Errealitate-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Filosofia}}
[[Fitxategi:Universum.jpg|thumb|250px|[[Flammarion irarlana]]]]
'''Errealitatea''' ([[latin]]eko ''res''-tik, 'gauza') [[sistema]] baten barruan dagoen edo erreala den guztiaren batura edo agregatua da, [[Irudimen|irudimenezkoa]] soilik denaren, ez dagoenaren edo ez-errealaren kontra. Gauzen estatus [[ontologia|ontologikoa]] izendatzeko ere erabiltzen da terminoa, haien [[existentzia]] adierazteko. Termino [[fisiko]]etan, sistema ezagun eta ezezagun baten osotasuna da errealitatea<ref>{{Erreferentzia|izena=Emmanuel|abizena=Saridakis|izenburua=Information, Reality, and Modern Physics|orrialdeak=327–341|hizkuntza=en|data=2016-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02698595.2017.1331980|aldizkaria=International Studies in the Philosophy of Science|alea=4|zenbakia=30|issn=0269-8595|doi=10.1080/02698595.2017.1331980|sartze-data=2023-07-02}}</ref>.

Errealitatearen, existentziaren edo izatearen izaerari buruzko galdera filosofikoak [[ontologia]]tzat hartzen dira, [[metafisika]]ren adar garrantzitsutzat [[Mendebaldeko filosofia|mendebaldeko tradizio filosofikoan]]. Auzi ontologikoak filosofiaren zenbait adarretan ere planteatzen dira, hala nola [[Zientziaren filosofia|zientziaren]], [[Erlijioaren filosofia|erlijioaren]] edo [[Matematikaren filosofia|matematikaren]] filosofian zen [[logika filosofiko]]an. Adibidez, objektu fisikoak soilik errealak badira ([[fisikalismoa]]), errealitatea funtsean materiagabea bada ([[idealismo]]a), teoria zientifikoek planteatutako erakunde hipotetiko behaezinak badaude, "[[Jainko]]" bat badago, zenbakiak eta beste [[objektu abstraktu]] batzuk badaude eta [[mundu posible]]ak badaude. [[Epistemologia]]k [[probabilitate]] gisa [[ezagutza|ezagutu]] edo ondoriozta daitekeenaz eta, beraz, mundu modernoan [[arrazoi]]a, [[ebidentzia enpiriko]]ak eta [[zientzia]] errealitatea zehaztu edo ikertzeko iturri eta metodo gisa nabarmentzen diren moduez dihardu.

== Arazoa ==
{| align="right" style="border:1px solid LightGrey; width:500px;"
|
* '''Hau benetakoa da''', ("Hau errealitate bat da") ezer ez esatearen baliokide da, ez baitakigu zer den «hau». Baieztapena ''x x da'' adierazpenaren baliokide da: «Hau benetakoa da → hau benetakoa da».
* '''Hor dagoen hori, erreala da''', dagoen zerbait seinalatzearen parekoa da. Baina bere errealitatea ''hor'' egotean datza, eta, beraz, esan nahi du: «Hor dagoen hori» hor dago. Horrek esanahia itzultzen du: zer esan nahi du ''hor egoteak''? ''Hor egoteak'' nik [[Pertzepzio|hautematea]] esan nahi badu, ''horren'' errealitatea nik nire [[Esperientzia (filosofia)|esperientzian]] ''hautematean'' datza. (Hala uste zuten enpiristek). Baina oraindik ez dakigu zer den hor dagoen gauza hori.
* '''Hor dagoen hori katu bat da''' . Kasu horretan, katu gisa dagoena, katutzat ''aitortzen dugu''; hau da, ''katu'' ''baten [[Nolakotasun|nolakotasuna]], nota edo [[esentzia]] duen zerbait'' bezala, hots, ''katutasuna'' duela eta ezaugarri hori edo katu gisa ulertzen ditugun nolakotasunak, azalpenak edo [[Esentzia|esentziak]] duten izaki guztiekin batzen duela. Horren errealitatea, beraz, ''katua izatean'' ''datza'', eta suposatu behar da katua ezagutzen dela katu gisa ''aitortu aurretik'', [[Platon|Platonek]] uste zuen bezala. (Ikus behean ''ez dela ilusioa edo itxura fantastikoa'' ).
|}

* '''Errealitatea bere osotasunean''': Ba al dago bere [[esentzia]], bere osagai gisa, [[Banako|indibidualki]] existitzen den guztiaren [[existentzia]] posible eta erreal egitea duen errealitaterik? Edo kontzeptu abstraktu bat besterik ez da bere errealitatea kontzeptuala besterik ez den [[multzo]] baten modukoa?

