Erroketa-en iturria ikusi

{{HezkuntzaPrograma|Matematika}}
[[Fitxategi:Zer dira erro karratuak?.webm|thumb|'''Erroketak''' zer diren azaltzen duen bideoa.{{Jakindun}}]]
[[Matematika]]n, '''erroketa'''  ''a'' zenbaki baten ''n'' ordenako erroak aurkitzeko prozesua da.<ref>''Diccionarios Rioduero Matemática'',  versión y adaptación de Walter Ströbt Editorial La Católica S. A.  Madrid (1977)</ref>

Erroketa  [[berreketa]]ren alderantzizko eragiketa da.

Beraz, honako hau betetzen da; <math>\sqrt[n]{a} = x</math>, non ''n'' errotzailea edo ordena den, ''a'' '''errokizuna''' eta ''x'' '''''n''-garren erroa'''.<ref>Taylor- Wade. ''Matemáticas básicas con vectores y matrices'' Editorial Limusa- Wiley, S.A. México</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=José María|abizena=Arias Cabezas|izenburua=Matemáticas 1, Bachillerato ciencias y tecnología|argitaletxea=Bruño|data=D.L. 2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/733850234|isbn=978-84-216-5985-4|pmc=733850234|sartze-data=2022-11-30}}</ref>
*<math>a</math>-ren bigarren ordenako erroari <math>a</math>-ren [[erro karratu]] deritzo eta  <math> \sqrt{a} </math> edota <math> \sqrt[2]{a}</math> modura denotatzen da.

*<math>a</math>-ren hirugarren ordenako erroari <math>a</math>-ren [[Erro kubo|erro kubiko]] deritzo eta  <math>\sqrt[3]{a}</math> modura denotatzen da.

*Goi-ordenako erroei zenbaki ordinalak deritze; adibidez, ''laugarren erroa'', ''bosgarren erroa'', ''seigarren erroa'' edo ''zazpigarren erroa''.

== Definizioa eta notazioa == 

''a'' zenbaki baten ''n''-garren erroa, ondorengo ekuazioaren ''n'' emaitza erreal edo konplexuetako edozeini esaten zaio,

:<math>x^n-a=0</math>

non ''x'' ezezaguna den eta ''n'' [[zenbaki oso]] positibo bat den. Honela adierazten da: <math>\sqrt[n]{a}</math>. Horrela, ondoko baliokidetasuna lortzen da: <ref name="Hasser">Haaser-La Salle-Sullivan, ''Análisis matemático 1. Curso de introducción'', Editorial Trillas ,México D. F. (1980),pg. 29 </ref>

:<math>x^n = a \iff  x = \sqrt[n]{a}</math>.

Erro karratua (''n'' = 2) askotan goi-indize gabe idazten da, hau da, <math>\sqrt{a}</math> , <math>\sqrt[2]{a}</math> beharrean. ''n'' = 1 kasurako, erroa idaztea edo ez idaztea baliokidea da: <math>\sqrt[1]{a}=a</math>.

[[Zenbaki erreal]] positiboen barruan beti aurki daiteke ''n''-garren erro positibo bakarra. Bestalde, ''a'' zenbakia negatiboa bada ''n '' errotzailea bakoitia <ref name="Hasser" /> denean soilik existituko da erro erreal bat.  ''n'' errotzailea bikoitia denean, aldiz, [[zenbaki negatibo]] baten ''n''-garren erroa ez da zenbaki erreala (ez dago zenbaki errealen barruan definituta).

Zenbaki konplexuen barruan, ''z'' zenbaki bakoitzerako zehazki ''n'' ''n''-garren erro desberdin aurki daitezke. 

== Oinarri matematikoak==
=== Berreketarekiko harremana ===
''n'' ordenako erroketa eta ordena bereko berreketa elkarren artean baliogabetzen dira. ''a'' zenbaki erreal positiboetarako eta ''n'' arruntetarako erroaren definizio orokorra hartuz, hau lortzen da: <math>\left({\sqrt[{n}]{a}}\right)^{n}=a</math>.

