Klima aldaketa-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}}
{{beste erabilpenak|Klimaren aldaketa ziklikoari|prozesu naturalari|Klimaren aldakortasuna eta aldaketa}}
{{OWID|owid=grapher/temperature-anomaly|image=Temperature-anomaly.png|alt=1850 eta 2024 artean tenperatura anomalia erakusten duen grafiko interaktiboa.|caption=1850 eta 2024 artean tenperatura anomalia erakusten duen grafiko interaktiboa.|izenburua=Tenperatura anomalia}}
[[Fitxategi:Global temperature changes.webm|thumb|290px|Nola aldatu diren tenperaturak 1880tik 2017ra bitartean, 1951-1980ko batez bestekoarekin alderatuta. Kolore urdinak freskoagoak dira eta gorriak beroagoak.]]
'''Klima-aldaketa''' garaikideak '''beroketa globala''' eta [[Lurra]]ren eredu meteorologikoetan dituen eraginak barne hartzen ditu. [[Klimaren aldakortasuna eta aldaketa|Klima-aldaketaren aurreko aldiak egon dira]], baina egungo aldaketak askoz azkarragoak dira eta ez dira kausa naturalen ondorio<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Climate change|hizkuntza=en|data=2022-09-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Climate_change&oldid=1109321405|sartze-data=2022-09-10|encyclopedia=Wikipedia}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=Lynas|izenburua=Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature|orrialdeak=114005|hizkuntza=en|abizena2=Houlton|abizena3=Perry|izena2=Benjamin Z|izena3=Simon|data=2021-10-19|url=https://doi.org/10.1088/1748-9326/ac2966|aldizkaria=Environmental Research Letters|alea=11|zenbakia=16|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/ac2966|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Horien ordez, [[berotegi-efektuko gas]]en isurketek eragiten dituzte, batez ere [[karbono dioxido]]ak (CO<sub>2</sub>) eta [[metano]]ak. [[Energia]] ekoizteko [[erregai fosil]]ak erretzeak sortzen ditu isuri horietako gehienak. [[Nekazaritza]]-jarduera batzuk, [[industria]]-prozesuak eta [[Basogabetze|basoen galera]] iturri gehigarriak dira<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7il-1">{{Erreferentzia|izenburua=Climate change|hizkuntza=en|data=2022-09-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Climate_change&oldid=1109321405|sartze-data=2022-09-10|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>. Berotegi-efektuko gasak gardenak dira [[eguzkia]]ren argitan, eta horrek Lurraren gainazala berotzeko aukera ematen du. Lurrak bero hori erradiazio [[infragorri]] moduan igortzen duenean, gasek xurgatu egiten dute, beroa lurrazaletik gertu harrapatuta eta berotze globala eraginez.

Klima-aldaketaren ondorioz, [[Basamortu|basamortuak]] [[Desertifikazio|hedatzen ari dira]], eta [[Bero-bolada|bero-boladak]] eta [[Baso-sute|baso-suteak]] gero eta ohikoagoak dira<ref name=":0" />. [[Anplifikazio polar|Artikoko beroketaren gorakadak]] [[Permafrost|permafrosta]] urtzen, [[Glaziarren atzera egitea 1850tik aurrera|glaziarrek atzera egiten]] eta itsas izotza galtzen lagundu du. Tenperaturen gorakadak [[Zikloi tropikalak eta aldaketa klimatikoa|ekaitz bortitzagoak]], lehorteak eta [[Muturreko eguraldi|muturreko beste fenomeno meteorologiko]] batzuk ere eragiten ditu<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7il-1"/>. Mendietako, [[Koralezko uharri|koralezko arrezifeetako]] eta [[Klima aldaketa Artikoan|Artikoko klima-aldaketa]] azkarrak espezie asko birkokatzera edo [[Klima aldaketa eta espezieen iraungipena|desagertzera]] daramatza<ref>{{Erreferentzia|izena=OA|abizena=US EPA|izenburua=Climate Impacts on Ecosystems|hizkuntza=en|url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-impacts/climate-impacts-ecosystems|aldizkaria=19january2017snapshot.epa.gov|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Klima-aldaketak [[Klima aldaketaren eragina gizakiengan|pertsonak mehatxatzen ditu]] [[Klima aldaketaren eargina nekazaritzan|elikagaien]] eta [[Uraren eskasia|uraren eskasiarekin]], uholdeen gorakadarekin, muturreko beroarekin, gaixotasunen gehikuntzarekin eta [[Kilma aldaketaren eragina ekonomian|galera ekonomikoekin]]. [[Migrazio klimatiko|Giza migrazioa]] eta gatazkak ere ondorio izan daitezke<ref>{{Erreferentzia|izena=Cristina|abizena=Cattaneo|izenburua=Human Migration in the Era of Climate Change|orrialdeak=189–206|abizena2=Beine|abizena3=Fröhlich|abizena4=Kniveton|abizena5=Martinez-Zarzoso|abizena6=Mastrorillo|abizena7=Millock|abizena8=Piguet|abizena9=Schraven|izena2=Michel|izena3=Christiane J.|izena4=Dominic|izena5=Inmaculada|izena6=Marina|izena7=Katrin|izena8=Etienne|izena9=Benjamin|data=2019-07-01|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1093/reep/rez008|aldizkaria=Review of Environmental Economics and Policy|alea=2|zenbakia=13|issn=1750-6816|doi=10.1093/reep/rez008|sartze-data=2022-09-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Curbing environmentally unsafe, irregular and disorderly migration|hizkuntza=en|data=2018-10-25|url=http://www.unep.org/pt-br/node/23761|aldizkaria=UNEP|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. [[Munduko Osasun Erakundea|Munduko Osasun Erakundeak]] uste du klima-aldaketa munduko osasunarentzako mehatxurik handiena dela XXI. mendean<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7il-2">{{Erreferentzia|izenburua=AR5 Synthesis Report: Climate Change 2014 — IPCC|url=https://www.ipcc.ch/report/ar5/syr/|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Etorkizuneko [[Klima aldaketa arintzea|beroketa minimizatzeko ahaleginek]] arrakasta badute ere, zenbait [[Klima aldaketaren efektuak|efektuk]] mendez mende jarraituko dute. Horien artean, [[itsas mailaren igoera]] eta ozeano beroago eta [[Ozeanoen azidifikazio|azidoagoak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Global Warming of 1.5 ºC —|url=https://www.ipcc.ch/sr15/|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.

Inpaktu horietako asko 1,5 °C-ko egungo berotze-mailarekin hautematen dira. Berotze gehigarriak areagotu egingo ditu inpaktu horiek, eta [[Inflexio-puntu (klimatologia)|inflexio-puntuak]] eragin ditzake, [[Groenlandiako izotz-geruza]]ren urtzea, esaterako<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Paola A.|abizena=Arias|izenburua=Technical summary|hizkuntza=en|abizena2=Bellouin|abizena3=Coppola|abizena4=Jones|abizena5=Krinner|abizena6=Marotzke|abizena7=Naik|abizena8=Palmer|abizena9=Plattner|izena2=Nicolas|izena3=Erika|izena4=Richard G.|izena5=Gerhard|izena6=Jochem|izena7=Vaishali|izena8=Matthew D.|izena9=Gian-Kasper|data=2021|url=https://www.dora.lib4ri.ch/wsl/islandora/object/wsl%3A28395/|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. [[Parisko Hitzarmena (2015)|2015eko Parisko Akordioan]], hainbat estatu burujabek kolektiboki erabaki zuten beroketa "2 °C-tik oso behera" mantentzea. Hala ere, Akordioaren esparruan egindako promesekin, beroketa globala oraindik gutxienez 2,7 °C-ra iritsiko litzateke mende amaierarako<ref>{{Erreferentzia|izena=UNEP (United Nations Environment|abizena=Programme)|izenburua=Emissions Gap Report 2021.|hizkuntza=English|data=2021|url=https://iifiir.org/en/fridoc/emissions-gap-report-2021-144420|aldizkaria=iifiir.org|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Berotzea 1,5 °C-ra mugatzeko, orduan esan zen beharrezkoa izango zela 2030a baino lehen isuriak erdira murriztea eta 2050erako isuriak nuluak izatea lortzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Joeri|abizena=Rogelj|izenburua=Impact of short-lived non-CO2 mitigation on carbon budgets for stabilizing global warming|orrialdeak=075001|hizkuntza=en|abizena2=Meinshausen|abizena3=Schaeffer|abizena4=Knutti|abizena5=Riahi|izena2=Malte|izena3=Michiel|izena4=Reto|izena5=Keywan|data=2015-07-01|url=https://doi.org/10.1088/1748-9326/10/7/075001|aldizkaria=Environmental Research Letters|alea=7|zenbakia=10|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/10/7/075001|sartze-data=2022-09-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jérôme|abizena=Hilaire|izenburua=Negative emissions and international climate goals—learning from and about mitigation scenarios|orrialdeak=189–219|hizkuntza=en|abizena2=Minx|abizena3=Callaghan|abizena4=Edmonds|abizena5=Luderer|abizena6=Nemet|abizena7=Rogelj|abizena8=del Mar Zamora|izena2=Jan C.|izena3=Max W.|izena4=Jae|izena5=Gunnar|izena6=Gregory F.|izena7=Joeri|izena8=Maria|data=2019-11-01|url=https://doi.org/10.1007/s10584-019-02516-4|aldizkaria=Climatic Change|alea=2|zenbakia=157|issn=1573-1480|doi=10.1007/s10584-019-02516-4|sartze-data=2022-09-10}}</ref>, baina 2024an dagoeneko munduak gainditu zuen 1,5 ºC-ko tenperatura igoeraren langa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Munduko tenperaturak 1,5 graduko igoeraren langa gainditu zuen iaz lehen aldiz|hizkuntza=eu|data=2025-01-10|url=https://www.berria.eus/mundua/munduko-tenperaturak-15-graduko-igoeraren-langa-gainditu-zuen-iaz-lehen-aldiz_2135880_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2025-01-17}}</ref>

