Erreakzio kimiko-en iturria ikusi

{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
[[Fitxategi:ThermiteReaction.jpg|thumb|[[Termita]]ren erreakzio kimikoa, burdin(III) oxido erabiliz.]]
[[Fitxategi:Erreakzio kimikoak doitzea azalpena ariketa.webm|thumb|thumbtime=71|'''Erreakzio kimikoak''' lantzeko bideoa.{{Jakindun}}]]
'''Erreakzio kimikoa''' prozesu bat da non substantzia bat edo gehiago (erreaktiboak) beste desberdin batean bihurtzen dira (produktuak). Prozesu honen errepresentazio sinbolikoari [[ekuazio kimiko]]a deitzen zaio.

Erreakzio inorganiko motak hauek dira: [[azido-base erreakzio]]a (neutralizazioa), [[errekuntza]], [[erredox]], ordezkapen edo [[desplazamendu erreakzio]]a, [[sintesi erreakzio]]a, [[deskonposizio erreakzio]]a eta [[hauspeatze erreakzio]]a.

== Ekuazio kimikoa ==
{{sakontzeko|Ekuazio kimiko|Estekiometria}}
Erreakzio kimiko bat ikurren bidez adierazi ahal izateko, ekuazio kimikoak erabiltzen dira. Ekuazioetan, zein sustantziak eta zein proportziotan parte hartzen duten adierazten da<ref name="ZT">{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/erreakzio%20kimiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2018-12-13}}</ref>.

<chem>2 H2(g) + O2(g) -> 2 H2O(g)</chem>

Aurreko ekuazio kimikoan agertzen diren zenbakiek erreaktiboen eta produktuen arteko proportzioak adierazten dituzte, hau da, [[estekiometria|erlazio estekiometrikoak]].

<chem>aA(g) + bB(g) -> cC(g) + dD(g)</chem>

Erlazio horiek hauxe adierazten dute: A substantziaren a molekulak erreakzionatzeko, B substantziaren b molekula beharko dira, eta, ondoren, C substantziaren c molekula eta D substantziaren d molekula sortuko dira<ref name="ZT" />.

Erreakzio kimiko arruntetan, ekuazioaren bi aldeetako [[atomo]]-motak eta -kopuruak berdinak dira, eta horri [[erreakzioa doitu]]a egotea esaten zaio (ez da horrela izaten [[erreakzio nuklear]]retan)<ref name="ZT" />.

Erreakzio batean zenbat erreaktibo gastatuko den eta zenbat produktu sortuko den jakiteko, ekuazioaren [[estekiometria]] erabiliko dugu; baina kontuan hartu behar da hasieran ipinitako kantitateak ez baldin badira estekiometriak agindutakoak proportzioan kantitate urrienean dagoen erreaktiboa izango dela erreakzioa mugatuko duena; eta horri [[erreaktibo mugatzaile]]a esaten zaio<ref name="ZT" />.

Adibidez, burdina metalikoak airearen oxigenoarekin erreakzionatutakoan, burdin oxidoa eratzen da.

<math>\text{Fe}(\text{s}) + \frac{1}{2}\text{O}_2(\text{g}) \rarr \text{FeO(s)}</math>

Adibide honetan, erreakzioa [[egurats]] zabalean eginez gero, erreaktibo mugatzailea [[burdina]] izango da, nahi adina [[oxigeno]] baitago eguratsean.

=== Erreakzioen informazioa ekuazio kimikoan ===
Normalean, erreakzioak berez gertatzen dira baina erreakzio batzuk baldintza batzuetan bakarrik gertatzen dira eta ekuazio kimikoan txertatzen da informazio hori eta beste asko hainbat sinboloren bidez:

* Batzuetan, erreakzio osatugabeak gertatzen dira, produktuak erreaktibo bihur daitezkeelako, alderantzizko prozesuaren bidez. Kasu hauetan gezi bikoitza jartzen da bakoitza alde banatara.

* Beste batzuetan erreaktiboak eta produktuak zein [[agregazio egoera]]tan dauden adierazi behar da horretarako (g),(l),(s) eta (aq) sinboloak erabiltzen dira agregazio egoera [[solido]]a, [[likido]]a, [[gas]]a den edo uretan disolbatuta dagoen esateko.

* Grezierazko delta letra larria agertzen bada, prozesua gertatzeko erreaktiboak asko berotu behar direla esan nahi du.