Zenbaki baten ''n'' ordena jakin bateko erroa, zenbaki hori <math>\tfrac{1}{n}</math> alderantzizko berreketarekin berretzearen baliokidea da. Berreketa arauen arabera, <math>\left(a^{\frac {1}{n}}\right)^{n}=a^{\frac {n}{n}}=a^{1}=a</math>.

Beraz, ''n'' ordenako erroketa, <math>\tfrac{1}{n}</math> berretzailearen  berreketa adierazteko beste modutzat uler daiteke: <math>\sqrt[n]{a} = a^{\frac{1}{n}}</math>.

=== Zenbaki positiboen erroen singulartasuna ===

Zenbaki positiboen erroak aurkitu aurretik aipaturiko problemak, zeinu desberdineko bi ebazpen ditu ''n'' bikoitia denean. Hala ere, erroketari aplikaturiko <math>\sqrt{\ }</math> ikurrak funtzio bat adierazten du eta, beraz, printzipioz emaitza positiborako den balio bakarra itzuli behar du. Adibidez, <math>x^{2}=4</math> ekuazioak ''+2'' eta ''-2'' soluzioak ditu, baina <math>\sqrt{4}</math>-ri ''2'' soluzioa esleitzen zaio, eta ez ''-2'' balioa. 

=== Zenbaki negatiboen erroak ===

Zenbaki negatiboen erroekin ez da uniformeki lan egiten. Adibidez, 

<math>(-2)^{3}=-8</math>

da, eta hortik lor dezakegu ''-2'' dela zenbaki erreal bakarra zeinen kuboa ''-8'' den. Oro har, berretzaile arrunt bakoitiko zenbaki negatiboen potentziek zenbaki negatiboak emango dituzte.

Zenbaki negatiboen erro bakoitiei dagokienez, erroaren barruan ez da zeinu negatiboa jartzen, zehaztugabetzat jo daitekeelako edo txarto definituta egon daitekeelako. Irizpide hori erabiliz, <math>x^{3}=-8</math> ekuazioaren emaitza <math>-\sqrt[3]{8}</math> bezala adierazi behar da, eta ez <math>\sqrt[3]{-8}</math> bezala. Horrela idatzita, zenbaki negatiboen erroak onartzen dira errotzailea zenbaki bakoitia bada, (3, 5, 7, ...), non
:<math>{\sqrt[{2n+1}]{-a}}=-{\sqrt[{2n+1}]{a}}</math>
den. Erroak horrela adierazteak erro positiboetarako baliagarriak diren propietate batzuekiko kontraesanak saihesten ditu. Horren erakusgarri izan daiteke: 
:<math>-2={\sqrt[{3}]{-8}}\neq {\sqrt[{6}]{(-8)^{2}}}={\sqrt[{6}]{64}}=+2.</math>

Mugagabetzat jotzen den adierazpenak ere ez du balio formula honekin,
:<math>{\displaystyle {\sqrt[{n}]{a}}=a^{\frac {1}{n}}=\exp \left({\frac {1}{n}}\ln a \right)}</math>,

zenbaki negatibo baten logaritmoa ez dagoelako definituta (''a'' ezin da negatiboa izan). Zenbaki negatiboen errotzaile bikoitidun erroak ezin dira zenbaki errealak izan, zenbaki horien berretzaile bikoitien berreturak ez baitira inoiz negatiboak. Ez dago ''x'' errealik non  <math>x^2=-1</math> betetzen den eta, beraz, zenbaki errealen barruan ezin da  <math>x=\sqrt{-1}</math> aurkitu. Zenbaki negatiboen erroen beharrak  zenbaki konplexuak sortzea ahalbidetu zuen. Hala ere, zenbaki konplexuen eremuan, zenbaki negatiboen erroek ere murrizketa batzuk dituzte.


