Gatz (kimika)-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{Argitzeko|osagai kimikoari|Gatz}}{{Konposatu kimiko infotaula}}[[Fitxategi:Chalcanthite-cured.JPG|thumb|Kobre(II) sulfato gatza, [[kalkantita]] [[mea|mineralaren]] forman]]
Kimikan, '''gatza''' [[katioi]] eta [[anioi]] multzo batez osatutako [[konposatu kimiko]] oro da, [[karga elektriko]] neto neutroa duena.<ref>[https://goldbook.iupac.org/terms/view/S05447#:~:text=A%20chemical%20compound%20consisting%20of%20an%20assembly%20of%20cations%20and%20anions. IUPAC. Compendium of Chemical Terminology, 2nd ed. (the "Gold Book")]. Compiled by A. D. McNaught and A. Wilkinson. ''Blackwell Scientific Publications'', Oxford (1997). Online bertsioa (2019-) S. J. Chalk-ek sortua. <nowiki>ISBN 0-9678550-9-8</nowiki>. <nowiki>https://doi.org/10.1351/goldbook</nowiki>.</ref> Gatzak lortzeko modu ohikoena [[Azido|azidoen]] eta [[Base|baseen]] arteko [[neutralizazio]] erreakzioa da.<ref>{{erreferentzia|urtea=2017|izenburua=Química general|argitaletxea=Pearson|orrialdea=A53|ISBN=978-84-9035-533-6|hizkuntza=es|abizena1=Petrucci|abizena2=Herring|abizena3=Madura|abizena4=Bissonnette|izena1=Ralph H.|izena2=F. Geoffrey|izena3=Jeffry|izena4=Carey}}</ref> Konposatu hauek osatzen dituzten ioiak inorganikoak zein organikoak izan daitezke. Esaterako, [[kloruro]]a (Cl<sup>−</sup>) inorganikoa da eta [[azetato]]a (CH<sub>3</sub>COO<sup>−</sup>) organikoa.

== Sorkuntza ==
Gatzak ondorengo erreakzio kimikoen bidez sortzen dira:

* [[Base]] eta [[azido]] baten arteko erreakzioa, adibidez, NH<sub>3</sub> + HCl → NH<sub>4</sub>Cl
* Metal eta azido baten arteko erreakzioa, adibidez, Mg + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> → MgSO<sub>4</sub> + H<sub>2</sub>
* Base eta [[anhidrido]] azido baten arteko erreakzioa, adibidez, 2 NaOH + Cl<sub>2</sub>O → 2 NaClO + H<sub>2</sub>O
* Azido eta anhidrido basiko baten arteko erreakzioa, adibidez, 2 HNO<sub>3</sub> + Na<sub>2</sub>O → 2 NaNO<sub>3</sub> + H<sub>2</sub>O
* Bestalde, gatz ezberdinen disoluzioak nahasiz ere sor daitezke, haien ioiak birkonbinatu egiten baitira, eta sortuko den gatza disolbaezina izango da, adibidez:  Pb(NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub> (aq) + Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> (aq) → PbSO<sub>4</sub> (s) + NaNO<sub>3</sub> (aq)
* [[Erredox erreakzio|Erredox]] erreakzioak: Na (s) + 1/2 Cl<sub>2</sub> (g) → NaCl (s)

== Gatz motak ==
[[Fitxategi:Gatz bitarrak Azalpena 4 DBH JAKUNDUN.webm|thumb|thumbtime=71|'''Gatz bitarrak''' ulertzeko bideoa.{{Jakindun}}]]
Era askotan sailka daitezke gatzak. [[Ur]]etan disolbatzean [[hidroxilo]] [[ioi]]ak askatzen dituzten gatzei ''alkali gatz'' deritze. Produktu [[azido]]ak sortzen dituzten gatzei aldiz ''gatz azido'' deritze. [[Base]]ak edo azidoak ez diren gatzei ''gatz neutral'' izena ipintzen zaie. [[Zwitterion]]-ek [[molekula]] berean zentro [[anioi]]ko eta [[katioi]]ko bat dute, baina ez dira gatz gisa hartzen. Zwitterionen adibideak hurrenak dira: amino azidoak, [[metabolito]]ak, [[peptido]]ak eta [[proteina]]k.