* Erreakzio batean substantzia [[gas]]eoso bat askatzen denean,eskuinaldean goranzko gezi bat jartzen da. Era berean, disoluzio [[likido]] batean hauspeakin bat sortzen bada, beheranzko gezi batekin adierazten da.

== Erreakzio-motak ==
[[Fitxategi:Erreakzio kimikoen sailkapena.webm|thumb|thumbtime=71|'''Erreakzio kimikoen''' sailkapena ulertzeko bideoa.{{Jakindun}}]]Erreakzioak hainbat irizpideren arabera sailka daitezke, baina beharbada sinpleena erreakzioan parte hartzen duten substantzien arabera egitea da; horren arabera, [[erreakzio ez-organiko]]ak eta [[erreakzio organiko]]ak bereizten dira.

=== Azido-base erreakzioak ===
{{sakontzeko|Azido-base erreakzio}}
Hainbat teoria daude substantzien portaera azidoa edo basikoa esplikatzeko. [[Svante Arrhenius|Arrheniusen]] arabera, uretan disolbatutakoan <chem>H3O+</chem> [[ioi]]ak ematen dituena da [[azido]]a, eta basea, berriz, <chem>OH-</chem> [[anioi]]ak ematen dituena; [[Bronsted eta Lowry-ren azido base teoria|Brönsted-Lowryren arabera]], azidoak [[protoi]]-emaileak dira, eta baseak protoi-hartzaileak; Lewisen definizioaren arabera, azkenik, azidoak [[elektroi]]-bikote hartzaileak dira eta baseak elektroi-bikote emaileak. Edozein kasutan, azido-base erreakzioak azidoen eta baseen arteko erreakzioak dira<ref name="ZT" />.

<chem>HCOO - CH3 + NH4OH -> NH4COO - CH3 + H2O</chem>

[[Azido azetiko]]ak (azidoa) [[amonio hidroxido]]arekin erreakzionatzen du (basea), eta [[amonio azetato]]a ([[gatz]]a) eta [[ur]]a sortzen dira.

=== Erredox erreakzioak ===
{{sakontzeko|Erredox erreakzio}}
Erreakzio hauetan, aldaketak gertatzen dira atomoen [[oxidazio-zenbaki]]etan, hau da, espezie kimikoen artean elektroiak transferitzen dira<ref name="ZT" />.

<chem>2S2O^{2-}_3 (aq) + I2(aq) -> S4O^{2-}_6 (aq) + 2 I- (aq)</chem>

Adibide honetan, [[iodo]]a (<chem>I2</chem>) erreduzitu egiten da, haren oxidazio-zenbakia 0tik 1era pasatzen baita, eta [[tiosulfato]] anioia (<chem>2S2O^{2-}_3</chem>) oxidatu, haren oxidazio-zenbakia +2tik +5era pasatzen baita (egiatan, bi [[sufre]]-atomoen oxidazio-zenbakia 0 da, eta beste biena +5; beraz, batezbestekoa +2,5 izango genuke).

=== Errekuntza-erreakzioak ===
{{sakontzeko|Errekuntza}}
[[Errekuntza]]-erreakzioak erredox erreakziotzat har daitezke. Erregai den substantzia elementu oxidatzailearekin (normalean oxigenoa) konbinatutakoan, [[bero]]a eta oxidatutako produktuak sortzen dira. Errekuntza osoa gertatzen denean, berriz, erregai osoak oxigenoarekin erreakzionatu, eta [[karbono dioxido]]a eta ura sortzen dira<ref name="ZT" />.

<chem>C4H10(g) + 13/2 O2(g) -> 4CO2(g)+5H2O(g)</chem>

=== Hauspeatze erreakzioak ===
Substantzia bat ([[gatz]] bat adibidez) uretara botatakoan, gerta daiteke guztiz disolbatzea edo [[Hauspeakin ontzi|ontziaren hondoan]] substantzia solidoa agertzea hauspeakina, hain zuzen ere. Substantziaren, kantitatearen eta nahaste-kondizioen araberakoa da emaitza; hau da, ez da gauza bera gatz arrunta, [[sodio kloruro]]a (<chem>NaCl</chem>), gehitzea urari edo [[zilar kloruro]]a (<chem>AgCl</chem>) gehitzea, disolbagarritasun ezberdina baitute.