Klima aldaketa eragiten duten karbono isuri gehienak pertsona aberatsenek egiten dituzte: 2025eko lehen hamar egunean, munduko %&nbsp;aberatsenek dagoeneko gainditu zuten urte osoko isurien kuota. Munduko populazioaren ia erdiak baino bi aldiz gehiago kutsatzen du aberastasun gehien pilatzen duen %&nbsp;1ak. Zehazki, munduko aberatsenen %1ak urtean 76 tona CO2 isurtzen ditu, hau da, munduko emisioen %&nbsp;16 –2019ko datuak–, eta, 3.900 pertsonek, munduko herritarren %&nbsp;48 izanagatik ere, isuri guztien %&nbsp;7,7 egiten dituzte. Munduko aberatsenek hamar egunean isuri zuten kantitatera heltzeko, ia hiru urte beharko lituzke munduko aberastasunaren eskalan erditik behera dagoen herritar batek.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Munduko %1 aberatsenek urteko lehen hamar egunetan gainditu dute karbono isurien urteko kuota|hizkuntza=eu|url=https://www.argia.eus/albistea/munduko-1-aberatsenek-urteko-lehen-hamar-egunetan-gainditu-dute-karbono-isurien-urteko-kuota|aldizkaria=Argia|sartze-data=2025-01-17}}</ref>

Emisioak modu drastikoan murrizteko, [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko]] gobernuek erabaki dute [[erregai fosilak uztea|erregai fosilak erretzeari]] uztea, eta [[energia berriztagarri|karbono gutxiago isurtzen duten]] iturrietatik sortutako elektrizitatea erabiltzea. Horren barruan sartzen dira [[ikatzezko zentral elektriko]]ak pixkanaka kentzea, [[energia eoliko]]aren, [[eguzki-energia]]ren eta beste [[energia berriztagarri]] batzuen erabilera handitzea, eta [[Energiaren kontserbazio|energiaren erabilera murrizteko]] neurriak hartzea. Gobernu horien plangintzak dio [[Elektrifikazio|Elektrizitateak erregai fosilak ordezkatu]] beharko dituela, garraioa elikatzeko, eraikinak berotzeko eta industria-instalazioak funtzionarazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Achieving the Paris Climate Agreement Goals|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-030-05843-2|doi=10.1007/978-3-030-05843-2|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. [[Karbonoaren bahiketa|Karbonoa atmosferatik kentzen]] ere saiatu nahi dute, adibidez, [[Basogintza|baso-estalkia handituz]] eta [[karbonoaren nekazaritza|lurzoruko karbonoa harrapatzen]] duten metodoekin landuz. Komunitateak [[klima-aldaketara egokitze|klima-aldaketara egokitu]] daitezkeen arren, [[kostaldeen babes|kostaldeak hobeto babesteko]] ahaleginen bidez, ezin dute saihestu inpaktu larriak, orokorrak eta iraunkorrak izateko arriskua<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7il-2"/>.

== Terminologia ==
[[1980ko hamarkada]] baino lehen, ez zegoen argi [[berotegi-efektuko gas]]en gorakadak eragindako berotzeak [[aerosol]]ek eragindako hoztea menderatuko ote zuen. Orduan, zientzialariek ''klima oharkabean aldatzea'' terminoa erabili ohi zuten gizakiak kliman duen eragina adierazteko. 1980ko hamarkadan, ''berotze globala'' eta ''klima-aldaketa'' terminoak zabaldu ziren. Lehenengoak azaleraren berotze-maila handitzeari soilik egiten dio erreferentzia; bigarrenak, berriz, berotegi-efektuko gasek kliman duten eragin guztia deskribatzen du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2010-08-09|url=https://web.archive.org/web/20100809221926/http://www.nasa.gov/topics/earth/features/climate_by_any_other_name.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. ''Berotze globala'' terminorik ezagunena bihurtu zen, [[James Hansen]] [[NASA]]ko klimaren zientzialariak 1988an [[Ameriketako Estatu Batuetako Senatua]]n emandako testigantzan erabili ondoren. [[2000ko hamarkada]]n, ''klima-aldaketa'' terminoaren erabilera eta ospea areagotu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Maurice|abizena=Lineman|izenburua=Talking about Climate Change and Global Warming|orrialdeak=e0138996|hizkuntza=en|abizena2=Do|abizena3=Kim|abizena4=Joo|izena2=Yuno|izena3=Ji Yoon|izena4=Gea-Jae|data=2015 ira. 29|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0138996|aldizkaria=PLOS ONE|alea=9|zenbakia=10|issn=1932-6203|pmid=26418127|pmc=PMC4587979|doi=10.1371/journal.pone.0138996|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. ''Berotze globala'', normalki, gizakiak eragindako lurreko sistemaren berotzeari dagokio; ''klima-aldaketa'', berriz, aldaketa natural zein antropogenikoari<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What's the difference between global warming and climate change? {{!}} NOAA Climate.gov|hizkuntza=us-EN|url=http://www.climate.gov/news-features/climate-qa/whats-difference-between-global-warming-and-climate-change|aldizkaria=www.climate.gov|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Bi terminoak modu trukagarrian erabili ohi dira gaur egun<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Global Warming vs. Climate Change {{!}} Resources – Climate Change: Vital Signs of the Planet|data=2018-09-28|url=https://web.archive.org/web/20180928145703/https://climate.nasa.gov/resources/global-warming/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.

Hainbat zientzialari, politikari eta komunikabidek ''[[krisi klimatiko]]a'' edo ''[[larrialdi klimatiko]]a'' terminoak baliatu dituzte klima-aldaketaz hitz egiteko<ref>{{Erreferentzia|izena=PATRICK|abizena=HODDER|izenburua=Climate Crisis? The Politics of Emergency Framing|orrialdeak=53–60|abizena2=MARTIN|izena2=BRIAN|data=2009|url=https://www.jstor.org/stable/25663518|aldizkaria=Economic and Political Weekly|alea=36|zenbakia=44|issn=0012-9976|sartze-data=2022-09-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Climate change: should we change the terminology?|hizkuntza=en|url=https://www.sciencefocus.com/news/climate-change-should-we-change-the-terminology/|aldizkaria=BBC Science Focus Magazine|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. ''[[The Guardian]]'' egunkariko politika-erredaktoreburuak dio hizkuntza hori beren argitalpen-jarraibideetan sartu zutela "zientifikoki zehatzak izaten ari garela ziurtatzeko, eta, aldi berean, irakurleekin argi eta garbi komunikatzen garela gai garrantzitsu honi buruz"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Why the Guardian is changing the language it uses about the environment|hizkuntza=en|data=2019-05-17|url=http://www.theguardian.com/environment/2019/may/17/why-the-guardian-is-changing-the-language-it-uses-about-the-environment|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Euskal Herrian ere ''larrialdi klimatiko'' kontzeptua gero eta gehiago erabiltzen da.

Euskarazko terminologiari dagokionez, Euskaltzaindiak eta UZEIk ''Klima-aldaketaren oinarrizko lexikoa'' deritzana argitaratu zuen 2022an, gai honi buruzko 25 kontzepturekin, hedabideetara begira batez ere.