=== Sailkapena ===
Ondorengo taldetan sailkatzen dira gatzak:<ref>Martínez Lorenzo, Antonio (1997). ''Formulación química IUPAC''. Editorial Bruño. <nowiki>ISBN 84-216-0874-6</nowiki>. (gaztelaniaz)</ref>

* [[Gatz hidrazido]]ak: haloideak edo bitar neutroak, metal batez eta ez-metal batez osaturiko konposatu bitarrak dira, ez dute bestelako elementurik. Adibideak: sodio kloruroa (NaCl), burdina (III) kloruroa (FeCl<sub>3</sub>), burdina (II) sulfuroa (FeS).
* [[Gatz oxoazido]]ak: [[oxoazido]]ak, hidrogeno guztiak ordezkatzen dira. Adibidez: sodio hipokloritoa (NaClO).
* [[Gatz azido]]ak: hidrogeno ordezkagarri bat eta gutxienez katioi metaliko bat dutenak dira. Aipatu beharra dago zenbait anioi inorganikok ordezkatzeko zailak diren hidrogenoak eduki ditzaketela. Adibidez: sodio hidrogenokarbonatoa ([[sodio bikarbonato]]a bezala ezagunagoa, NaHCO<sub>3</sub>). Konposatu hau oxigeno batekin elkartuta badago eta +1 oxidazio-egoera badu, anioi hau duten gatzak ezin dira gatz azidotzat hartu.
* [[Gatz basiko]]ak edo hidroxigatzak: hidroxido ioia dutenak dira (OH<sup>-</sup>), gainera, beste anioiak ere badituzte. Adibidez: burdin (III) hidroxikarbonatoa (Fe(OH)CO<sub>3</sub>).
* [[Gatz bikoitz]]ak: hidrogenoak gutxienez bi katioik ordezkatzen dituzte. Adibidez: potasio eta litioaren karbonato bikoitza (KLiCO<sub>3</sub>).
* [[Gatz misto]]ak: anioi desberdinak dituzte. Adibidez: kaltzio klorurofluoruroa (CaClF), potasio klorurofluoruroa (K<sub>4</sub>ClPO<sub>4</sub>), burdina (III) nitratosulfatoa (Fe(NO<sub>3</sub>)SO<sub>4</sub>).
* [[Oxigatz]]ak: gatz baten eta oxido baten elkarketatik sortuak. Adibidez: berun (IV) oxinitratoa (PbO(NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>), kobalto (III) oxikloruroa (CoOCl).
* [[Gatz hidratatu]]ak: egitura kristalinoan ur molekulak dituzten gatzak. Adibidez: berun (III) oxido erdihidratatua (PbO·½H<sub>2</sub>O), kaltzio sulfato dihidratatua (CaSO<sub>4</sub>·2H<sub>2</sub>O).

== Nomenklatura ==
[[Fitxategi:Selpologne.jpg|thumb|Gatz baten [[kristal]]a. Gatzak kristal ionikoak dira, [[metal]] eta [[ez-metal]] batek osatuak. ]]
[[Fitxategi:CocaineHCl.jpg|thumb|Kokaina hidroklorida gatz organiko bat da. ]]
[[Nomenklatura kimiko|Nomenklatura tradizionala]] jarraituz, gatzak [[euskara]]z katioiaren izenarekin hasten dira, ondoren anioiaren izena txertatzen zaie. Alabaina, gatz mota ugari izanik, bakoitzaren izendapenean berezitasunak daude:

* [[Hidrazido]] gatzetan, anioiaren jatorrizko -hidriko atzizkia -uro atzizkiarekin ordezkatzen da. Adibidez, NaCl sodio kloruroa da eta bertan, kloro anioia [[azido klorhidriko]]tik (HCl) dator, baina gatza izendatzean -hidriko atzizkia -uro atzizkiak ordezkatzen du.
* [[Oxoazido]] gatzetan, anioiaren -oso edo -iko oxoazidoaren jatorrizko atzizkiak -ito edo -ato atzizkiek ordezkatzen dituzte, kasuaren arabera. Adibidez, Ca<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> kaltzio fosfatoa da; bertan, PO<sub>4</sub><sup>3-</sup> anioia azido fosforikotik (H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>) dator. Anioi horren fosoforo atomoaren balentzia posibleak -3 eta -5 dira, kasu honetan handiena (-5) baliatzen duenez, -ato atzizkia ipintzen zaio oxoazidoari.<ref group="oh">'''[[Balentzia]]ren araberako atzizki eta aurrizkiak''': molekula oro izendatzerakoan, molekulako [[Atomo|atomo zentralaren]] balentzia kontuan hartzen da eta honek hainbat balentzia baditu, atzizki desberdinak jasoko dituzten atomo zentral bera duten molekulek, baliatzen den balentziaren araberakoak.<br />* Atomo zentralak '''balentzia bakarra''' badu: -iko edo -ato atzizkiak jasoko ditu molekulak. Adibidez, Li<sub>2</sub>O Oxido lit'''iko'''a.<br />* Atomo zentralak '''balentzia txikiena''' baliatzen badu eta 3 edo 4 balentzia baditu: hipo- eta -oso edo -ito atzizkiak gehituko zaizkio, molekula motaren arabera. HClO azido '''hipo'''klor'''oso'''a.<br />* Atomo zentralak '''balentzia handiena''' baliatzen badu eta 4 balentzia baditu: -per eta -iko edo -ato atzizkiak gehituko zaizkio, molekula motaren arabera. HClO<sub>4</sub> Azido '''per'''klor'''iko'''a.<br />* Baliatzen duen balentziaren arabera, txikienetik handienera, ondorengo atzizkiak gehitzen zaizkio, 4 balentzia baditu molekulak; 3 baditu per- ez da erabiltzen eta birekin ez per- eta ezta hipo- aurrizkia ere: hipo- eta -oso/-ito < -oso/-ito < -iko/-ato < per- eta -iko/-ato.<br /><center>Sakontzeko, ikus: [[Nomenklatura kimiko]]a.</center></ref>
* [[Gatz azido]]etan ([[azido poliprotiko]]etatik datozen gatzak, hidrogeno atomo ordezkagarriak dituztenak), molekulan geratzen diren hidrogeno ordezkaezinen kopuruaren arabera izendatzen dira, dagokion aurrizkia erabiliz. Adibidez, sodio hidrogenosulfuroan (NaHS) anioia HS<sup>-</sup> da, azido sulfhidrikotik datorrena; ikusten den bezala, sodio hidrogenosulfuroak hidrogeno atomo bakarra mantentzen du, bi mantenduko balitu dihidrogenosulfuro izena jasoko luke.
* [[Gatz basikoetan]] ([[hidroxilo]] ioiak dituzten gatzak, OH<sup>-</sup>), lehenik metalaren izena ipintzen da eta honen ondoren hidroxido izena, hidroxilo-talde kopuruaren arabera jasotzen duen aurrizkia ipiniz, azkenik ez metalaren izena ipintzen da -uro atzizkiarekin. Adibidez, MgCl(OH) magnesio hidroxikloruroa da.
* [[Gatz hidratatu]]ak (kristalizazio ura dutenak), osagaitzat duten gatzaren izena eta ur hidratatzaile kopuruari dagokion izena batuz izendatzen dira.

=== Ohiko anioi eta katioiak ===
Hurrengo katioiak dira gatzetan sarritan agertzen direnak:

* [[Amonio]]a NH<sub>4</sub><sup>+</sup>
* [[Kaltzio|Kaltzio ioia]] Ca<sup>2+</sup>
* [[Burdina|Burdina ioiak]] Fe<sup>2+</sup> eta Fe<sup>3+</sup>
* [[Magnesio|Magnesio ioia]] Mg<sup>2+</sup>
* [[Potasio|Potasio ioia]] K<sup>+</sup>
* [[Piridina]] C<sub>5</sub>H<sub>5</sub>NH<sup>+</sup>
* [[Amonio kuaternarioa]] NR<sub>4</sub><sup>+</sup>
* [[Sodio|Sodio ioia]] Na<sup>+</sup>
* [[Oxonio]] edo hidronioa H<sub>3</sub>O<sup>+</sup>

Hurrengo anioiak sarritan agertu ohi dira gatzetan:

* [[Azetato]]a CH<sub>3</sub>COO<sup>−</sup> ([[azido azetiko]]a)
* [[Karbonato]]a CO<sub>3</sub><sup>2−</sup> ([[azido karboniko]]a)
* [[Kloro|Kloro anioia]] Cl<sup>−</sup> ([[azido klorhidriko]]a)
* [[Zitrato]]a HOC(COO<sup>−</sup>)(CH<sub>2</sub>COO<sup>−</sup>)<sub>2</sub> ([[azido zitriko]]a)
* [[Zianuro]]a C≡N<sup>−</sup> ([[azido zianhidriko]]a)
* [[Nitrato]]a NO<sub>3</sub><sup>−</sup> ([[azido nitriko]]a)
* [[Nitrito]]a NO<sub>2</sub><sup>−</sup> ([[azido nitroso]]a)
* [[Fosfato]]a PO<sub>4</sub><sup>3−</sup> ([[azido fosforiko]]a)
* [[Sulfato]]a SO<sub>4</sub><sup>2−</sup> ([[azido sulfuriko]]a)