=== Propietateak ===

Aurretik aipatutakoagatik, berreketaren propietateak erroketarekin ere betetzen dira. Propietate hauek bete daitezen, erroen errokizuna positiboa izatea eskatzen da.
==== Biderkadura baten erroa ====
{{teorema|1=Produktu baten erroa aurretik aipatutako biderkagaien erroen produktuaren berdina da:

:<math>\sqrt[n]{{a} \cdot {b}} = \sqrt[n]{a} \cdot \sqrt[n]{b}</math>
}}

Adibidez, <math>\sqrt{3^2 \cdot 2^4}</math> = <math>\sqrt{3^2} \cdot \sqrt{2^4}</math> = <math>\sqrt{9} \cdot \sqrt{16} = 3\cdot 4  = 12.</math>

Hurrengo erara emaitza bera lortzen da:
:<math>\sqrt{3^2 \cdot 2^4} = \sqrt{9 \cdot 16} = \sqrt{144} = 12.</math>

==== Zatidura baten erroa ==== 

{{teorema|1=Zatiki baten erroa zenbakitzailearen erroaren eta izendatzailearen erroaren zatiketaren berdina da.
:<math>\sqrt[n]{\frac{a}{b}} = \frac{a^{1/n}}{b^{1/n}}</math> = <math>\frac{\sqrt[n]{a}}{\sqrt[n]{b}}</math>
}}
Adibidez, <math>\sqrt{\frac{9}{4}}  =  \frac{\sqrt{9}}{\sqrt{4}}</math> = <math>\frac{3}{2}.</math>

==== Erro baten erroa====

{{teorema|1=Erro baten erroa kalkulatzeko, erroen errotzaileak biderkatzen dira eta errokizuna mantentzen da:
:<math>\sqrt[n]{\sqrt[m]{a}}</math> = <math>\sqrt[n \cdot m]{a}.</math>
}}
Adibidez, <math>
   \sqrt[3]{\sqrt[2]{64}} =
   \sqrt[3 \cdot 2]{64} =
   \sqrt[6]{64}=2
</math>
==== Erro baten berretura ====

{{teorema|1=Erro baten berretura kalkulatzeko, errokizuna berreketa horrekin berretzen da:
:<math>\left(\sqrt[n]{a} \right)^m =\sqrt[n]{a^m} = a^{\frac{m}{n}}</math>
}}
Adibidez,  ''m'' = 3 eta ''n'' = 4 badira:
: <math>
   \left(\sqrt[4]{x} \right)^3 =
   \sqrt[4]{x^3} = 
   x^{\frac{3}{4}}
</math>.

==== Beste propietate batzuk ====

Oinarrizko propietateak erabiliz, beste propietate batzuk lor daitezke. Adibidez, errotzaile desberdinak baina errokizun bera duten erroen biderkadura, errotzaileak biderkatuz eta errotzaileen baturak sortzen duen erroa mantenduz lortzen den propietatea da.

:<math> \sqrt[m]{a} \cdot \sqrt[n]{a} = a^{\frac{1}{m}+\frac{1}{n}} = a^{\frac{m+n}{mn}} = \sqrt[m \cdot n]{{a}^{m +n}}</math>.

== Forma sinplifikatuak ==
Habiarik gabeko adierazpen erradikal bat (hau da, bere barruan beste erroketarik ez duen erro bat) '''forma sinplifikatuan''' dagoela esaten da baldin eta<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles P.|abizena=McKeague|izenburua=Elementary algebra|argitaletxea=Brooks/Cole Cengage Learning|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/651905779|edizioa=9th ed|isbn=978-0-8400-6421-9|pmc=651905779|sartze-data=2022-11-30}}</ref>
# Ez du errokizunenan biderkagairik non berretzailea errotzailea baino handiagoa edo berdina den.
# Ez dago zatikirik erro barruan.
# Ez dago erroketarik izendatzailean.