{{clear}}
== Mundu-ikuskerak ==
{{sakontzeko|Mundu-ikuskera}}
Lagunarteko erabilera komun baten ondorioz, errealitateak "[[pertzepzio]]ak, [[sinesmen]]ak eta errealitatearekiko jarrerak" esan nahi du, hala nola "Nire errealitatea ez da zure errealitatea". Askotan, elkarrizketa bateko zatiak ados daudela edo egon beharko luketela adierazten duen [[lagunarteko hizketaldi]] gisa baino ez da erabiltzen, erreala denaren oso bestelako ikuskerak ez direlako eztabaidatzen. Adibidez, lagunen arteko erlijio-eztabaida batean, batek esan lezake (umorea egiten saiatuz): "Ez zaude ados, baina nire errealitatean, mundu guztia zerura doa".

Errealitatea defini daiteke [[mundu-ikuskera]]k edo horien zatiak (kontzeptu-esparruak) lotzeko moduan: errealitatea gauza guztien, egituren (errealak eta kontzeptualak), gertaeren (iraganekoak eta orainekoak) eta fenomenoen, behagarriak izan ala ez, osotasuna da. Munduaren ikuspegi bat (giza esperientzian oinarritua, banakakoa edo partekatua) azken batean deskribatu edo kartografiatu nahi duena da.

Mundu-ikuskera edo ''Weltanschauung'' [[gizabanako]]aren edo [[gizarte]]aren oinarrizko orientabide kognitiboa da, eta gizabanakoaren edo gizartearen [[ezagutza]], [[kultura]] eta [[ikuspuntu (filosofia)|ikuspuntua]] biltzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What is a Worldview?|url=https://web.engr.oregonstate.edu/~funkk/Personal/worldview.html|aldizkaria=web.engr.oregonstate.edu|sartze-data=2023-07-02}}</ref>. Mundu-ikuskerak [[filosofia natural]]a, funtsezko postulatuak, existentzialak eta normatiboak; edo gaiak, balioak, emozioak eta etika izan ditzake<ref>{{Erreferentzia|izena=Gary B.|abizena=Palmer|izenburua=Toward a theory of cultural linguistics|argitaletxea=University of Texas Press|data=1999|edizioa=Second paperback printing|isbn=978-0-292-76569-6|sartze-data=2023-07-02}}</ref>.

Fisikaren, filosofiaren, [[soziologia]]ren, [[kritika literario]]aren eta beste arlo batzuen ideia batzuek errealitatearen teoria desberdinak eratzen dituzte. Teoria horietako bat da, besterik gabe eta hitzez hitz, ez dagoela errealitaterik gutako bakoitzak errealitateari buruz dituen pertzepzio edo sinesmenetatik haratago. Jarrera horiek herri-baieztapenean laburbiltzen dira: "hautematea errealitatea da", "bizitza errealitatea nola hautematen duzun da" edo "errealitatea lor dezakezuna da" ([[Robert Anton Wilson]]), eta [[antirrealismo]]a adierazten dute, hau da, errealitate [[Objektibotasun|objektiborik]] ez dagoela, esplizituki onartzen dela edo ez.

Zientziaren eta filosofiaren kontzeptu asko kulturalki eta sozialki definitzen dira. Ideia hori [[Thomas Kuhn]]ek garatu zuen ''[[Iraultza zientifikoen egitura]]'' liburuan (1962). ''Errealitatearen gizarte-eraikuntza'', [[Peter L. Berger]]ek eta [[Thomas Luckmann]]ek idatzitako ezagutzaren soziologiari buruzko liburua, 1966an argitaratu zen. Bertan azaltzen zen nola lortzen eta erabiltzen den ezagutza errealitatea ulertzeko. Errealitate guztietatik, eguneroko bizitzaren errealitatea da garrantzitsuena, gure kontzientziak eguneroko bizitzaren esperientziari adi egotea eskatzen baitigu.