== Ezaugarriak ==

=== Kolorea ===
[[Fitxategi:Potassium-dichromate-sample.jpg|thumb|[[Potasio dikromato]] gatzak kolore laranja du, haren dikromato anioiak eragindakoa. ]]
[[Fitxategi:Manganese-dioxide-sample.jpg|thumb|Manganeso dioxidoa beltza eta zurruna da, gatz guztiak ez dira gardenak. ]]
Gatz solidoak normalean [[Gardentasun|gardenak]] dira, adibide gisa jar dezakegu [[sodio kloruro]]a. Alabaina, sarritan, itxurazko gardentasun edo opakotasun hori soilik [[kristal]]a osatzen duten monokristalen tamainaren desberdintasunaren araberakoa da. [[Argi]]a aleen muturretatik islatzen denez (kristalitoen arteko muturretatik), kristala zenbat eta handiagoa izan, orduan eta gardenagoa izango da; horregatik, agregatu polikristalinoek (kristal txikiek) hauts zuriak dirudite.

Gatzek kolore ugari izan ditzakete, anioi eta katioietatik sortzen direnak. Adibidez:

* [[Sodio kromato]]a horia da, bere kromato ioiarengatik.
* [[Potasio dikromato]]a laranja da, potasio dikromato ioiak eraginda.
* [[Kobalto nitrato]]a gorria da, [[kobalto]] (II) hidratatuaren kromoforoak eraginda, zeinaren formula honakoa den: [Co(H<sub>2</sub>O)<sub>6</sub>]<sup>2+</sup>
* [[Kobre sulfato]]a urdina da, [[kobre]] (II) kromoforoak eraginda.
* [[Potasio permanganato]]ak kolore morea du, [[permanganato]] anioiak bezalaxe.
* [[Nikel kloruro]]a berdea izan ohi da.
* [[Sodio kloruro]]a eta heptahidratatutako [[magnesio sulfato]]a kolorerik gabekoak edo zuriak dira, osagaitzat dituzten anioi eta katioiek ez dutelako argiaren [[Argi ikusgai|espektro ikusgaian]] xurgatzen.

Zenbait [[mineral]] uretan disolbagarriak direnez, gatz gisa hartzen dira. [[Pigmentu]] inorganikoak ez dira gatzak izan ohi eta zenbait [[tindu]] organiko gatzak dira, nahiz eta birtualki disolbaezinak izan uretan.

=== Zaporea ===
Gatz ugarik bost [[zapore]] arruntak eragin ditzakete, adibidez, [[Gazitasun (zaporea)|gazitasuna]] (sodio kloruroa), [[Gozotasun (zaporea)|gozotasuna]] (burdin diazetatoa, zeinak [[burdina]]k sortutako pozoitzea eragiten duen irentsiz gero), [[Garraztasun (zaporea)|garraztasuna]] (potasio bitartratoa), [[Mingostasun (zaporea)|mingostasuna]] (magnesio sulfatoa) eta [[umami]] (monosodio glutamatoa).

=== Usaina ===
Azido edo base indartsuez osaturiko gatzak ("gatz indartsuak") ez dira [[lurrunkor]]rak eta beraz, ez dute usainik. Alabaina, base edo azido ahulez osaturiko gatzek ("gatz ahulak") azido konjugatuaren usain bera izan dezakete (adibidez, [[azetato]]ek [[azido azetiko]]ak bezala usaintzen dute, hau da, [[ozpin]]aren usaina dute), [[zianuro]]ek [[azido zianhidriko]]ak bezala usaintzen dute ([[arbendol]] usaina); base konjugatuak bezala ere usain dezakete, hala nola, [[amonio]] gatzek [[amoniako]]ak bezala usaintzen dute. Deskonposaketa partzial motel hori uraren presentziarekin azeleratu egin ohi da, [[hidrolisi]]a gatz ahulen eraketaren erreakzioaren ekuazio itzulgarriaren beste zatia delako.