== Tenperatura igoera globala ==
=== Berotze globalaren aurreko tenperatura ===
{{sakontzeko|Klimaren aldakortasuna eta aldaketa|Paleoklimatologia}}
[[Fitxategi:Temperature_reconstruction_last_two_millennia.svg|thumb|Azken bi milurtekoetako tenperatura. 1850 aurreko aldia berreraikia da, [[paleoklimatologia]]k eskaintzen dituen hainbat teknika baliatuz.]]
[[Fitxategi:Ikusgela-Berotegi_efektua.webm|start=0|thumbtime=28|thumb|{{ikusgela}}Zenbateko eragina du abeltzaintzak [[Berotegi-efektuko gas|berotegi-efektuko gasen]] isurian?]]
Azken milioi urteetan, [[Giza eboluzioa|gizakiak eboluzionatu]] egin du zenbait [[glaziazio]]tatik igaro den kliman. Denbora-tarte horretan, munduko batez besteko tenperatura gaur egungoa baino 1 °C beroago eta 5-6 °C hotzago tarteetan mugitu da<ref>{{Erreferentzia|izena=Zoë A.|abizena=Thomas|izenburua=Tipping elements and amplified polar warming during the Last Interglacial|orrialdeak=106222|abizena2=Jones|abizena3=Turney|abizena4=Golledge|abizena5=Fogwill|abizena6=Bradshaw|abizena7=Menviel|abizena8=McKay|abizena9=Bird|izena2=Richard T.|izena3=Chris S.M.|izena4=Nicholas|izena5=Christopher|izena6=Corey J.A.|izena7=Laurie|izena8=Nicholas P.|izena9=Michael|data=2020-04|url=https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2020.106222|aldizkaria=Quaternary Science Reviews|zenbakia=233|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2020.106222|sartze-data=2024-04-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=What's the coldest the Earth's ever been?|egilea=NOAA Climate|hizkuntza=en|data=2021-02-18|url=http://www.climate.gov/news-features/climate-qa/whats-coldest-earths-ever-been|aldizkaria=www.climate.gov|sartze-data=2024-04-21}}</ref>. Garai beroenetako bat [[Riss-Würm interglaziarra|Glaziazio arteko Azken Periodoa]] izan zen, duela 115.000 eta 130.000 urte bitartean, itsasoaren maila egungoa baino 6-9 metro gorago zegoenean<ref>{{Erreferentzia|izena=Natasha L. M.|abizena=Barlow|izenburua=Lack of evidence for a substantial sea-level fluctuation within the Last Interglacial|orrialdeak=627–634|hizkuntza=en|abizena2=McClymont|abizena3=Whitehouse|abizena4=Stokes|abizena5=Jamieson|abizena6=Woodroffe|abizena7=Bentley|abizena8=Callard|abizena9=Cofaigh|izena2=Erin L.|izena3=Pippa L.|izena4=Chris R.|izena5=Stewart S. R.|izena6=Sarah A.|izena7=Michael J.|izena8=S. Louise|izena9=Colm Ó|data=2018-09|url=https://www.nature.com/articles/s41561-018-0195-4|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=9|zenbakia=11|issn=1752-0908|doi=10.1038/s41561-018-0195-4|sartze-data=2024-04-21}}</ref>. [[Azken glaziazioa|Glaziaziorik berrienean]], duela 20.000 urte, itsasoaren maila egungoa baino 125 bat metro baxuagoa zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fact Sheet fs002-00: Sea Level and Climate|url=https://pubs.usgs.gov/fs/fs2-00/|aldizkaria=pubs.usgs.gov|sartze-data=2024-04-21}}</ref>. Hurrengo berotze-aldian, [[Bølling–Allerød berotzea|berotze-pultsu bat]] sartu zen, eta [[1A desizozte pultsoa|itsasoaren maila 18 metro igo zen]] 500 urteko epean<ref>{{Erreferentzia|izena=Tim|abizena=Hornyak|izenburua=An Ancient Meltwater Pulse Raised Sea Levels by 18 Meters|hizkuntza=en-US|data=2021-06-02|url=http://eos.org/articles/an-ancient-meltwater-pulse-raised-sea-levels-by-18-meters|aldizkaria=Eos|sartze-data=2024-04-21}}</ref>.

Tenperaturak [[Holozeno|orain 11.700 urte]] hasi zen glaziazio arteko aldian egonkortu ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Shaun A.|abizena=Marcott|izenburua=A Reconstruction of Regional and Global Temperature for the Past 11,300 Years|orrialdeak=1198–1201|hizkuntza=en|abizena2=Shakun|abizena3=Clark|abizena4=Mix|izena2=Jeremy D.|izena3=Peter U.|izena4=Alan C.|data=2013-03-08|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1228026|aldizkaria=Science|alea=6124|zenbakia=339|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1228026|sartze-data=2024-04-21}}</ref>. Berotze eta hozte eredu historikoak, hala nola [[Erdi Aroko Beroaldia|Erdi Aroko Periodo Beroa]] eta [[Izotz Aro Txikia]], ez ziren aldi berean gertatu eskualde ezberdinetan. Tenperaturak XX. mendearen amaierakoak bezain altuak izan litezke eskualde multzo mugatu batean<ref>{{Erreferentzia|izena=Raphael|abizena=Neukom|izenburua=No evidence for globally coherent warm and cold periods over the preindustrial Common Era|orrialdeak=550–554|hizkuntza=en|abizena2=Steiger|abizena3=Gómez-Navarro|abizena4=Wang|abizena5=Werner|izena2=Nathan|izena3=Juan José|izena4=Jianghao|izena5=Johannes P.|data=2019-07|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1401-2|aldizkaria=Nature|alea=7766|zenbakia=571|issn=1476-4687|doi=10.1038/s41586-019-1401-2|sartze-data=2024-04-21}}</ref>{{sfn|IPCC AR5 WG1 Ch5|2013|p=386}}. Aldi horretako klimari buruzko informazioa [[zeharkako adierazle klimatiko]]etatik dator, hala nola zuhaitzen eraztunetatik eta [[izotz-lekuko]]etatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Ed|abizena=Hawkins|izenburua=Estimating changes in global temperature since the pre-industrial period|hizkuntza=English|abizena2=Ortega|abizena3=Suckling|abizena4=Schurer|abizena5=Hegerl|abizena6=Jones|abizena7=Joshi|abizena8=Osborn|abizena9=Masson-delmotte|izena2=Pablo|izena3=Emma|izena4=Andrew|izena5=Gabi|izena6=Phil|izena7=Manoj|izena8=Timothy J.|izena9=Valérie|data=2017-01-24|url=https://www.research.ed.ac.uk/en/publications/estimating-changes-in-global-temperature-since-the-pre-industrial|aldizkaria=Bulletin of the American Meteorological Society|issn=0003-0007|doi=10.1175/BAMS-D-16-0007.1|sartze-data=2024-04-21}}</ref>{{sfn|IPCC SR15 Ch1|2018|p=57}}.

=== Industria iraultzaren osteko berotzea ===
{{OWID|owid=explorers/air-pollution?facet=none&country=USA~CHN~IND~GBR~DEU~OWID_WRL&Pollutant=Sulphur+dioxide+(SO₂)&Fuel=From+all+fuels+(Total)&Per+capita=false|image=SO2 emissions in the world and selected countries.png|alt=Munduko hainbat herrialdeetako SO2 emisioak.|caption=[[Sufre dioxido]] emisioak munduan. Grafiko interaktiboan sakatuz gero, herrialdeak aukera daitezke, baita beste aire-kutsatzaile batzuk.|izenburua=Atmosferako emisioen grafikoa}}
[[Fitxategi:Eu.Video-Industria iraultzaren osteko berotzea.webm|thumb|{{VW}} Industria iraultzaren osteko berotzea nabarmena izan da, batez ere 1970ko hamarkadan, sufrearen poluzioa murriztu zenean.]]
1850 inguruan, erregistro termometrikoak mundu-mailako estaldura izaten hasi ziren{{sfn|IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers|2013| p=4–5}}. XVIII. mendetik 1970era bitartean, gutxi berotu zen; izan ere, [[berotegi efektuko gas]]-emisioen berotze-efektua [[sufre dioxido]]aren emisioek eragindako hozteak konpentsatu zuen. Sufre dioxidoak [[euri azido]]a eragiten du, baina [[sulfato]]zko [[aerosol]]ak ere sortzen ditu atmosferan. Aerosol horiek eguzkiaren argia islatzen dute eta [[iluntze global]]a deritzona eragiten dute. 1970az geroztik, berotegi-efektua eragiten duten gasen metaketa gero eta handiagoak eta sufreak eragindako kutsaduraren kontrolek nabarmen handitu zuten tenperatura<ref>{{Erreferentzia|izena=Johannes|abizena=Quaas|izenburua=Robust evidence for reversal of the trend in aerosol effective climate forcing|orrialdeak=12221–12239|hizkuntza=English|abizena2=Jia|abizena3=Smith|abizena4=Albright|abizena5=Aas|abizena6=Bellouin|abizena7=Boucher|abizena8=Doutriaux-Boucher|abizena9=Forster|izena2=Hailing|izena3=Chris|izena4=Anna Lea|izena5=Wenche|izena6=Nicolas|izena7=Olivier|izena8=Marie|izena9=Piers M.|data=2022-09-21|url=https://acp.copernicus.org/articles/22/12221/2022/|aldizkaria=Atmospheric Chemistry and Physics|alea=18|zenbakia=22|issn=1680-7316|doi=10.5194/acp-22-12221-2022|sartze-data=2024-04-21}}</ref>.