Adibidez, <math>\sqrt{\tfrac{32}{5}}</math> adierazpen erradikala forma sinplifikatuan idazteko, hurrengo pausoak jarraitu behar dira. Hasteko, karratu perfektuak bilatzen dira erro karratuaren barruan eta kanpora ateratzen dira:
:<math>\sqrt{\tfrac{32}{5}} = \sqrt{\tfrac{16 \cdot 2}{5}} = 4 \sqrt{\tfrac{2}{5}}</math>
Ondoren, zatiki bat dago erro karratuaren barruan eta honela aldatzen da:
:<math>4 \sqrt{\tfrac{2}{5}} = \frac{4 \sqrt{2}}{\sqrt{5}}</math>
Azkenik, izendatzailearen erroketa honela ezabatzen da:
:<math>\frac{4 \sqrt{2}}{\sqrt{5}} = \frac{4 \sqrt{2}}{\sqrt{5}} \cdot \frac{\sqrt{5}}{\sqrt{5}} = \frac{4 \sqrt{10}}{5} = \frac{4}{5}\sqrt{10}</math>

=== Erroketen batuketa eta kenketa ===

Sinplifikatu ostean errotzaile eta errokizun bera duten erroketei antzeko erroketa deritzegu. Antzeko erroketak batzeko eta kentzeko,  termino guztiek amankomunean duten erroketa ateratzen da biderkagai komun gisa. Antzekoak ez badira, ezin izango dira terminoak batu edota kendu. Adibidez,
:<math>7 \sqrt[4]{3} + \sqrt[4]{3} +10 \sqrt[4]{3}=( 7 + 1 + 10 )\sqrt[4]{3} =18 \sqrt[4]{3}.</math>

=== Arrazionalizazioa===
Adierazpen bat [[Arrazionalizazio (matematika) |arrazionalizatzea]] izendatzailearen erroketa ezabatzean datza, hasierako adierazpena adierazpen baliokide batera bihurraraziz. <ref name=":0" /> Kasurik sinpleena izendatzailean <math>\sqrt[n]{a^p}</math> ''n''-garren erro bakarra dagoenean da, non izendatzailea sinplifikatzen den zenbakitzailea eta izendatzailea  <math>{\sqrt[n]{{a}^{n-p}}}</math> adierazpenarekin biderkatuz.

Erroketak dituen izendatzaile bat dagoenean, beti aurki daiteke biderkagai bat izendatzailea eta zenbakitzailea biderkatzeko, eta horrela adierazpena sinplifikatzeko. Adibidez, bi [[Erro kubo|erro kubiko]]ren baturaren faktorizazioa erabiliz: 
:<math>
  \frac{1}{\sqrt[3]{a} + \sqrt[3]{b}} =
  \frac{\sqrt[3]{a^2} - \sqrt[3]{ab} + \sqrt[3]{b^2}}{\left(\sqrt[3]{a} + \sqrt[3]{b}\right)\left(\sqrt[3]{a^2} - \sqrt[3]{ab} + \sqrt[3]{b^2}\right)} =
  \frac{\sqrt[3]{a^2} - \sqrt[3]{ab} + \sqrt[3]{b^2}}{a + b} \,.
</math>

<ref>B.F. Caviness, R.J. Fateman, "Simplification of Radical Expressions", ''Proceedings of the 1976 ACM Symposium on Symbolic and Algebraic Computation'', p. 329 [http://www.eecs.berkeley.edu/~fateman/papers/radcan.pdf full text]</ref><ref>Richard Zippel, "Simplification of Expressions Involving Radicals", ''Journal of Symbolic Computation'' '''1''':189-210 (1985) {{doi|10.1016/S0747-7171(85)80014-6}}</ref> 

== ''n''-garren erroaren kalkulua ==

=== Funtzioen bidez ===

Erroaren kalkulu eraginkorra logaritmo eta esponentzial funtzioen bidez egiten da:

:<math>\sqrt[n]{x} = x^{\frac{1}{n}} = \exp\left(\frac{\ln {x}}{n}\right) </math>

non ''x'' zenbaki erreal positiboa den.