Adibidez, zilar kloruroaren kasuan, hauxe da hauspeatze-erreakzioa:

<chem>AgCl(s) <=> Ag+(aq)+Cl-(aq)</chem>

Zilar kloruro solidoa (<chem>AgCl(s)</chem>) uretara botatakoan, neurri batean zilar katioitan (<chem>Ag+</chem>) eta kloruro anioitan (<chem>Cl-</chem>), bietan, deskonposatzen da. Gehitutako kantitatea nahikoa ez bada bi ioien kantitateak gatzaren disolbagarritasuna gainditzeko, zilar kloruro guztia disolbatzen da. Baina kantitate handiagoan gehituz gero, ioien arteko biderkadura disolbagarritasuna baino handiagoa da, eta, azkenik, disolbatu gabeko zilar kloruro solidoa ikusiko dugu ontziaren azpialdean; [[hauspeakin]]a, hain zuzen ere.

== Erreakzioen zinetika ==
{{sakontzeko|Erreakzio abiadura|Zinetika kimiko}}
[[Fitxategi:Rust03102006.JPG|thumb|225px|[[Burdina]]ren [[oxidazio]]ak oso erreakzio-abiadura txikia du. Prozesua geldoa da.]]
[[Fitxategi:Large bonfire.jpg|thumb|225px|[[Egur]]raren [[errekuntza]]k oso erreakzio-abiadura handia du. Prozesua azkarra da.]]
Erreakzio kimiko guztiak ez dira abiadura berean gertatzen; badira ia bat-batean gertatzen diren erreakzioak eta badira, kontrara, denbora luzea behar dutenak. [[Erreakzio-abiadura]]z arduratzen den kimikaren atala [[zinetika kimiko]]a da<ref name="ZT" />. Gainera, [[ingeniaritza kimiko]]an, [[enzimologia]]n eta [[ingurumen-ingeniaritza]]n ere erabiltzen den kontzeptua da.

=== Zinetika kimikoa ===
[[Fitxategi:Erreakzio Abiadura Azalpena 3 DBH.webm|thumb|thumbtime=71|'''Erreakzio kimikoen abiadura''' ulertzeko bideoa.{{Jakindun}}]]
Erreakzioa gertatzeko, [[molekula|molekulen]] arteko talkak gertatu behar du; gainera, erreakzionatuko duten taldeek elkarrekin topo egin behar dute erreaktiboen eta produktuen arteko trantsiziozko egoera batean, eta talkaren energiak nahikoa handia izan behar du trantsiziozko egoera horretara heltzeko eta, hala, produktuak sortzeko. Hiru baldintza horiek batera betetzen direnean, erreakzioa azkarra da, eta, bestela, motelagoa.

Erreakzio baten abiadura bizkortzeko hainbat modu daude: [[katalizatzaile]]ak erabiliz, [[tenperatura]] aldatuz, erreaktiboen kontzentrazioak aldatuz... [[Hidrogeno]] eta [[oxigeno]] [[gas]]ak elkarrekin daudenean, giro-tenperaturan, ez da erreakziorik gertatzen, baina [[platino]]-hautsa gehitutakoan erreakzioa bortizki gertatzen da, leherketa baten moduan. Platinoaren gainean oxigenoa [[adsortzio|adsorbatzen]] da, eta oxigeno diatomikoaren atomoen arteko loturak ahuldu eta errazago erreakzionatzen du hidrogenoarekin, eta [[ur]]a ematen du. Erreakzioaren bukaeran, platinoa hasieran bezala egongo da, hau da, berreskuratu egingo da<ref name="ZT" />.

=== Erreakziobidea ===
Erreakzio bat gertatzeko jarraitutako bideari [[erreakziobide]] edo [[Erreakziobide|erreakzio-mekanismo]] esaten zaio, eta, zenbait kasutan, katalizatzaileak mekanismo horretan eragiten du<ref name="ZT" />.

<chem>aA + bB -> cC</chem>

Abiadura erreaktiboak desagertzeko abiadura moduan edo produktuak sortzeko abiadura moduan defini daiteke, hau da,

<math>v = - \frac{1}{a}\frac{d[A]}{dt}=- \frac{1}{b}\frac{d[B]}{dt}= \frac{1}{c}\frac{d[C]}{dt}</math>

eta abiadura hori erreaktiboen kontzentrazioarekin lotuta egongo denez, oro har hau da abiadura-ekuazioa:

<math>v = k [\text{A}]^m[\text{B}]^n</math>

non <math>k</math> [[abiadura-konstante]]a den, eta <math>m</math> eta <math>n</math> abiaduraren erreakzio-ordenak bi erreaktiboekiko.

