Ilargiaren fase-en iturria ikusi

{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}
{{birzuzendua|Ilberri|Hilberri|Hil berria dena oroitarazteko testuari}}
[[Fitxategi:Mond Grafik.svg|thumb|250px|Eguzkiaren, Ilargiaren eta Lurraren kokapenak.]]
[[Fitxategi:Mond_Phasen.jpg|thumb|250px|Ilargiaren faseak:<br />1 - ilberria<br />2-3-4 - ilgora<br />5 - ilbetea<br />6-7-8 - ilbehera]]

'''Ilargiaren faseak'''<ref>{{Euskaltzaindia|Fase|2024-07-13}}</ref><ref>Euskalterm, Astronomia hiztegia (2021)</ref> [[Ilargia]]k dituen itxura ezberdinak dira [[Lurra|Lurretik]] ikusia, [[Eguzkia]]k argitzen duen zatiaren araberakoa. Ohituraren arabera, lau fase ditu: ilberria, ilgora, ilbetea eta ilbehera. Bi ilargi berriren arteko denbora-bitarteari "ilargialdi" deritzo<ref name=ilargialdi/>, baina ez da konstantea Ilargiaren orbitak duen [[Eszentrikotasun orbital|eszentrikotasuna]]gatik, eta batez beste 29,5 egun dirau.

Eguzkiak Ilargiaren azaleraren erdia argitzen du ([[ilargi eklipse]]etan izan ezik) eta horregatik da distiratsua. Baina ikusgai den hemisferio argituaren zatia aldagarria da %100 (ilbetea) eta %0 (ilberria) artean.

Ilargia handitzen eta txikitzen ikusten dugu, ziklo ezaguna da. [[Fitxategi:crescent icon.svg|15px]] forma duenean handitzen ari da eta aldiz [[Fitxategi:decrescent icon.svg|15px]] forma duenean txikitzen ari da. Eguzkiaren inguruan egiten duen errotazioaren ondorio da eta ziklo honetako bira bat betetzeko 29,53 egun inguru behar du, zehazki 29 egun, 12 ordu, 44 minutu eta 2,9 segundo.<ref name=Landareak/>

Ilargiak bi ziklo nabarmen ditu, ''goranzko-beheranzko zikloa'' zerumugan gora eta behera ikusten duguna, eta ''ilberri-ilbete zikloa'' Eguzkiaren eta Ilargiaren kokapenen arabera Ilargia argiz betetzen eta husten ikusten duguna, ikusgarriena.<ref name=Landareak>[[Jakoba Errekondo]] / [[Antton Olariaga]] (il.), ''Landareak Lantzen 2018 - Urte Osoko Gida-Liburua'', Argia firme, ISBN: 978-84-697-5275-3, EAN: 9788469752753</ref> Hori dela-eta, ilargiaren aldiak [[denbora]] neurtzeko erabili izan dira antzinatik, eta [[egutegi]]ak sortzeko erabili.

[[Fitxategi:Lunar libration with phase2.gif|thumb|Ilargiaren faseak]]

== Izenak ==
Lau dira ilargiaren faseak:
* ''Ilbetea''<ref>{{Euskaltzaindia|Ilbete|2024-07-14}}</ref>, ''ilargi betea'' edo ''ilzaharra'': ilargia oso-osorik argituta ikusten den gaua, [[Lurra]]k itzalik egiten ez diolako.
* ''Ilbehera''<ref>{{Euskaltzaindia|Ilbehera|2024-07-14}}</ref> edo ''ilargi beherapena'': egunetik egunera ilargia txikiagoa ikusten dugun tartea, ilargi betea ikusten dugun unetik hasita. Ilargi betetik berrirako tartea.
* ''Ilberria''<ref>{{Euskaltzaindia|Ilberri|2024-07-14}}</ref> edo ''ilargi berria'': ilargiaren zatitxorik ere ikusten ez den gaua, Lurraren eta eguzkiaren artean dagoelako.
* ''Ilgora''<ref>{{Euskaltzaindia|Ilgora|2024-07-14}}</ref> edo ''ilargi gorapena'': egunetik egunera ilargia handiagoa ikusten dugun tartea, ilargia ikusten ez den unetik hasita. Ilargi berritik beterako tartea.

Erraz jakin ahal izateko ilgora ala ilbehera den, esan ohi da Ilargia ''gezurtia'' dela, edo begiralea ''tronpatu'' nahi duela:
*G itxura badu, konkorra ezkerrerantz ([[Fitxategi:decrescent icon.svg|15px]]) Behera doa : ilbehera
*B itxura badu, konkorra eskuinerantz ([[Fitxategi:crescent icon.svg|15px]]) Gora doa: ilgora
Hauxe [[Ipar Hemisferioa]]n betetzen da, [[Hego hemisferioa]]n kontrakoa baita.
[[Fitxategi:Ikusgela-Ilargia.webm|start=0|thumbtime=0|thumb|{{ikusgela}}[[Ilargia|Ilargiaren]] gaineko zortzi datu.]]

== Ilargialdia ==

Bi ilberriren arteko denbora-bitarteari deritzo "ilargialdia"<ref name="ilargialdi">{{Euskaltzaindia|Ilargialdi|2024-07-13}}</ref> eta bere iraupena 29 egun 12 ordu 44 minutu eta 2,9 segundo da, hau da, 29,53 egun inguru (zehatzago <math>\frac{1}{\frac{1}{27,322}-\frac{1}{365,25}}</math> [[Nikolas Koperniko|Kopernikok]] aurkitutako formularen arabera). Ilargiaren aldi sinodikoa da.

== Goranzko-beheranzko zikloa ==

Lurraren inguruan ematen duen biran, ilargiak gorantz eta beherantz egiten du, hau da, aldatu egiten da ilargiaren [[orbita periodo]]ak ostertzarekiko duen itxurazko altuera. Ziklo horretan, bira bat osatzeko 27,3 egun inguru behar du; zehazki, 27 egun, 7 ordu, 43 minutu eta 11,5 segundo.<ref name=Landareak/>

* ''Goranzko ilargi'' edo ''nodoa'': egunetik egunera ilargiaren orbita gero eta gorago ikusten dugu zerumugarekiko.<ref name=ilgora>[http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_content&Itemid=1&catid=121&id=4401&lang=eu&view=article Ilgora eta ilbehera], Euskaltzaindia</ref>

* ''Beheranzko ilargi'' edo ''nodoa'': egunetik egunera ilargiaren orbita gero eta beherago ikusten dugu zerumugarekiko.<ref name=ilgora/>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}

== Ikus, gainera ==
* [[Hil]] eta [[Hilabete]]
* [[Gurutze Gorria|Ilgora Gorria]]

== Kanpo estekak ==
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20151117171739/http://tycho.usno.navy.mil/vphase.html Ilargiren aldiak edozein egunetan]
* {{fr}} [http://www.calendrier-lunaire.net Ilargi egutegia egunez egun]
{{Ilargia aurkibidea}}
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Ilargia]]
[[Kategoria:Behaketa-astronomia]]