Datu instrumental independenteen multzo anitzek erakusten dute klima-sistema berotzen ari dela. 2011-2020 hamarkadan batez beste 1,09 °C [0,95-1,20 °C] berotu zen industria aurreko oinarri-lerroarekin (1850-1900) alderatuta{{sfn|Earth System Science Data|2023|p=2306}}. Gainazaleko tenperaturak 0,2 °C igotzen ari dira hamarkada bakoitzeko{{sfn|IPCC SR15 Ch1|2018|p=81}}. Urte bakoitza ez da zertan izan behar aurreko urtea baino beroagoa: klimaren aldakortasunak berak aurreko urtea baino 0,2 °C beroagoa edo hotzagoa egin dezake<ref>{{Erreferentzia|izena=B. H.|abizena=Samset|izenburua=Delayed emergence of a global temperature response after emission mitigation|orrialdeak=3261|hizkuntza=en|abizena2=Fuglestvedt|abizena3=Lund|izena2=J. S.|izena3=M. T.|data=2020-07-07|url=https://www.nature.com/articles/s41467-020-17001-1|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=11|issn=2041-1723|pmid=32636367|pmc=PMC7341748|doi=10.1038/s41467-020-17001-1|sartze-data=2024-04-22}}</ref>. 1998tik 2013ra bitarte, bi prozesu eman ziren baldintza horiek betetzen zutenak, [[Ozeano Bareko Hamarkadako Oszilazioa]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Knut L.|abizena=Seip|izenburua=Global lead-lag changes between climate variability series coincide with major phase shifts in the Pacific decadal oscillation|orrialdeak=1137–1149|hizkuntza=en|abizena2=Grøn|abizena3=Wang|izena2=Ø.|izena3=H.|data=2023-11-01|url=https://doi.org/10.1007/s00704-023-04617-8|aldizkaria=Theoretical and Applied Climatology|alea=3|zenbakia=154|issn=1434-4483|doi=10.1007/s00704-023-04617-8|sartze-data=2024-04-22}}</ref> (ingelesezko PDO gisa ezaguna) eta [[Ozeano Atlantikoko Hamarkada-Anitzeko Oszilazioa]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Shuai-Lei|abizena=Yao|izenburua=The global warming hiatus—a natural product of interactions of a secular warming trend and a multi-decadal oscillation|orrialdeak=349–360|hizkuntza=en|abizena2=Huang|abizena3=Wu|abizena4=Qu|izena2=Gang|izena3=Ren-Guang|izena4=Xia|data=2016-01-01|url=https://doi.org/10.1007/s00704-014-1358-x|aldizkaria=Theoretical and Applied Climatology|alea=1|zenbakia=123|issn=1434-4483|doi=10.1007/s00704-014-1358-x|sartze-data=2024-04-22}}</ref> (AMO), [[berotze-globalaren geldialdi]]a eragin zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Shang-Ping|abizena=Xie|izenburua=What Caused the Global Surface Warming Hiatus of 1998–2013?|orrialdeak=128–140|hizkuntza=en|abizena2=Kosaka|izena2=Yu|data=2017-06-01|url=https://doi.org/10.1007/s40641-017-0063-0|aldizkaria=Current Climate Change Reports|alea=2|zenbakia=3|issn=2198-6061|doi=10.1007/s40641-017-0063-0|sartze-data=2024-04-22}}</ref>. Geldialdiaren ostean, kontrakoa gertatu zen, [[2023 klima aldaketan|2023 bezalako urteekin]], non tenperaturak aurreko bataz bestekoengandik oso urrun igo ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Global temperature exceeds 2°C above pre-industrial average on 17 November {{!}} Copernicus|url=https://climate.copernicus.eu/global-temperature-exceeds-2degc-above-pre-industrial-average-17-november|aldizkaria=climate.copernicus.eu|sartze-data=2024-04-22}}</ref>. Horregatik, tenperatura igoerak 20 urteko tarteetan definitzen dira, urte hotz eta beroen zarata zein hamarkadak iraun dezaketen patroiak murrizten dituena, eta epe-luzeko seinaleak hobeto erakusten dutenak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IPCCk nabarmendu du posible dela berotze globala 1,5 gradura mugatzea|hizkuntza=eu|data=2023-03-21|url=https://www.berria.eus/mundua/ipcck-nabarmendu-du-posible-dela-berotze-globala-15-gradura-mugatzea_1332402_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-04-22}}</ref>.

Beste behaketa batzuk ere erabiltzen dira tenperatura neurtzeko, eta horiek ere berotze-globalaren berri ematen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=D. S.|abizena=Arndt|izenburua=State of the Climate in 2009|orrialdeak=s1–s222|hizkuntza=EN|abizena2=Baringer|abizena3=Johnson|izena2=M. O.|izena3=M. R.|data=2010-07-01|url=https://journals.ametsoc.org/view/journals/bams/91/7/bams-91-7-stateoftheclimate.xml|aldizkaria=Bulletin of the American Meteorological Society|alea=7|zenbakia=91|issn=0003-0007|doi=10.1175/BAMS-91-7-StateoftheClimate|sartze-data=2024-04-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Norman G.|abizena=Loeb|izenburua=Satellite and Ocean Data Reveal Marked Increase in Earth’s Heating Rate|hizkuntza=en|abizena2=Johnson|abizena3=Thorsen|abizena4=Lyman|abizena5=Rose|abizena6=Kato|izena2=Gregory C.|izena3=Tyler J.|izena4=John M.|izena5=Fred G.|izena6=Seiji|data=2021-07-16|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2021GL093047|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=13|zenbakia=48|issn=0094-8276|doi=10.1029/2021GL093047|sartze-data=2024-04-22}}</ref>. [[Goi atmosfera]] hozten ari da, [[berotegi-efektuko gas]]ek beroa lurrazaletik gertuago mantentzen baitute, eta erradiazio gutxiago joaten da kanpo espaziora<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Global Warming|hizkuntza=en|data=2010-06-03|url=https://earthobservatory.nasa.gov/features/GlobalWarming|aldizkaria=earthobservatory.nasa.gov|sartze-data=2024-04-22}}</ref>. Berotzeak elurrak estalitako lurren eremua murrizten du, eta [[Glaziarren atzeraldia 1850etik aurrera|glaziarren atzeraldia]] eragiten du. Era berean, berotzeak ere [[ebaporazio]]a handitzen du ozeanoetan, [[hezetasun]] gehiago sartuz atmosferan, eta [[prezipitazio]] handiagoak<ref>{{Erreferentzia|abizena=USGCRP|izenburua=Climate Science Special Report|orrialdeak=1–470|hizkuntza=en|url=https://science2017.globalchange.gov/|sartze-data=2024-04-22}}</ref>. Landareak lehenago ari dira [[loratze]]n, eta milaka animalia espezie eremu hotzagoetara mugitzen ari dira{{sfn|IPCC AR6 WG2|2022|p=257–260}}.

==== Tenperaturen igoeraren efektua eskualdeka ====
{{OWID|owid=grapher/global-monthly-temp-anomaly|image=Global-monthly-temp-anomaly.png|alt=Tenperatura globalaren grafikoa, eta hemisferioaren araberakoa, grafiko interaktiboa.|caption=Tenperatura globalaren grafikoa, eta hemisferioaren araberakoa.|izenburua=Tenperatura globala eta hemisferio bakoitzekoa.}}
Munduko eskualdeak erritmo desberdinetan berotzen dira. Eredu horrek ez du zerikusirik berotegi-efektuko gasak isurtzen diren tokiarekin; izan ere, gas horiek planeta osoan zabaltzeko adina denbora irauten dute. Industria aurreko alditik, lehorreko eskualdeetako azaleraren batez besteko tenperatura munduko azaleraren batez besteko tenperatura baino ia bi aldiz azkarrago igo da. Izan ere, [[ozeano]]ek [[bero-ahalmen]] handiagoa dute eta [[lurrunketa]] bidez bero gehiago galtzen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Rowan T.|abizena=Sutton|izenburua=Land/sea warming ratio in response to climate change: IPCC AR4 model results and comparison with observations|orrialdeak=L02701|hizkuntza=en|abizena2=Dong|abizena3=Gregory|izena2=Buwen|izena3=Jonathan M.|data=2007-01-16|url=http://doi.wiley.com/10.1029/2006GL028164|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=2|zenbakia=34|issn=0094-8276|doi=10.1029/2006GL028164|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Sistema klimatiko globalaren energia termikoak gora egin du etenaldi labur batzuekin 1970etik gutxienez, eta energia estra horren % 90 baino gehiago ozeanoan biltegiratu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Climate Change: Ocean Heat Content|argitaletxea=NOAA Climate|hizkuntza=en|url=http://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-ocean-heat-content|aldizkaria=www.climate.gov|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Gainerakoek [[atmosfera]] berotu, izotza urtu eta kontinenteak berotu dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Karina|abizena=von Schuckmann|izenburua=Heat stored in the Earth system: where does the energy go?|orrialdeak=2013–2041|hizkuntza=English|abizena2=Cheng|abizena3=Palmer|abizena4=Hansen|abizena5=Tassone|abizena6=Aich|abizena7=Adusumilli|abizena8=Beltrami|abizena9=Boyer|izena2=Lijing|izena3=Matthew D.|izena4=James|izena5=Caterina|izena6=Valentin|izena7=Susheel|izena8=Hugo|izena9=Tim|data=2020-09-07|url=https://essd.copernicus.org/articles/12/2013/2020/|aldizkaria=Earth System Science Data|alea=3|zenbakia=12|issn=1866-3508|doi=10.5194/essd-12-2013-2020|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.

[[Ipar hemisferio]]a eta [[iparburua]] askoz azkarrago berotu dira [[hegoburua]] eta [[hego hemisferio]]a baino. Ipar hemisferioak askoz lur gehiago izateaz gain, urtaroko elurrez eta [[itsas izotz]]ez estaliago dago. Gainazal horiek [[albedo|argi asko islatzetik]] ilun izatera pasatzen direnez izotza urtu ondoren, bero gehiago xurgatzen hasten dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Polar Opposites: the Arctic and Antarctic {{!}} NOAA Climate.gov|hizkuntza=en|url=http://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/polar-opposites-arctic-and-antarctic|aldizkaria=www.climate.gov|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Elurretako eta izotzetako karbono beltzaren tokiko metaketek ere Artikoa berotzen laguntzen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=OAR|abizena=US EPA|izenburua=Methane and Black Carbon Impacts on the Arctic: Communicating the Science|hizkuntza=en|url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-change-science/methane-and-black-carbon-impacts-arctic-communicating-science|aldizkaria=19january2017snapshot.epa.gov|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Artikoko tenperaturak gora egiten ari dira, [[anplifikazio polar|munduaren gainerakoa bikoizten]] duen erritmoan. Artikoko glaziarren eta izotz-geruzen urtzeak ozeanoen zirkulazioa aldatzen du, [[Golkoko itsaslasterra|Golkoko itsaslasterraren]] ahultzea barne, eta horrek klima are gehiago aldatzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Vincent S.|abizena=Saba|izenburua=Enhanced warming of the N orthwest A tlantic O cean under climate change|orrialdeak=118–132|hizkuntza=en|abizena2=Griffies|abizena3=Anderson|abizena4=Winton|abizena5=Alexander|abizena6=Delworth|abizena7=Hare|abizena8=Harrison|abizena9=Rosati|izena2=Stephen M.|izena3=Whit G.|izena4=Michael|izena5=Michael A.|izena6=Thomas L.|izena7=Jonathan A.|izena8=Matthew J.|izena9=Anthony|data=2016-01|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/2015JC011346|aldizkaria=Journal of Geophysical Research: Oceans|alea=1|zenbakia=121|issn=2169-9275|doi=10.1002/2015JC011346|sartze-data=2022-09-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Andoni|abizena=Urbistondo|izenburua=Golkoko Korrontea, gure berogailu naturala arriskuan|hizkuntza=eu|data=2021-09-17|url=https://www.naiz.eus/eu/info/especial/20210919/golkoko-korrontea|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=EDU|abizena=LARTZANGUREN|izenburua=Lurra, 12 josturetatik urratzear|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/7050/027/001/2004-10-19/lurra-12-josturetatik-urratzear.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.