== Harremana duten kontzeptuak ==
{{sakontzeko|Egia|Faktu}}
=== ''A priori'' eta ''a posteriori'' ===
{{nagusia|A priori eta a posteriori}}
''A priori'' ("lehenagotik") eta ''a posteriori'' ("beranduago") [[latin]]ezko esamoldeak dira, filosofian erabiltzen direnak ezagutza, [[justifikazioren teoria|justifikazioa]] edo [[argudio]]ak [[Esperientzia (filosofia)|esperientziarekiko]] duten harremana zein den bereizteko. ''A priori'' ezagutza inongo esperientziarekiko independentea da. Adibidez, [[matematika]], [[tautologia]]k edo [[arrazoi puru]]tik egindako [[dedukzio]]ak. Sommerreren definizioaren arabera, sofan etzanda jada erreala dela dakizun hori da ''a priori''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Home Page {{!}}|hizkuntza=en-US|data=2023-02-16|url=https://culture.org/|aldizkaria=Culture|sartze-data=2023-07-04}}</ref>. Honen adibide bat izango litzateke esatea: "euskarazko Wikipediak {{NUMBEROFARTICLES}} artikulu baditu, 400.000 artikulu baino gehiago ditu". ''A posteriori'' ezagutza [[ebidentzia]] [[enpirismo|enpiriko]]an sustraitzen da. Honen adibide gehienak [[zientzia]]ren eta ezagutza pertsonalaren eremuak izan ohi dira. A posteriori ezagutzak ikerketa eta behaketa eskatzen du. Adibidez, "{{data|{{CURRENTYEAR}}|{{CURRENTMONTH}}|{{CURRENTDAY}}}} da eta euskarazko Wikipediak {{NUMBEROFARTICLES}} artikulu ditu" esaldiak behaketa eskatzen du.

=== Potentzia eta egintza ===
{{nagusia|Potentzia eta egintza}}
Filosofian, [[potentzia eta egintza]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Giorgio|abizena=Agamben|izenburua=Opus Dei: An Archaeology of Duty|argitaletxea=Stanford University Press|hizkuntza=en|data=2013-09-18|url=https://books.google.com/books?id=yVYTAAAAQBAJ&pg=PA46|isbn=978-0-8047-8856-4|sartze-data=2023-07-04}}</ref> [[Aristoteles]]ek proposatu zituen bi kontzeptu elkarlotuak dira, [[mugimendu]]a, [[kausalitate]]a, [[etika]] eta [[fisiologia]] aztertzeko, bere ''[[Fisika (Aristoteles)|Fisika]]'', ''[[Metafisika (Aristoteles)|Metafisika]]'', ''[[Nikomakoren etika]]'' eta ''[[De Anima]]'' lanetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aristotle: Motion and its Place in Nature {{!}} Internet Encyclopedia of Philosophy|hizkuntza=en-US|url=https://iep.utm.edu/aristotle-motion/|sartze-data=2023-07-04}}</ref>. 

Potentziaren kontzeptua, testuinguru honetan, gauza batek izan dezakeela esan daitekeen edozein "aukera" da. Aristotelesek ez zituen kontuan hartzen aukera guztiak, eta baldintza egokiak gertatzen direnean beren kabuz erreal bihurtzen direnen garrantzia nabarmentzen zuen, ezerk ez baditu geldiarazten.

Egintza, potentzialtasunarekin alderatuta, aukera bat gauzatzeak edo betetzeak dakarren mugimendua, aldaketa edo jarduera da, aukera bat zentzurik osatuenean gauzatzen denean<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Durrant|izenburua=Aristotle's De Anima in Focus|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|data=1993|url=https://books.google.com/books?id=3RcOAAAAQAAJ&pg=PA206|isbn=978-0-415-05340-2|sartze-data=2023-07-04}}</ref>.

=== Sinismena ===
{{nagusia|Sinismen}}
[[Sinismen]] edo uste bat [[Jarrera (psikologia)|jarrera]] subjektibo bat da, proposamen bat benetakoa dela edo gauzen egoera bat kasua dela dioena. Jarrera subjektiboa egoera mental bat da, zerbaiti buruzko jarrera, argudio edo iritzi bat duena. Epistemologian, filosofoek "sinesmen" hitza erabiltzen dute munduaren gaineko jarrerez hitz egiteko, [[Egiaren balio|benetakoak edo faltsuak]] izan daitezkeenak. Zerbait sinestea [[egia]]zkotzat hartzea da; adibidez, elurra zuria dela sinestea "elurra zuria da" proposamenaren egia onartzearekin konpara daiteke. Hala ere, uste bat izateak ez du introspekzio aktiborik behar. Adibidez, gutxi dira eguzkia bihar aterako den edo ez arretaz planteatzen dutenak; hala izango dela onartzen dute, besterik gabe. Gainera, sinesmenek ez dute zertan burutsuak izan (adibidez, "elurra zuria da" aktiboki pentsatzen duen pertsona bat), baizik eta jarrerakoak izan daitezke (adibidez, elurraren koloreaz galdetzen bazaio, "elurra zuria da" esaten duen pertsona bat)<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Eric|abizena=Schwitzgebel|izenburua=Belief|argitaletxea=Metaphysics Research Lab, Stanford University|data=2021|url=https://plato.stanford.edu/archives/win2021/entries/belief/|aldizkaria=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|edizioa=Winter 2021|editore-abizena=Zalta|editore-izena=Edward N.|sartze-data=2023-07-04}}</ref>.