Erreakzioa gertatzen hasten denean, erreaktiboen kontzentrazioak txikituz doaz pixkanaka, eta produktuenak, aldiz, handituz. Hortaz, produktuen arteko talkak ugarituz doaz, eta idatzita dagoenaren alderantzizko erreakzioa gerta daiteke. Beraz, erreakzioa idatzitako bi noranzkoetan gertatzen da, bakoitzean abiadura batez. Erreakzio zuzenaren abiadura txikituz doa pixkanaka, eta alderantzizkoarena handituz. Bi abiadurak berdindutakoan, itxuraz behintzat ez da erreakziorik gertatzen, eta erreakzioa orekara iritsi dela esaten da<ref name="ZT" />.

== Erreakzioen energia ==
[[Fitxategi:Erreakzio kimikoen energia Azalpena 3 DBH.webm|thumb|thumbtime=71|'''Erreakzio kimikoen energia''' ulertzeko bideoa.{{Jakindun}}]]
Erreaktiboetako loturak apurtu eta produktuetako lotura berriak sortutakoan, [[energia-balantze]]a egin beharko da; hau da, bukaerako egoeran produktuek energia gehiago izan dezakete erreaktiboek baino, edo gutxiago, edo berdin. Lehenengo kasuan, erreakzioa gertatzeko energia eman beharko zaio sistemari, eta erreakzio-mota horri [[erreakzio endotermiko]]a esaten zaio; bigarrenean, aldiz, erreakzioa gertatutakoan energia askatuko da, eta [[erreakzioa exotermiko]]a dela esan ohi da. Azkenik, energia ez bada xurgatzen ez askatzen, [[erreakzioa atermiko]]a izango da. Erreakzioetan trukatutako energiaz arduratzen den kimikaren atala [[termokimika]] da. Energia bero moduan trukatuko da normalean, eta laborategian gehienetan esperientzia guztiak presioa konstante mantenduz egiten direnez, balantze energetikoa zehaztuko duen magnitudea entalpia-aldaketa izango da, <math>\Delta H = Qp</math><ref name="ZT" />.

== Erreakzioen etekina ==
Paperean idatzitako ekuazio kimikoak erreaktiboen eta produktuen arteko proportzioa adierazten du, baina, askotan, erreakzio-ontzian jarritako erreaktibo guztiak ez du erreakzionatzen, edo beste substantzia desegokiren bat sortzen da. Beraz, gauza bat da erreakzio ideala, eta bestea benetan gertatzen dena. Beraz, erreakzio batean benetan sortzen den produktu-kantitatea teorikoa baino txikiagoa da beti, eta hori [[erreakzioaren etekin]]ak ematen du<ref name="ZT" />.

<math>\text {Erreakzioaren etekina } (\%) = 100 \times \frac {\text{Lortutako produktu-kantitatea}}{\text{Lortu beharreko produktu-kantitate teorikoa}}</math>

==[[Fitxategi:Jakindun logoa.png|left|24px]] Ariketak ==
<gallery mode="packed" heights="120" style="background-color: #fef6e7; margin-left: 0;" caption="Erreakzio kimikoak">
Fitxategi:Erreakzio kimikoen energia  Ariketa  3 DBH.webm|thumbtime=71|'''Erreakzio kimikoen energia''' lantzeko ariketa.
Fitxategi:Erreakzio kimikoen abiadura   Ariketa  3 DBH.webm|thumbtime=71|'''Erreakzio kimikoen abiadura''' lantzeko ariketa.
</gallery>


== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}

== Kanpo estekak ==
* {{eu}} [http://www.google.es/search?sourceid=chrome&ie=UTF-8&q=erreakzio+kimikoak Erreakzio kimikoak pdf]
* {{es}} [http://www.hiru.com/kimika/kimika_01100.html Erreakzio kimikoen kontzeptua, doitzea eta motak]
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Kimika]]
[[Kategoria:Erreakzio kimikoak| ]]
[[Kategoria:Eraldaketa]]