=== Etorkizuneko tenperatura globalak ===
[[Fitxategi:Projected_Change_in_Temperatures.svg|thumb|[[CMIP6]]ren gainazaleko tenperaturaren proiekzioak 2090. urterako, 1850-1900 bataz bestekoarekiko. Gaur egungo egoera mendearen amaierarako bi aukera hauen artean dago<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward A.G.|abizena=Schuur|izenburua=Permafrost and Climate Change: Carbon Cycle Feedbacks From the Warming Arctic|orrialdeak=343–371|hizkuntza=en|abizena2=Abbott|abizena3=Commane|abizena4=Ernakovich|abizena5=Euskirchen|abizena6=Hugelius|abizena7=Grosse|abizena8=Jones|abizena9=Koven|izena2=Benjamin W.|izena3=Roisin|izena4=Jessica|izena5=Eugenie|izena6=Gustaf|izena7=Guido|izena8=Miriam|izena9=Charlie|data=2022-10-17|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-environ-012220-011847|aldizkaria=Annual Review of Environment and Resources|alea=1|zenbakia=47|issn=1543-5938|doi=10.1146/annurev-environ-012220-011847|sartze-data=2024-04-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Explainer: IPCC Scenarios|hizkuntza=en-AU|data=2022-04-05|url=https://cosmosmagazine.com/earth/climate/explainer-ipcc-scenarios/|aldizkaria=cosmosmagazine.com|sartze-data=2024-04-22}}</ref>.]]
[[Munduko Meteorologia Erakundea]]ren kalkuluen arabera, munduko tenperaturek 1,5 °C-tik gora joateko %66ko probabilitatea izango dute industriaurreko oinarri-lerroarekiko, gutxienez urtebetez, 2023tik 2027ra bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=Fiona|abizena=Harvey|izenburua=World likely to breach 1.5C climate threshold by 2027, scientists warn|hizkuntza=en-GB|abizena2=editor|izena2=Fiona Harvey Environment|data=2023-05-17|url=https://www.theguardian.com/environment/2023/may/17/global-heating-climate-crisis-record-temperatures-wmo-research|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2024-04-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bost urtean 1,5 graduren langa gaindituko dela ohartarazi dute|hizkuntza=eu|data=2023-05-17|url=https://www.berria.eus/mundua/bost-urtean-15-graduren-langa-gaindituko-dela-ohartarazi-dute_228159_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-04-22}}</ref>. [[IPCC]]k batez beste 20 urte erabiltzen dituenez tenperatura globalaren aldaketak definitzeko, 1,5 °C-tik gorako urte bakar batek ez du muga hausten.

IPCCren aurreikuspenen arabera, munduko batez besteko tenperatura +1,5 °C baino handiagoa izango da [[2030eko hamarkada]]ren hasieran. IPCCren Seigarren Ebaluazio Txostenak (2023) zenbait proiekzio jaso zituen. Proiekzio horien arabera, 2100. urtean oso litekeena da berotze globala 1,0-1,8 °C-ra iristea berotegi efektuko gas-emisio oso txikiak dituen agertoki batean, 2,1-3,5 °C-ra bitarteko igorpenen agertoki batean, edo 3,3-5,7 °C-ra, oso emisio handiko agertoki batean{{sfn|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021|p=SPM-17}}. Tarteko eta goiko emisioetan, beroketak 2100 baino luzeago jarraituko du<ref>{{Erreferentzia|izena=Malte|abizena=Meinshausen|izenburua=The RCP greenhouse gas concentrations and their extensions from 1765 to 2300|orrialdeak=213|hizkuntza=en|abizena2=Smith|abizena3=Calvin|abizena4=Daniel|abizena5=Kainuma|abizena6=Lamarque|abizena7=Matsumoto|abizena8=Montzka|abizena9=Raper|izena2=S. J.|izena3=K.|izena4=J. S.|izena5=M. L. T.|izena6=J-F.|izena7=K.|izena8=S. A.|izena9=S. C. B.|data=2011-08-09|url=https://doi.org/10.1007/s10584-011-0156-z|aldizkaria=Climatic Change|alea=1|zenbakia=109|issn=1573-1480|doi=10.1007/s10584-011-0156-z|sartze-data=2024-04-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Christopher|abizena=Lyon|izenburua=Climate change research and action must look beyond 2100|orrialdeak=349–361|hizkuntza=en|abizena2=Saupe|abizena3=Smith|abizena4=Hill|abizena5=Beckerman|abizena6=Stringer|abizena7=Marchant|abizena8=McKay|abizena9=Burke|izena2=Erin E.|izena3=Christopher J.|izena4=Daniel J.|izena5=Andrew P.|izena6=Lindsay C.|izena7=Robert|izena8=James|izena9=Ariane|data=2022-01|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/gcb.15871|aldizkaria=Global Change Biology|alea=2|zenbakia=28|issn=1354-1013|doi=10.1111/gcb.15871|sartze-data=2024-04-22}}</ref>.

Tenperatura igoera jakin batzuen azpitik mantentzeko geratzen den [[karbono-aurrekontu]]a zehazteko, [[karbonoaren ziklo]]a eta berotegi-efektuko gasekiko klima-sentikortasuna modelizatu behar dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Joeri|abizena=Rogelj|izenburua=Estimating and tracking the remaining carbon budget for stringent climate targets|orrialdeak=335–342|hizkuntza=en|abizena2=Forster|abizena3=Kriegler|abizena4=Smith|abizena5=Séférian|izena2=Piers M.|izena3=Elmar|izena4=Christopher J.|izena5=Roland|data=2019-07|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1368-z|aldizkaria=Nature|alea=7765|zenbakia=571|issn=1476-4687|doi=10.1038/s41586-019-1368-z|sartze-data=2024-04-22}}</ref>. IPCCren arabera, berotze globala 1,5 °C-tik beherakoa izan daiteke, eta bi hereneko probabilitatea dago 2018aren ondorengo emisioak CO<sub>2</sub>-ren 420 edo 570 gigatona baino txikiagoak badira. Gaur egungo 10-13 urteko emisioei dagokie hori. Zalantza handiak daude aurrekontuari buruz. Adibidez, CO<sub>2</sub> 100 gigatona gutxiago izan liteke, [[permafrost]]aren eta hezeguneen CO<sub>2</sub> eta [[metano]]a askatzen ari delako{{sfn|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018|p=12}}. Hala ere, argi dago erregai fosilen baliabideak lur azpian proaktiboki mantendu behar direla, funtsezko beroketa saihesteko. Bestela, haien urritasuna ez litzateke gertatuko emisioek epe luzera eragin handia izan arte{{sfn|IPCC AR5 WG3 Ch5|2014|p=379–380}}.

== Berotze globalaren kausak ==
{{sakontzeko|Klima aldaketaren kausak}}
[[Fitxategi:Physical Drivers of climate change.svg|thumb|Klima aldaketaren eragile fisikoen eragina, gradutan.]]
[[Sistema klimatiko]]ak, berez, hainbat ziklo bizi ditu, urteak iraun dezaketenak ([[El Niño]] hegoaldeko oszilazioa, adibidez), hamarkadak edo mendeak<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas L.|abizena=Delworth|izenburua=Multicentennial variability of the Atlantic meridional overturning circulation and its climatic influence in a 4000 year simulation of the GFDL CM2.1 climate model: MULTICENTENNIAL CLIMATE VARIABILITY|orrialdeak=n/a–n/a|hizkuntza=en|abizena2=Zeng|izena2=Fanrong|data=2012-07|url=http://doi.wiley.com/10.1029/2012GL052107|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=13|zenbakia=39|doi=10.1029/2012GL052107|sartze-data=2022-09-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Christian L. E.|abizena=Franzke|izenburua=The Structure of Climate Variability Across Scales|hizkuntza=en|abizena2=Barbosa|abizena3=Blender|abizena4=Fredriksen|abizena5=Laepple|abizena6=Lambert|abizena7=Nilsen|abizena8=Rypdal|abizena9=Rypdal|izena2=Susana|izena3=Richard|izena4=Hege‐Beate|izena5=Thomas|izena6=Fabrice|izena7=Tine|izena8=Kristoffer|izena9=Martin|data=2020-06|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2019RG000657|aldizkaria=Reviews of Geophysics|alea=2|zenbakia=58|issn=8755-1209|doi=10.1029/2019RG000657|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Beste aldaketa batzuk sistema klimatikoaren "kanpoko" desoreka energetikoaren ondorio dira, baina ez beti Lurretik kanpokoa<ref>{{Erreferentzia|izena=National Research|abizena=Council|izenburua=Climate Change: Evidence, Impacts, and Choices: PDF Booklet|hizkuntza=en|data=2012-11-12|url=https://nap.nationalacademies.org/catalog/14673/climate-change-evidence-impacts-and-choices-pdf-booklet|isbn=978-0-309-29010-4|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Kanpoko desoreken adibide batzuk [[berotegi-efektuko gas]]en kontzentrazioen aldaketak, [[eguzki-argitasun]]a, [[sumendi]]en erupzioak eta Lurraren orbitan Eguzkiaren inguruan [[Derrigortze orbital|gertatzen diren aldaketak]] dira<ref>{{Erreferentzia|izena=N. L.|abizena=Bindoff|izenburua=Chapter 10 - Detection and attribution of climate change: From global to regional|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|abizena2=Stott|abizena3=AchutaRao|abizena4=Allen|abizena5=Gillett|abizena6=Gutzler|abizena7=Hansingo|abizena8=Hegerl|abizena9=Hu|izena2=P. A.|izena3=K. M.|izena4=M. R.|izena5=N.|izena6=D.|izena7=K.|izena8=G.|izena9=Y.|data=2013|url=http://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_Chapter10_FINAL.pdf|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.