Filosofo garaikideak hainbat modutan saiatu dira sinesteak deskribatzen: mundua nolakoa izan litekeen irudikatzeko modu gisa ([[Jerry Fodor]]), zenbait gauza egiazkoak balira bezala jokatu beharreko xedapen gisa ([[Roderick Chisholm]]), norbaiten ekintzei zentzua emateko interpretazio-eskema gisa ([[Daniel Dennett]] eta [[Donald Davidson]]) edo funtzio jakin bat betetzen duten estatu mental gisa ([[Hilary Putnam]]). Badira, halaber, gure sineste kontzeptua sakon aztertzen saiatu direnak, hala nola sinestearen [[materialismo eliminazionista|baztertzaileak]], esaten baitute ez dagoela inolako fenomenorik gure sineste kontzeptu psikologiko herrikoiarekin bat datorrenik mundu naturalean ([[Paul Churchland]]), eta [[epistemologia formal|epistemologo formalak]], sinesmen bikoitzaren kontzeptua ("edo sinetsi edo ez sinetsi") ordezkatu nahi dutenak, sinesgarritasun kontzeptu permisiboagoaren eta "sinesgarritasun osoaren" ordez<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Konstantin|abizena=Genin|izenburua=Formal Representations of Belief|argitaletxea=Metaphysics Research Lab, Stanford University|abizena2=Huber|izena2=Franz|data=2022|url=https://plato.stanford.edu/archives/fall2022/entries/formal-belief/|aldizkaria=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|edizioa=Fall 2022|editore-abizena=Zalta|editore-izena=Edward N.|sartze-data=2023-07-04}}</ref>.

Sinesmenak eztabaida filosofiko garrantzitsuen xede dira. Hona hemen adibide aipagarri batzuk: "Zein da gure sinesmenak berrikusteko modu arrazionala froga mota desberdinak aurkezten zaizkigunean?", "Gure sinesmenen edukia guztiz zehaztuta al dago gure adimen-estatuek, edo gertaera garrantzitsuak gure sinesmenekin erlazionatuta daude (adibidez, ''Uste dut eskuan baso bat ur dudala'', ura <chem>H2O</chem> delako gertaera ez-mentala uste horren edukiaren parte da? ", "Noraino dira gure sinismenak pintzel finekoak edo brotxa lodikoak?", eta "Sineste bat hizkuntzan adierazteko modukoa izan behar du, ala hizkuntzaz kanpoko sinesmenak daude? "<ref name=":0" />.

== Mendebaldeko filosofia ==
Filosofiak errealitatearen gaiaren bi alderdi jorratzen ditu: errealitatearen izaera bera eta [[gogamen]]aren ([[hizkuntza]] eta [[kultura]]) eta errealitatearen arteko harremana.

Batetik, [[ontologia]] izatearen azterketa da, eta eremuaren gai nagusia, hainbat modutan, izatearen, [[existentzia]]ren, "zer den" eta errealitatearen arabera formulatzen da. Ontologiaren zeregina errealitatearen kategoria orokorrenak eta horiek nola erlazionatzen diren deskribatzea da. Filosofo batek "errealitatea" kontzeptuaren definizio positiboa eman nahi balu, epigrafe honen azpian egingo luke. Esan bezala, filosofo batzuek errealitatea eta existentzia bereizten dituzte. Hain zuzen, gaur egungo [[filosofo analitiko]] askok "erreala" eta "errealitatea" terminoak saihesteko joera dute arazo ontologikoak jorratzean. Baina "existitzen da" esaten duten bezala "erreala da" tratatzen dutenentzat, filosofia analitikoaren arazo nagusietako bat izan da existentzia (edo errealitatea) objektuen propietate bat den. Filosofo analitikoek argi eta garbi adierazi dute ez dela inola ere propietate bat, baina iritzi horrek garrantzia galdu du azken hamarkadetan.

