erabili da ([[kW]] gutxi), batez ere misio eta esperimentu espazialak bultzatzeko, [[Idahoko Laborategi Nazional]]ean garatutako [[sorgailu termoelektriko]] erradioisotopoen bidez.<ref name=":18" />

== Energia Nuklearra filmetan ==
Energia nuklearra, hainbat film eta telesaietan inspirazioa bihurtu da.<ref>Computer hoy (2019), [https://computerhoy.com/listas/entretenimiento/peliculas-desastres-nucleares-netflix-hbo-prime-video-online-539551 “Las mejores películas sobre desastres nucleares que puedes ver en Netflix, HBO, Prime Video y online]”</ref>
<br />
{| class="wikitable"
|Filmak
|URTEA
|-
|[[The China Syndrome|The China Sydrome]]
|1979
|-
|[[Threads]]
|1984
|-
|[[Miracle Mile (filma)|Miracle Mile]]
|1989
|-
|[[Black Rain]]
|1989
|-
|[[The Sum of All Fears (filma)|The Sum of All Fears]]
|2002
|-
|[[K-19: The Widowmaker|K-19:The Widowmaker]]
|2002
|-
|[[The Russian Woodpecker]]
|2015
|-
|Pandora
|2016
|-
|[[Grüße aus Fukushima]]
|2016
|-
|[[Atomica]]
|2017
|-
|[[Chernobyl (telesaila)|Chernobly telesaia]]
|2019
|}

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Ikus, gainera ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
*[[Bonba termonuklear]]
*[[Bonba nuklear]]
*[[Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia]]
*[[Energia-kontsumo]]a
*[[Erradiazio]]
*[[Erradioterapia]]
*[[Erreakzio nuklear]]
*[[Erreaktore nuklear]]
*[[Fisio nuklear]]
*[[Fusio nuklear]]
*[[Hondakin erradioaktibo]]
*[[ITER]]
*[[Istripu nuklear]]
*[[Istripu Nuklearren Nazioarteko Eskala]]
*[[Txernobylgo hondamendia]]
*[[Uranio]]
*[[Ur termal]]
*[[Zentral nuklear]]
}}

== Kanpo estekak ==
* {{eu}} [http://www.argia.com/argia-astekaria/2081/energia-nuklearraren-eztabaida-pil-pilean/osoa Energia nuklearraren eztabaida pil-pilean] Erreportajea Argia astekarian (2007-03-25)
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Energia nuklearra|*]]
[[Kategoria:Ingeniaritza nuklearra]]
[[Kategoria:Gai globalak]]