=== ''n''-garren erroaren algoritmoa ===
''A'' zenbaki baten ''n''-garren erroa Newtonen metodoaren kasu berezia den ''n''-garren erroaren algoritmoa erabiliz kalkula daiteke. Algoritmoa ''x''<sub>0</sub> hasierako balioarekin hasten da, eta ondoren <math>x_{k+1} = \frac{1}{n} \left({(n-1)x_k +\frac{A}{x_k^{n-1}}}\right) </math> errepikapen-erlazioa erabiliz iteratzen da, nahi den zehaztasuna lortu arte.

Erabileraren arabera, nahikoa izan daiteke soilik Newtonen metodoaren lehen hurbilketa erabiltzea:
:<math> \sqrt[n]{x^n+y} \approx x + \frac{y}{n x^{n-1}}. </math>

Adibidez, 34ren bosgarren erroa aurkitzeko, kontuan izan 25 = 32 dela. Beraz, aurreko formulan ''x'' = 2, ''n'' = 5 eta ''y'' = 2 aukeratuz:
:<math> \sqrt[5]{34} = \sqrt[5]{32 + 2} \approx 2 + \frac{2}{5 \cdot 16} = 2.025. </math>

Hurbilketaren errorea %0,03koa baino ez da.

''n''-garren errorako, Newtonen metodoa alda daiteke zatiki jarraitu orokor bat sortzeko. Hainbat modutan adieraz daiteke hau,esate baterako:

:<math>
  \sqrt[n]{z} = \sqrt[n]{x^n+y} = x+\cfrac{y} {nx^{n-1}+\cfrac{(n-1)y} {2x+\cfrac{(n+1)y} {3nx^{n-1}+\cfrac{(2n-1)y} {2x+\cfrac{(2n+1)y} {5nx^{n-1}+\cfrac{(3n-1)y} {2x+\ddots}}}}}};
</math>
:<math>
  \sqrt[n]{z} = x+\cfrac{2x\cdot y}{n(2z - y)-y-\cfrac{(1^2n^2-1)y^2}{3n(2z - y)-\cfrac{(2^2n^2-1)y^2}{5n(2z - y)-\cfrac{(3^2n^2-1)y^2}{7n(2z - y)-\ddots}}}}.
</math>

=== Serie infinituak ===
''n''-garren erroa serie infinitu baten bidez adieraz daiteke:
:<math>\sqrt[n]{1+x}=\sum_{k=0}^{\infty}{\binom{1/n}{k}}x^k</math>

non
:<math>\binom{1/n}{k} = \frac{\frac 1n\left(\frac 1n - 1\right)\left(\frac 1n -2\right)\cdots \left(\frac 1n -k+1\right)}{k!}</math> 


den <math>\tbinom{1/n}{0}=1</math> hasierako balioarekin, biderketa hutsa delako. Serie honek | x | < 1 denean konbergitzen du eta haren adierazpena serie binomialetik dator. 
== Zenbaki konplexuak ==

:
z zenbaki konplexua bada, modulu eta argumentu bidez (forma polarra) adieraz daiteke:
:<math>z = a+bi = \rho e_{}^{i\theta}</math>, non <math>\; \rho = \sqrt{a^2+b^2} eta  \quad \theta = \arg(a+bi)</math> diren.


Era honetan, forma polarrean, <math>x_{}^n=z</math> ekuaziorako behar diren ''z''-ren ''n''-garren erroak formula honen bidez kalkula daitezke: 
:<math>\sqrt[n]z=\sqrt[n]{\rho e^{i\theta}} \,=\, \sqrt[n]{\rho}\,e^{i {\theta + 2 \pi k\over n} },\ k \in \{0,1,\cdots,n-1\}</math>

Beraz, zenbaki konplexu batek ''n'' erro desberdin ditu. Plano konplexuan, jatorrian zentroa duten ''n'' aldeko [[poligono erregular]] baten erpinetan daude erroak. [[erro kubo|erro kubiko]]a eta poligono horren erdigunetik erpinetara dagoen distantzia <math>\sqrt[n]{\rho}</math>  da.