Bestalde, [[metafisika]]n nahiz [[epistemologia]]n jatorria duten objektibotasunari buruzko eztabaidetan, batez ere, "errealitateari" buruzko eztabaida filosofikoak askotan aipatzen dira errealitatea faktore mental eta kulturalen mende dagoen edo ez ([[jargoi]]a erabiliz, ea ''eraikia'' edo ''konstrukto'' bat den), hala nola pertzepzioak, sinesteak eta beste egoera mental batzuk, bai eta kultura-artefaktuen mende ere, hala nola erlijioen eta mugimendu politikoen mende, [[mundu ikuskera]] bateratura iritsi arte.

=== Errealismoa ===
{{sakontzeko|Errealismo filosofiko}}
[[Fitxategi:Head Platon Glyptothek Munich 548.jpg|thumb|Platonen estatua, Municheko Glyptothek museoan.]]
[[Errealismo filosofiko|Errealismoa]] ez da jarrera propio gisa deskribatzen, beste gai batzuekiko ikuspegi modura baizik. Gauza mota jakin bati buruzko errealismoa ([[Zenbaki|zenbakiei]] edo [[Moral|moralari]] buruzkoa, adibidez) tesi bat da, horrelako gauzek [[gogamen]]arekiko existentzia independentea dutela defendatzen duen tesia, [[objektu]]ok ez direla ikuslearen begietako irudi hutsa, alegia<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward|abizena=Craig|izenburua=Realism and antirealism|argitaletxea=Routledge|url=http://dx.doi.org/10.4324/9780415249126-n049-1|aldizkaria=Routledge Encyclopedia of Philosophy|sartze-data=2022-05-23}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Heather|abizena=Malin|izenburua=Purpose|abizena2=Damon|izena2=William|data=2019-03|url=http://dx.doi.org/10.53776/playbooks-purpose|aldizkaria=Character Lab Playbook|issn=2769-3147|doi=10.53776/playbooks-purpose|sartze-data=2022-05-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Michael J.|abizena=Loux|izenburua=Realism and Anti-Realism: Dummett's Challenge|data=2005-09-08|url=http://dx.doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199284221.003.0022|aldizkaria=Oxford Handbooks Online|doi=10.1093/oxfordhb/9780199284221.003.0022|sartze-data=2022-05-23}}</ref>.  Errealismo filosofikoa deritzo, esaterako, objektuaren eta subjektuaren arteko bereizketa [[Ontologia|ontologikoari]] buruzko teoria filosofikoen multzoari, errealitatearen berezko existentzia, subjektuaren gogamenaz haraindi objektuak benetan existitzen direla, baieztatzen dutenak.  

Tesi hauek baieztapen xalo eta akritiko soilak izan daitezke, zentzumenen ageriko ebidentzian baizik oinarritzen ez badira. Errealismo filosofikoak, ordea, [[Arrazoibide|arrazoibidez]] eusten dio pentsamendutik eta esperientziatik independentea den mundu erreal baten [[Existentzia|existentziari]], baina ez dio mundua den bezala hautematen dugunik. Beraz, baieztapen [[Ontologia|ontologiko]] bat da, ezagutzaren edo [[Epistemologia|epistemologiaren]] teoria jakin bat barne hartzen duena (existitzen den kanpoko mundua ezagutu daiteke), baita [[Pertzepzio|pertzepzioari]] buruzko teoria bat ere (gauzak ez dira zertan hautematen diren bezalakoak).

[[Metafisika|Metafisikan]], berriz, objektuek behatzen duen subjektuarekiko existentzia independentea dutela adierazten du. Zentzu horretan, anti-errealismoaren, [[Eszeptizismo|eszeptizismoaren]], [[idealismo]] forma batzuen ([[idealismo subjektibo]]a, [[idealismo transzendental]]a, [[Solipsismo|solipsismoa]]) eta, neurri batean, [[Konstruktibismo (pedagogia)|konstruktibismoaren]] aurkakoa da. Bere forma muturrekoan, errealismo inozoa deritzonekoan, zentzumenek hautematen dituzten gauzak diruditena direla pentsatzen da. Bertsio konplexuagoetan, batzuetan errealismo metodikoa deitzen zaienetan, aldiz, objektuaren eta behatzailearen arteko erlazioaren azalpena ematen da ilusioak, haluzinazioak eta pertzepzioaren beste akats batzuk gertatzeko aukera aintzat hartuz.