Gizakiak klima-aldaketari egiten dion ekarpena zehazteko, [[Klimaren aldakortasuna eta aldaketa|barne aldakortasun klimatikoa]] eta kanpoko behartze naturalak baztertu behar dira. Funtsezko ikuspegi bat kausa potentzial guztien "aztarna" bakarrak zehaztean datza, eta, ondoren, aztarna horiek behatutako klima-aldaketaren ereduekin alderatzean<ref>{{Erreferentzia|abizena=USGCRP|izenburua=Climate Science Special Report|orrialdeak=1–470|hizkuntza=en|url=https://science2017.globalchange.gov/chapter/appendix-c/|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Adibidez, eguzki-behartzea baztertu egin daiteke kausa nagusi gisa. Bere hatz-marka atmosfera osoa berotzea izango litzateke. Hala ere, atmosferaren behealdea baino ez da berotu, eta berotegi-efektuko gasen behartzearekin bat dator hori<ref>{{Erreferentzia|abizena=U.S. Global Change Research Program|izenburua=Global climate change impacts in the United States : a state of knowledge report|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/428024323|isbn=978-0-521-14407-0|pmc=428024323|sartze-data=2022-09-10}}</ref>. Duela gutxiko [[klima-aldaketaren atribuzioa]]k erakusten duenez, berotegi-efektuko gasen hazkundea da bultzatzaile nagusia, eta aerosolek, berriz, moteltze-efektua dute.

=== Berotegi-efektuko gasen igorpena ===
{{OWID|owid=grapher/co2-long-term-concentration|image=Co2-long-term-concentration.png|alt=CO2 kontzentrazioaren grafiko historikoa.|caption=<chem>CO2</chem> kontzentrazioaren grafiko historikoa.|izenburua=CO2 kontzentrazioaren grafiko historikoa.}}
[[Berotegi-efektuko gas]]ak gardenak dira [[Eguzki-argi|eguzki-argiari]] dagokionez, eta, beraz, horrek atmosfera zeharkatzea ahalbidetzen dute, Lurraren azalera berotzeko. Lurrak [[bero]]a irradiatzen du, eta berotegi-efektuko gasek zati bat xurgatzen dute. Xurgapen horrek beroak espaziora ihes egiteko duen abiadura moteltzen du, beroa Lurraren gainazaletik gertu harrapatuz eta denborarekin berotuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Causes of Climate Change|url=https://climate.nasa.gov/causes|aldizkaria=Climate Change: Vital Signs of the Planet|sartze-data=2022-10-06}}</ref>. [[Industria Iraultza]]ren aurretik, berotegi efektuko gas kopuru naturalen ondorioz, lurrazaletik hurbil zegoen airea 33° C epelagoa zen naturalki izango litzatekeena baino<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chapter 1: Historical Overview of Climate Change Science - AR4 WGI|url=https://archive.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/ch1.html|aldizkaria=archive.ipcc.ch|sartze-data=2022-10-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the Greenhouse Effect?|hizkuntza=en|url=https://www.acs.org/content/acs/en/climatescience/climatesciencenarratives/what-is-the-greenhouse-effect.html|aldizkaria=American Chemical Society|sartze-data=2022-10-06}}</ref>. [[Ur-lurrun]]ak (~% 50) eta [[hodei]]ek (~% 25) berotegi-efektuari gehien eragiten dioten arren, tenperaturaren arabera handitu egiten dira eta, beraz, berrelikatu egiten dira. Aldiz, [[Karbono dioxido|CO<sub>2</sub>]] (~% 20), [[ozono troposferiko]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Bin|abizena=Wang|izenburua=Sensitivity of global greenhouse gas budgets to tropospheric ozone pollution mediated by the biosphere|orrialdeak=084001|abizena2=Shugart|abizena3=Lerdau|izena2=Herman H|izena3=Manuel T|data=2017-08-01|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/aa7885|aldizkaria=Environmental Research Letters|alea=8|zenbakia=12|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/aa7885|sartze-data=2022-10-06}}</ref>, [[Klorofluorokarbono|CFC]] eta [[oxido nitroso]]a bezalako gasen kontzentrazioak ez daude tenperaturaren mende, eta, beraz, tenperaturan eragiten duten kanpo-faktoreak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Gavin A.|abizena=Schmidt|izenburua=Attribution of the present-day total greenhouse effect|orrialdeak=D20106|hizkuntza=en|abizena2=Ruedy|abizena3=Miller|abizena4=Lacis|izena2=Reto A.|izena3=Ron L.|izena4=Andy A.|data=2010-10-16|url=http://doi.wiley.com/10.1029/2010JD014287|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=D20|zenbakia=115|issn=0148-0227|doi=10.1029/2010JD014287|sartze-data=2022-10-06}}</ref>.

Industria Iraultzaz geroztik giza jarduerak, batez ere [[Erregai fosil|erregai fosilak]] ([[ikatz]]a, [[petrolio]]a eta [[gas natural]]a) erauzteak eta erretzeak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oil and gas firms 'have had far worse climate impact than thought'|hizkuntza=en|data=2020-02-19|url=http://www.theguardian.com/environment/2020/feb/19/oil-gas-industry-far-worse-climate-impact-than-thought-fossil-fuels-methane|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2022-10-06}}</ref>, berotegi-efektuko gasen kopurua handitu du atmosferan, eta horrek desoreka erradiatiboa eragin du. 2019an, CO<sub>2</sub> eta metano kontzentrazioak % 48 eta % 160 inguru igo dira, hurrenez hurren, 1750etik<ref>{{Erreferentzia|abizena=WMO|izenburua=State of the global climate 2020|data=2021|url=https://www.worldcat.org/oclc/1281669822|isbn=978-92-63-11264-4|pmc=1281669822|sartze-data=2022-10-06}}</ref>. Azken 2 milioi urteetan CO<sub>2</sub> maila horiek edozein unetan izan direnak baino handiagoak dira. Metano-kontzentrazioak azken 800.000 urteetan baino askoz handiagoak dira<ref name=":1" />.

2019an, berotegi efektuko gasen munduko isuri antropogenikoak 59.000 milioi tona CO<sub>2</sub> izan ziren. Isuri horien % 75 CO<sub>2</sub> zen, % 18 metanoa, % 4 oxido nitrosoa eta % 2 gas [[fluor]]dunak<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability|hizkuntza=en|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/|aldizkaria=www.ipcc.ch|sartze-data=2022-10-06}}</ref>. CO<sub>2</sub> isuriak, batez ere, garraiorako, fabrikaziorako, berokuntzarako eta elektrizitaterako energia emateko erregai fosilak erretzetik datoz. Beste CO<sub>2</sub> isuri batzuk [[basogabetze]]tik eta prozesu industrialetatik datoz, [[zementu]]a, [[altzairu]]a, [[aluminio]]a eta [[ongarri]]ak fabrikatzeko erreakzio kimikoek askatutako CO<sub>2</sub>a barne<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sector by sector: where do global greenhouse gas emissions come from?|url=https://ourworldindata.org/ghg-emissions-by-sector|aldizkaria=Our World in Data|sartze-data=2022-10-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Halvor|abizena=Kvande|izenburua=The Aluminum Smelting Process|orrialdeak=S2|hizkuntza=en-US|data=2014-05|url=https://journals.lww.com/joem/Fulltext/2014/05001/The_Aluminum_Smelting_Process.2.aspx|aldizkaria=Journal of Occupational and Environmental Medicine|zenbakia=56|issn=1076-2752|pmid=24806722|pmc=PMC4131936|doi=10.1097/JOM.0000000000000154|sartze-data=2022-10-06}}</ref>. Metano-isurketak [[abeltzaintza]]tik, [[simaur]]retik, [[arroz]]-hazkuntzatik, [[zabortegi]]etatik, [[hondakin-ur]]etatik eta ikatz-[[meatzaritza]]tik datoz, baita petrolioa eta gasa erauztetik ere<ref>{{Erreferentzia|izena=OAR|abizena=US EPA|izenburua=Overview of Greenhouse Gases|hizkuntza=en|data=2015-12-23|url=https://www.epa.gov/ghgemissions/overview-greenhouse-gases|aldizkaria=www.epa.gov|sartze-data=2022-10-06}}</ref>. Oxido nitroso isuriak ongarrien deskonposizio mikrobiarretik datoz neurri handi batean<ref>{{Erreferentzia|izena=Cornelius|abizena=Oertel|izenburua=Greenhouse gas emissions from soils—A review|orrialdeak=327–352|hizkuntza=en|abizena2=Matschullat|abizena3=Zurba|abizena4=Zimmermann|abizena5=Erasmi|izena2=Jörg|izena3=Kamal|izena4=Frank|izena5=Stefan|data=2016-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0009281916300551|aldizkaria=Geochemistry|alea=3|zenbakia=76|issn=0009-2819|doi=10.1016/j.chemer.2016.04.002|sartze-data=2022-10-06}}</ref>.