=== Disolbagarritasuna ===
Kristal ioniko askok disolbatzeko gaitasun handia dute ura bezalako disolbatzaile [[Polartasun|polarretan]]. Gatzetan, molekuletan ez bezala, disolbatzen den kristala osagai anioiko eta katioikoetan disoziatzen da. [[Sare-energia]]k, kristala osatzen duten ioien arteko energia erakarlea, zehazten du kristal ionikoaren disolbagarritasuna. Gatzak soilik disolbatzaile polarretan disolba daitezke eta disolbatzailearen [[solbatazio-energia]]k kristalaren sare-energia gainditzen badu abiaraziko da disolbatzea. Sare-energia [[Sare-energia#Born-Landé ekuazioa|Born-Landé]] eta [[Sare-energia#Born-Haber zikloa|Born-Haber]] ekuazioek zehazten dute. Sare-energia hau uraren solbatazio energia baino ahulagoa da [[sodio]], [[potasio]] eta [[amonio]] gatzetan; hortaz, disolbagarriak dira. Badira ordea salbuespenak, adibidez, amonio hexakloroplatinatoa eta potasio kobaltonitritoa. [[Nitrato]] eta [[sulfato]] gehienak disolbagarriak dira uretan. Salbuespenen artean ditugu bario sulfatoa, kaltzio sulfatoa (oso gutxi disolbatzen da) eta berun (II) sulfatoa; izan ere kristal hauetan 2+/2- ioi-bikoteek sare-energia indartsuak eragiten ditu. Antzeko arrazoiengatik. [[alkali]] metal [[karbonato]] gehienak ez dira disolbagarriak uretan. Badira zenbait karbonato gatz disolbagarri, alabaina: [[sodio karbonato]]a, [[potasio karbonato]]a eta [[amonio karbonato]]a.

=== Eroankortasuna ===
Gatzak [[Isolatzaile elektriko|isolatzaileak]] dira egoera solidoan; [[Urtze|urtuta]] edo [[Disoluzio|disolbaturik]] ordea, [[elektrizitate]]a [[Eroankortasun elektriko|eroan]] dezakete. Hortik jasotzen dute [[elektrolito]]ek izena, zeinak likidotutako gatzek edo disolbaturiko gatzak dituzten disoluzioek osatzen dituzten.

=== Urtze-puntua ===
Gatzek [[urtze-puntu]] altua dute. Adibidez, sodio kloruroaren urtze-puntua 801&nbsp;°C da. Sare-energia ahula duten gatz batzuk likidoak edo ia likidoak dira [[giro-tenperatura]]n. Talde horretan ditugu gatz urtuak izena jasotzen dutenak, zeinak gehienetan gatzen nahasketak diren; gatz ioniko likidoak ere talde honetakoak dira, hauek katioi organikoak eduki ohi dituzte. Likido hauek [[disolbatzaile]] moduan jarduten dutenean aparteko ezaugarriak dituzte.

== Ezaugarri kimikoak ==
Propietate kimikoak katioi eta anioien propietateek edo horien zati batek zehazten dituzte.

Gatzek azidoekin eta oinarriekin erreakzionatzen dute erreakzio-produktua eta gas prezipitatua edo ura bezalako substantzia bat lortuz.

<math>\mathsf{BaCl_2 + H_2SO_4 \longrightarrow BaSO_4\downarrow + 2 HCl}</math>

<math>\mathsf{NaHCO_3 + HCl \longrightarrow NaCl + H_2O + CO_2 \uparrow}</math>

<math>\mathsf{Na_2SiO_3 + 2 HCl \longrightarrow 2 NaCl + H_2SiO_3 \downarrow}</math>

Gatzek metalekin erreakzionatzen dute metal-gatzetik askatzen denean erreaktibotasun-serie elektrokimiko batean:

<math>\mathsf{Cu + HgCl_2 \longrightarrow CuCl_2 + Hg}</math>

Gatzek elkarren artean eta erreakzioaren ondoriozko produktuaren artean erreakzionatzen dute (gasa sortzen dute, eta jalkinak edo ura prezipitatzen dute); erreakzio horiek atomo erreaktiboen oxidazio-egoeren aldaketarekin gerta daitezke:

<math>\mathsf{CaCl_2 + Na_2CO_3 \longrightarrow CaCO_3 \downarrow + 2 NaCl}</math>

<math>\mathsf{AgNO_3 + NaCl \longrightarrow AgCl \downarrow + NaNO_3}</math>

<math>\mathsf{K_2Cr_2O_7 + 3 Na_2SO_3 + 4 H_2SO_4 \longrightarrow Cr_2(SO_4)_3 + 3 Na_2SO_4 + K_2SO_4 + 4 H_2O}</math>

Gatz batzuk deskonposatu egiten dira berotzen direnean:

<math>\mathsf{CuCO_3 \longrightarrow CuO + CO_2 \uparrow}</math>

<math>\mathsf{Ca(NO_3)_2 \longrightarrow Ca(NO_2)_2  + O_2\uparrow }</math>

<math>\mathsf{NH_4NO_3 \longrightarrow N_2O \uparrow + 2 H_2O}</math>

<math>\mathsf{NH_4NO_2 \longrightarrow N_2 \uparrow + 2 H_2O}</math>

== Oharrak ==
{{Erreferentzia zerrenda||taldea=oh}}

== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Konposatu kimikoak]]
[[Kategoria:Gatzak]]
[[Kategoria:Alkimiako substantziak]]