Errealismoak [[Epistemologia|epistemologiaren]] eta [[Metafisika|metafisikaren]] baitako hainbat jarrera barnebiltzen ditu, beraz; <ref>{{Erreferentzia|izena=Drew|abizena=Khlentzos|izenburua=Naturalistic Realism and the Antirealist Challenge|data=2004|url=http://dx.doi.org/10.7551/mitpress/4870.001.0001|doi=10.7551/mitpress/4870.001.0001|sartze-data=2022-05-23}}</ref> zeinak aplika dakizkiekeen mundu fisikoari, iraganari nahiz etorkizunari, edota [[Ni|niari]]. Gainera, eta nahiz eta modu ez hain zuzenean izan, kontzeptu unibertsalekin, [[egia]] matematikoekin, [[egia]] [[Moral|moralekin]] eta norberaren pentsamenduarekin ere erabili daitezke. Hala ere, errealismoak errealitatearen tratamendu [[Metafisika|metafisikoak]] erabat baztertzen dituzten hainbat jarrera izan ditzake <ref>{{Erreferentzia|izena=Kristian|abizena=Petrov|izenburua=‘Strike out, right and left!’: a conceptual-historical analysis of 1860s Russian nihilism and its notion of negation|orrialdeak=73–97|data=2019-03-04|url=http://dx.doi.org/10.1007/s11212-019-09319-4|aldizkaria=Studies in East European Thought|alea=2|zenbakia=71|issn=0925-9392|doi=10.1007/s11212-019-09319-4|sartze-data=2022-05-23}}</ref>. 

Errealismoa defendatzen duten filosofoek esan ohi dute egia irudikapen [[Kognizio|kognitiboen]] eta errealitatearen arteko elkarrekikotasunean datzala <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Schluss|argitaletxea=BRILL|orrialdeak=184–185|data=1992-01-01|url=http://dx.doi.org/10.1163/9789004450721_008|aldizkaria=Veritas est adaequatio intellectus et rei|sartze-data=2022-05-23}}</ref>. Errealistek uste dute sinesten dugun guztia errealitaterako hurbilketa bat besterik ez dela, baina ulermenaren zehaztasuna eta osotasuna hobetu egin daitezkeela.  

Testuinguru batzuetan, errealismoa [[Idealismo|idealismoari]] kontrajartzen zaio. Gaur egun, oro har, anti-errealismoari kontrajartzen zaio, adibidez [[Zientziaren filosofia|zientziaren filosofian]].

Errealismo terminoa beren artean oso ezberdinak diren korronte filosofikoei aplikatzeko arrazoia bere izaera da. Materiala izan daiteke, baina baita zerbait [[Metafisika|metafisikoa]] ere. Errealismoa objektu eta fenomeno filosofiko askori aplika dakieke, hala nola entitate matematiko bati, ideia bati, teoria zientifiko bati, beste buru batzuei, iraganari, etorkizunari, kategoria [[Moral|moralei]], mundu fisikoari eta pentsamenduari.

=== Antierrealismoa ===
[[Antirrealismo]]az ere hitz egin daiteke objektu berekiko. Antirrealismoa da errealismoaren kontrako ikuspuntuak izendatzeko termino askoren azkena. Lehena, agian, [[idealismo]]a izan zen, horrela deitua, errealitatea buruan zegoela edo gure [[ideia|ideien]] ondorio zela esaten zelako. Idealismo berkeleyanoa [[George Berkeley]] [[Enpirismo|enpirista]] irlandarrak proposaturiko iritzia da, [[pertzepzio]]aren objektuak berez adimeneko ideiak direla. Ikuspuntu horren arabera, errealitatea "eraikuntza mentala" dela esan daiteke, baina hori ez da guztiz zehatza, Berkeleyren arabera, pertzepzio-ideiak [[Jainko]]ak sortzen eta koordinatzen baititu. XX. mendean, Berkeley-ren antzeko iritziek [[fenomenalismo]] izena hartu zuten. Fenomenalismoa ez dator bat Berkeleyren idealismoarekin; izan ere, Berkeleyk uste zuen buruak, arimak, ez direla ideia hutsak, ez ideiez osatuak; fenomenalismoaren aldaerak, Russellek aldeztutakoa esaterako, urrunago joan ohi ziren, adimena bera pertzepzio, [[oroitzapen]] eta [[arima]]z osaturiko bilduma bat baino ez dela esatera. Azkenik, antirrealismoa moda-termino bihurtu zen, objektu baten existentzia adimenaren edo kultura-artefaktuen mende dagoela dioen edozein ikuspuntu izendatzeko. Kanpo-mundu deritzona berez gizarte- edo kultura-artefaktu hutsa dela dioen iritzia, [[gizarte-eraikuntza]] deritzona, antirrealismoaren aldaera bat da. [[Erlatibismo kultural]]a zera da: [[moral]]a bezalako gizarte-gaiak ez direla erabatekoak, kultura-artefaktu batzuk baizik.