Baso-soiltzeak berotegi-efektuko gasen isurketei egiten dien ekarpena gorabehera, lurrazalak, bereziki bertako basoek, [[karbono-hustubide]] garrantzitsua izaten jarraitzen du CO<sub>2</sub>arentzat. Lurrazaleko hustubide-prozesuek, hala nola [[Karbonoaren finkapena|karbonoa lurrean finkatzeak]] eta [[fotosintesi]]ak, munduko CO<sub>2</sub> isurien % 29 inguru ezabatzen dute<ref name=":2" />. Ozeanoa ere karbono-hustubide garrantzitsua da bi etapako prozesu baten bidez. Lehenik, CO<sub>2</sub> gainazaleko uretan disolbatzen da. Ondoren, ozeanoaren itzulerako zirkulazioak ozeanoaren barnealderantz banatzen du, eta bertan metatzen da denborarekin [[karbonoaren zikloa]]ren zati gisa. Azken bi hamarkadetan, munduko ozeanoek isuritako CO<sub>2</sub>aren % 20-30 xurgatu dute.

Ustez garbia den teknologiak, hain zuzen, Interneteko datu fluxu handien agerpenak gas igorpenen igoera ekarri du azken hamarkadetan. Hain zuzen, datu digitalen transmisioa eta mantentzea da CO<sub>2</sub> gas-igorpenen iturri nagusietako bat, zerbitzariek horretarako beharrezko duten hozketa dela eta.<ref>{{Erreferentzia|izena=15 de Octubre|abizena=de 2020|izenburua=Cuánta contaminación producen tus dispositivos electrónicos y cómo disminuirla|hizkuntza=es-ES|url=https://www.infobae.com/america/tecno/2020/10/15/cuanta-contaminacion-producen-tus-dispositivos-electronicos-y-como-disminuirla/|aldizkaria=infobae|sartze-data=2021-12-10}}</ref> 2020ko [[COVID-19 pandemia|pandemia]] urtean, historian inoiz baino gehiago igorri zen CO<sub>2</sub> atmosferara.<ref>{{Erreferentzia|abizena=EFE|izenburua=Nuevo récord de dióxido de carbono en la atmósfera en 2020 pese al parón de la pandemia de coronavirus|hizkuntza=es|data=2021-10-25|url=https://cadenaser.com/ser/2021/10/25/ciencia/1635155568_312719.html|aldizkaria=Cadena SER|sartze-data=2021-12-10}}</ref>

=== Aerosolak eta hodeiak ===
[[Airearen kutsadura]], [[aerosol]] bidez, gizakien [[Osasun|osasunerako]] zama handia izateaz gain, klimari ere eragiten dio, eskala handian<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7il-3">{{Erreferentzia|izena=B. H.|abizena=Samset|izenburua=Climate Impacts From a Removal of Anthropogenic Aerosol Emissions|orrialdeak=1020–1029|hizkuntza=en|abizena2=Sand|abizena3=Smith|abizena4=Bauer|abizena5=Forster|abizena6=Fuglestvedt|abizena7=Osprey|abizena8=Schleussner|izena2=M.|izena3=C. J.|izena4=S. E.|izena5=P. M.|izena6=J. S.|izena7=S.|izena8=C.‐F.|data=2018-01-28|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/2017GL076079|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=2|zenbakia=45|issn=0094-8276|pmid=32801404|pmc=PMC7427631|doi=10.1002/2017GL076079|sartze-data=2022-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=V. Faye|abizena=McNeill|izenburua=Atmospheric Aerosols: Clouds, Chemistry, and Climate|orrialdeak=427–444|hizkuntza=en|data=2017-06-07|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-chembioeng-060816-101538|aldizkaria=Annual Review of Chemical and Biomolecular Engineering|alea=1|zenbakia=8|issn=1947-5438|doi=10.1146/annurev-chembioeng-060816-101538|sartze-data=2022-10-15}}</ref><ref name="Izenik_gabekoa-1ž7il-3"/>. 1961 eta 1990 bitartean, Lurraren azalera iristen den eguzki-argiaren kopurua pixkanaka murrizten ari zela ikusi zen. Fenomeno hori [[Iluntze global|iluntze globala]] izenez ezagutzen da, eta [[bioerregai]]ak eta [[erregai fosil]]ak erretzetik datozen aerosolei egotzi ohi zaie<ref>{{Erreferentzia|izena=Yanyi|abizena=He|izenburua=A Revisit of Global Dimming and Brightening Based on the Sunshine Duration|orrialdeak=4281–4289|hizkuntza=en|abizena2=Wang|abizena3=Zhou|abizena4=Wild|izena2=Kaicun|izena3=Chunlüe|izena4=Martin|data=2018-05-16|url=http://doi.wiley.com/10.1029/2018GL077424|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=9|zenbakia=45|doi=10.1029/2018GL077424|sartze-data=2022-10-15}}</ref><ref name="Izenik_gabekoa-1ž7il-4">{{Erreferentzia|izena=T.|abizena=Storelvmo|izenburua=Disentangling greenhouse warming and aerosol cooling to reveal Earth’s climate sensitivity|orrialdeak=286–289|hizkuntza=en|abizena2=Leirvik|abizena3=Lohmann|abizena4=Phillips|abizena5=Wild|izena2=T.|izena3=U.|izena4=P. C. B.|izena5=M.|data=2016-04|url=https://www.nature.com/articles/ngeo2670|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=4|zenbakia=9|issn=1752-0908|doi=10.1038/ngeo2670|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Mundu mailan, aerosolek behera egin dute 1990etik, eta horrek esan nahi du jada ez dutela hainbeste ezkutatzen berotegi-efektuko gasek eragindako berotzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Wild|izenburua=From Dimming to Brightening: Decadal Changes in Solar Radiation at Earth's Surface|orrialdeak=847–850|hizkuntza=en|abizena2=Gilgen|abizena3=Roesch|abizena4=Ohmura|abizena5=Long|abizena6=Dutton|abizena7=Forgan|abizena8=Kallis|abizena9=Russak|izena2=Hans|izena3=Andreas|izena4=Atsumu|izena5=Charles N.|izena6=Ellsworth G.|izena7=Bruce|izena8=Ain|izena9=Viivi|data=2005-05-06|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1103215|aldizkaria=Science|alea=5723|zenbakia=308|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1103215|sartze-data=2022-10-15}}</ref><ref name="Izenik_gabekoa-1ž7il-4"/><ref name="Izenik_gabekoa-1ž7il-3"/>.

Aerosolek eguzki-erradiazioa sakabanatu eta xurgatzen dute. [[Lurraren erradiazio-balantzea|Lurraren erradiazio-balantzean]] ere zeharkako ondorioak dituzte. [[Sulfato]]-aerosolek [[hodei]]en kondentsazio-nukleo gisa jarduten dute, eta tanta gehiago eta txikiagoak dituzten hodeiak sortzen dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=S.|abizena=Twomey|izenburua=The Influence of Pollution on the Shortwave Albedo of Clouds|orrialdeak=1149–1152|hizkuntza=EN|data=1977-07-01|url=https://journals.ametsoc.org/view/journals/atsc/34/7/1520-0469_1977_034_1149_tiopot_2_0_co_2.xml|aldizkaria=Journal of the Atmospheric Sciences|alea=7|zenbakia=34|issn=0022-4928|doi=10.1175/1520-0469(1977)034<1149:TIOPOT>2.0.CO;2|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Hodei horiek eguzki-erradiazioa tanta gutxiago eta handiagoak dituzten hodeiek baino modu eraginkorragoan islatzen dute. Euri tanten hazkundea ere murrizten dute, eta, ondorioz, hodeiak islatzaileagoak dira sartzen den eguzki argiaren aurrean<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruce A.|abizena=Albrecht|izenburua=Aerosols, Cloud Microphysics, and Fractional Cloudiness|orrialdeak=1227–1230|hizkuntza=en|data=1989-09-15|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.245.4923.1227|aldizkaria=Science|alea=4923|zenbakia=245|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.245.4923.1227|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Aerosolen zeharkako ondorioek eragiten dute ziurgabetasun handiena indar erradiatiboan.