Adibidez,
:<math> \sqrt[3]1=\sqrt[3]{1\, e^{i0}} = \left \{
      \begin{array}{ccc}
         \sqrt[3]{1}\,e^{i {0 + 2 \pi\cdot 0\over 3}} & = & 1+ 0i \\
         \sqrt[3]{1}\,e^{i {0 + 2 \pi \cdot 1\over 3}} & = & -{1 \over 2}+ {\sqrt{3} \over 2}i\\
         \sqrt[3]{1}\,e^{i {0 + 2 \pi \cdot 2\over 3}} & = & -{1 \over 2}- {\sqrt{3} \over 2}i
      \end{array}
   \right .</math>


==[[Fitxategi:Jakindun logoa.png|left|24px]] Ariketak ==
<gallery mode="packed" heights="120" style="background-color: #fef6e7; margin-left: 0;" caption="Erroketa">
Fitxategi:Erroak Batuketak eta kenketak.webm|thumbtime=3|'''Erroen''' batuketak eta kenketak lantzeko bideoa.
Fitxategi:Erroak  Ariketa  1 DBH.webm|thumbtime=3|'''Erroen''' arteko eragiketa sinpleak.
Fitxategi:Erroak Errotzaile komunera laburtzea.webm|thumbtime=3|'''Erroak''' errotzaile komunera laburtzea.
Fitxategi:Erroak Erroetatik faktoreak ateratzea.webm|thumbtime=3|'''Erroak''' erroetatik faktoreak ateratzea.
Fitxategi:Erroak Erro baliokideak.webm|thumbtime=3|'''Erro''' baliokideak lantzen.
Fitxategi:Erroen foma esponentziala Errotik berreketara.webm|thumbtime=3|'''Erroen''' forma esponentziala lantzen.
Fitxategi:Erroak Errokarietan biderkagaiak sartu.webm|thumbtime=3|'''Errokarietan''' biderkagaiak sartzen ikasten.
Fitxategi:Erroak Errokarietatik biderkagaiak atera.webm|thumbtime=3|'''Errokarietan''' biderkagaiak ateratzen ikasten.
Fitxategi:Erroak Eragiketak.webm|thumbtime=3|'''Erroen''' arteko eragiketak.
Fitxategi:Erroak Biderketak eta zatiketak.webm|thumbtime=3|'''Erroen''' arteko biderketak eta zatiketak.
Fitxategi:Ngarren erroa.webm|thumbtime=3|'''Ngarren erroak''' lantzeko ariketak.
Fitxategi:Zeri deritzo arrazionalizazioa?.webm|thumbtime=3|'''Arrazionalizazioa''' azaltzen duen bideoa.
Fitxategi:Arrazionalizazioa Batuketak eta kenketak izendatzailean.webm|thumbtime=3|'''Arrazionalizazioan''' batuketak eta kenketak lantzeko ariketa.
Fitxategi:Arrazionalizazioa Ariketak.webm|thumbtime=3|'''Arrazionalizazio''' ariketak.
Fitxategi:Biderkadura baten erroa Adibideak!.webm|thumbtime=3|'''Biderketa''' baten erroa.
</gallery>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Bibliografia ==
* Andoni Blanco, Suárez Bracho, Estrella y Durán Cepeda, Darío (2003) ''Matemáticas Noveno año''. Caracas: Editorial Santillana.

== Ikus, gainera ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 30|
* [[Erro karratu|Erro karratua]]
* [[Erro kubo|Erro kubikoa]]
* [[Unitatearen erroa]]
* [[Funtzio esponentzial|Funtzio esponentziala]]
* [[Erradikal hierarkizatua]]
* [[Erradikalen arrazionalizazioa]]
}}

== Kanpo estekak ==
* {{MathWorld|nthRoot|nth Root}}

{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Erroak]]
[[Kategoria:Oinarrizko aljebra]]
[[Kategoria:Operazio bitarrak]]