=== Izatea ===
{{paperezko aipua
|<big>'''Zergatik dago zerbait?'''</big><br/>
"Zergatik ez dago zerbait?" (edo "zergatik dago zerbait ezerezaren ordez?") zenbait filosofo eta fisikarik planteatu edo iruzkindu duten oinarrizko izatearen arrazoiari buruzko galdera da; besteak beste, [[Gottfried Wilhelm Leibniz]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Gottfried Wilhelm|abizena=Leibniz|izenburua=The philosophical works of Leibnitz : comprising the Monadology, New system of nature, Principles of nature and of grace, Letters to Clarke, Refutation of Spinoza, and his other important philosophical opuscules, together with the Abridgment of the Theodicy and extracts from the New essays on human understanding : translated from the original Latin and French|argitaletxea=New Haven : Tuttle, Morehouse & Taylor|abizena2=Duncan|abizena3=Easley|izena2=George Martin|izena3=Ralph M. (Ralph Montgomery)|data=1890|url=http://archive.org/details/philosophicalwor00leibuoft|sartze-data=2023-07-06}}</ref>, [[Ludwig Wittgenstein]] eta [[Martin Heidegger]]rek idatzi dute gaiaren inguruan. Azken horrek "metafisikaren funtsezko galdera" deitu zien<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Fundamental Question|url=https://www.hedweb.com/witherall/existence.htm|aldizkaria=www.hedweb.com|sartze-data=2023-07-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Manfred|abizena=Geier|izenburua=Wittgenstein und Heidegger: die letzten Philosophen|argitaletxea=Rowohlt|data=2017|isbn=978-3-498-02528-1|sartze-data=2023-07-06}}</ref>.<br/>
Galdera modu osoan planteatzen da, zerbait espezifikoaren existentziari buruzko arrazoibidea aipatu ordez, hala nola [[unibertsoa]], [[Big Bang]], [[Jainkoa]], [[lege matematiko]] eta fisikoak, [[denbora]] edo [[kontzientzia]]. Galdera metafisiko irekitzat har daiteke, erantzun zehatz baten bilaketa baino gehiago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Metaphysics special: Why is there something rather than nothing?|hizkuntza=en-US|url=https://www.newscientist.com/article/mg23130890-400-metaphysics-special-why-is-there-something-rather-than-nothing/|aldizkaria=New Scientist|sartze-data=2023-07-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Tyron|abizena=Goldschmidt|izenburua=The Puzzle of Existence: Why Is There Something Rather Than Nothing?|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|data=2014-02-05|url=https://books.google.com/books?id=3XDMAgAAQBAJ|isbn=978-1-136-24922-8|sartze-data=2023-07-06}}</ref>.
}}
[[Izate]]aren natura [[metafisika]]ren gai iraunkorra da. Adibidez, [[Parmenides]]ek erakutsi zuen errealitatea Izate bakar eta  aldaezina zela; [[Heraklito]]k, berriz, idatzi zuen gauza guztiak mugitzen direla. XX. mendean [[Martin Heidegger|Heideggerek]] uste zuen aurreko filosofoek bistatik galdu zutela Izatea (qua Izatea) delakoaren auzia, izakien (dauden gauzen) arazoen alde; beraz, beharrezkoa zen planteamendu parmeniarrera itzultzea. Katalogo ontologikoa errealitatearen funtsezko osagaiak zerrendatzeko ahalegina da. [[Existentzia]] predikatua den ala ez [[Aro Moderno]]tik ari da eztabaidatzen, batez ere [[Argudio ontologiko|Jainkoaren existentziaren aldeko argudio ontologikoari]] dagokionez. Existentzia, zerbait ''badela'', [[esentzia]]rekin kontrajarri da, zerbait ''zer den''. Esentziarik gabeko existentzia hutsa dirudienez, [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] bezalako filosofoek [[ezerez]]arekin lotu zuten. [[Nihilismo]]a izatearen ikuspegi guztiz negatiboa da, [[Absolutu (filosofia)|absolutua]] guztiz positiboa.

=== Hautematea ===
[[Errealismo zuzen]] edo "xaloaren" auzia, [[zeharkako errealismo]] edo "irudikapenarekiko" kontrajarrita, [[hautematearen filosofia|hautematearen]] eta [[adimenaren filosofia]]n sortzen da, [[esperientzia kontziente]]aren izaerari buruzko eztabaidaren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Naive Realism in Philosophy|data=2012-08-11|url=https://web.archive.org/web/20120811172229/http://sharp.bu.edu/~slehar/epist/naive-philos.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-07-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Function of Conscious Experience|data=2015-10-21|url=https://web.archive.org/web/20151021061139/http://cns-alumni.bu.edu/~slehar/webstuff/consc1/consc1.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-07-06}}</ref>; gure inguruan ikusten dugun mundua mundu erreala ote den edo, besterik gabe, gure burmuinean neurona-prozesuek sortutako mundu horren barne-pertzepzioaren kopia bat ote den. Errealismo xaloa errealismo zuzen gisa ezagutzen da, zeharkako errealismo edo errealismo adierazgarriari aurre egiteko garatzen denean, [[dualismo epistemologiko]] ere deitzen zaio<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Representationalism|data=2012-09-05|url=https://web.archive.org/web/20120905185905/http://sharp.bu.edu/~slehar/Representationalism.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-07-06}}</ref>; jarrera filosofiko horren arabera, gure esperientzia kontzientea ez da mundu errealekoa bera, barne-irudikapen bat baizik, munduaren [[errealitate birtual]]eko miniaturazko erreplika bat.

[[Timothy Leary]]k ''[[Errealitatearen Tunel]]'' kontzeptu arrakastatsua sortu zuen, errealismo adierazgarri moduko bati dagokiona. Teoriak dio ezen, sineste eta esperientzietatik abiatuta eratutako buru-iragazkien multzo subkontziente batekin, gizabanako bakoitzak mundu bera desberdin interpretatzen duela, eta, horregatik, "egia begiratzen duen begian dago". Haren ideiek eragina izan zuten [[Robert Anton Wilson]]en lanean.

== Errealitatearen mugak ==
[[Fitxategi:Ikusgela-Kant.webm|start=0|thumbtime=136|thumb|{{ikusgela}}[[Immanuel Kant|Kant]] ulertzeko gakoak]]
Errealitatea mugagabea ez da, baina muga horiek ezartzea, irrealitatetik bereiztea alegia, ez da erraza. [[René Descartes|Descartesek]] errealitateari mugak jartzen lehenengoetakoa izan zen. Izan ere, zentzumenak fidagarriak ez direnez, egia fidagarri bakarra ''[[cogito ergo sum]]'' delakotik abiatuta atzeman daiteke. Beraz, adimena da errealitatearen abiapuntua eta gainerako guztia handik eratorritako pentsamenduak dira, kanpoan baliokiderik izan behar ez dutenak.

[[Immanuel Kant|Kantek]], bere aldetik, ''fenomenoa'' (zentzumenek atzemandakoa) eta ''numena'' (dagoena zentzumenez aparte) bereizten zituen. Benetako errealitatea atzeman dezakegunaz haratago joan daiteke, baina ezin da jakin, hain zuzen ere berez helezina delako. Ikertzen ahal den errealitate bakarra fenomenoena da, baina aldez aurreko adimen kategoriek (espazioa, denbora edo unitatea, esaterako) mugatua. Gainerakoa, [[metafisika]]ren alorra da.

[[Mekanika kuantiko]]a garapenaren barruan, [[Werner Heisenberg]]ek [[heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|ziurgabetasunaren printzipioa]] enuntziatu zuen [[1927]]an. Printzipio horrek dioenez, muga bat dago aldi berean partikula baten posizioa eta higidura-kantitatea zehazteko. Hau da, behatzaileak eragina dauka behatuaren gainean. Ziurgabetasunaren printzipioak baldintzatu zituen ezagutzeko ahalmenaren teoriak [[XX. mendea]]ren bigarren erdian, hala nola [[dekonstrukzio]]a.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Ikus, gainera ==
* [[Errealitate areagotu]]

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Filosofia]]
[[Kategoria:Matematikaren filosofia]]
[[Kategoria:Emergentzia]]
[[Kategoria:Ustea]]
[[Kategoria:Estetikako kontzeptuak]]
[[Kategoria:Teknologiaren filosofia]]
[[Kategoria:Zientziaren filosofiako kontzeptuak]]
[[Kategoria:Filosofia-terminologia]]
[[Kategoria:Errealitatea]]