Aerosolek berotze globala mugatu ohi duten arren eguzki-argia islatzean, [[elur]]raren edo [[izotz]]aren gainera erortzen den [[kedar]]raren [[karbono beltz]]ak berotze globalean lagun dezake. Eguzki-argiaren xurgapena ez ezik, urtzea eta itsas mailaren igoera ere areagotzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=V.|abizena=Ramanathan|izenburua=Global and regional climate changes due to black carbon|orrialdeak=221–227|hizkuntza=en|abizena2=Carmichael|izena2=G.|data=2008-04|url=https://www.nature.com/articles/ngeo156|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=4|zenbakia=1|issn=1752-0908|doi=10.1038/ngeo156|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Artikoan karbono beltzaren gordailu berriak mugatzeak berotze globala 0,2 °C murriztu lezake 2050erako<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Sand|izenburua=Response of Arctic temperature to changes in emissions of short-lived climate forcers|orrialdeak=286–289|hizkuntza=en|abizena2=Berntsen|abizena3=von Salzen|abizena4=Flanner|abizena5=Langner|abizena6=Victor|izena2=T. K.|izena3=K.|izena4=M. G.|izena5=J.|izena6=D. G.|data=2016-03|url=https://www.nature.com/articles/nclimate2880|aldizkaria=Nature Climate Change|alea=3|zenbakia=6|issn=1758-6798|doi=10.1038/nclimate2880|sartze-data=2022-10-15}}</ref>.

=== Lurzoruaren erabileran aldaketak ===
[[Fitxategi:20210331_Global_tree_cover_loss_-_World_Resources_Institute.svg|thumb|[[Basogabetze]]a munduan.]]
Gizakiek [[lurzoru|Lurraren azalera]] aldatzen dute batez ere [[nekazaritza]]-lur gehiago sortzeko. Gaur egun, nekazaritzak lurraren azaleraren % 34 hartzen du, % 26 [[baso]]ak dira eta % 30 ez da bizitzeko modukoa (glaziarrak, basamortuak, etab.)<ref>{{Erreferentzia|izena=Hannah|abizena=Ritchie|izenburua=Land Use|abizena2=Roser|izena2=Max|data=2013-11-13|url=https://ourworldindata.org/land-use|aldizkaria=Our World in Data|sartze-data=2022-10-12}}</ref>. Baso-lurren kopuruak behera egiten jarraitzen du, eta hori da lurraren erabileran berotze globala eragiten duen aldaketa nagusia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=One-Fourth of Forest Loss Permanent; Global Deforestation Not Slowing Down|hizkuntza=en|url=https://news.uark.edu/articles/42776|aldizkaria=University of Arkansas News|sartze-data=2022-10-12}}</ref>. [[Deforestazio]]ak zuhaitzek suntsitzen direnean duten CO<sub>2</sub> kopurua askatzen du, eta zuhaitz horiek etorkizunean CO<sub>2</sub> gehiago xurgatzea eragozten du. Deforestazioaren arrazoi nagusiak honako hauek dira: basotik nekazaritza-lurrerako erabileraren etengabeko aldaketa, behi-[[haragi]]a eta [[palma-olio]]a (% 27), baso-produktuak ekoizteko mozketa (% 26), epe laburreko migrazio-laboreak (% 24) eta [[Baso-sute|baso-suteak]] (% 23)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philip G.|abizena=Curtis|izenburua=Classifying drivers of global forest loss|orrialdeak=1108–1111|hizkuntza=en|abizena2=Slay|abizena3=Harris|abizena4=Tyukavina|abizena5=Hansen|izena2=Christy M.|izena3=Nancy L.|izena4=Alexandra|izena5=Matthew C.|data=2018-09-14|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aau3445|aldizkaria=Science|alea=6407|zenbakia=361|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.aau3445|sartze-data=2022-10-12}}</ref>.

Lurzoruaren erabilera-aldaketek ez diete berotegi-efektuko gasen isurketei soilik eragiten. Eskualde bateko landaretza motak tokiko tenperaturari eragiten dio. Eragina du espazioan islatzen den eguzki-argi kopuruan ([[albedo]]) eta [[ebapotranspirazio|lurrunketa bidez]] galtzen den bero kopuruan. Adibidez, baso ilun batetik belardi batera aldatzeak azalera argiago bihurtzen du, eta horrek eguzki-argi gehiago islatzea eragiten du. Deforestazioak tenperaturei ere eragin diezaieke, hodeietan eragina duten konposatu kimikoen askapena aldatzean eta haize-patroiak aldatzean<ref>{{Erreferentzia|izena=Frances|abizena=Seymour|izenburua=Forests in the IPCC Special Report on Land Use: 7 Things to Know|hizkuntza=en|abizena2=Gibbs|izena2=David|data=2019-08-08|url=https://www.wri.org/insights/forests-ipcc-special-report-land-use-7-things-know|sartze-data=2022-10-12}}</ref>. Eremu tropikal eta epeletan, efektu garbia beroketa esanguratsua eragitea da; poloetatik hurbilen dauden latitudeetan, berriz, albedo irabazi batek (basoa elurrezko estalkiak ordezten duen heinean) hozte efektua eragiten du. Mundu mailan, efektu horiek apur bat hoztea eragin dutela uste da, gainazaleko albedoa handituz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chapter 2 : Land–Climate interactions — Special Report on Climate Change and Land|url=https://www.ipcc.ch/srccl/chapter/chapter-2/|sartze-data=2022-10-12}}</ref>.

=== Kausa naturalak ===
[[Fitxategi:2017_Global_warming_attribution_-_based_on_NCA4_Fig_3.3_-_single-panel_version.svg|thumb|Klima aldaketaren atribuzioa. Kausa naturalen eta gizakien eragina neurtzen dira grafiko honetan.]] 
Iraganean ere klima-aldaketa garaiak izan dira, baina oraingoaren aldean faktore naturalek eragindakoak, ez giza-jardueraren ondorioz sortutakoak. Lurraren [[orbita]] ez da zirkularra, baizik eta [[elipse]] bat, formaz eta orientazioz denboran zehar poliki-poliki aldatzen dena. Orbita aldaketak hiru dira, baina bakarrik lehena hartzen da kontuan kausa bezala. Lurraren eta Eguzkiaren arteko batez besteko distantzia handitu eta txikitu egiten da (10.000 urtez behin ziklo bat). Mugimendu honek aldatu egiten du Lurrera iristen den eguzki-energia kopurua, eta horrek klima aldatzen du.<ref name="#4">{{Erreferentzia|izena=Dessler, Andrew|abizena=E.|izenburua=Klima-aldaketa globalaren zientzia eta politika : eztabaidarako gida|argitaletxea=Ehupress|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/863180508|isbn=9788498602111|pmc=863180508|sartze-data=2019-02-28}}</ref> [[Tektonika|Jarduera tektonikoak]] epe-luzera begiratuta daude (milioika urte). [[Kontinente]]en eta [[mendi]]en kokapenean izandako aldaketek hainbat modutan alda dezakete klima. Adibidez, kontinenteen kokapenak erabakitzen du lurraren zenbateko [[azalera]] estaltzen duen [[elur]]rak edo zenbat [[euri]] isurtzen den. Halaber, [[haize]] nagusien mugimenduak alda ditzake.<ref name="#4" /> Fenomeno hauek iraganean izandako klima aldaketak azaltzeko balio badute ere, oso geldoak dira, eta ez dute eraginik gaur egun ikusten dugun joeran.

[[Sumendi]]en [[Sumendi-erupzio|erupzioek]] atmosferara [[hauts]]a eta [[Sumendi-errauts|errautsa]] jaurtitzen dute. Hautsak eta errautsak blokatu egiten dute eguzkitik datorren argia. Ondorioz, erupzio nagusi baten ondoren, hurrengo urteetan hozten egiten du Lurra.<ref>{{Erreferentzia|abizena=@NatGeoES|izenburua=Ciencia|hizkuntza=es|url=https://www.nationalgeographic.es/ciencia|aldizkaria=Ciencia {{!}} National Geographic|sartze-data=2019-02-28}}</ref> Hala ere, sumendien eragina CO2aren emisioetan gizakienaren %1 baino ez da gaur egun<ref>{{Erreferentzia|izena=Tobias P.|abizena=Fischer|izenburua=AGU Centennial Grand Challenge: Volcanoes and Deep Carbon Global CO 2 Emissions From Subaerial Volcanism—Recent Progress and Future Challenges|hizkuntza=en|abizena2=Aiuppa|izena2=Alessandro|data=2020-03|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2019GC008690|aldizkaria=Geochemistry, Geophysics, Geosystems|alea=3|zenbakia=21|issn=1525-2027|doi=10.1029/2019GC008690|sartze-data=2022-10-15}}</ref>.

Eguzkiaren argia, klima gidatzen duen energia-iturria da. Eguzkitik lurrazalera iristen den argi kantitatean aldaketak izanez gero, aldatu egingo luke klima. Adibidez, [[1650]] eta [[1850]]. urteen artean eguzki jardueraren gainbehera bat gertatu zen eta izotz aro txiki bat sortu zuen planetan. [[Groenlandia]] bakartuta geratu zen partzialki eta [[glaziar]]rek [[Alpeak|Alpeetan]] aurrera egin zuten.<ref name="#2" /> Berotegi-gasek berotze globalean duten eragina oso txikia dela uste duten zientzialariek (hots, klima-aldaketari garrantzia kentzen dioten eszeptikoek) azken urteotako tenperaturen igoera eguzkiaren jardueraren ondorioz dela proposatu dute ([[Eguzkiaren orban|eguzkiaren orbanak]] ugariagoak direnean eguzkiak [[erradiazio]] gehiago igortzen du).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Review of the Draft Fourth National Climate Assessment|data=2018-05-18|url=http://dx.doi.org/10.17226/25013|doi=10.17226/25013|sartze-data=2019-02-28}}</ref> Aldaketa horren ondorioz balitz, [[troposfera]] eta [[estratosfera]] ere berotuko lirateke, eta ez da hala gertatzen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Global Climate Change Impacts in the United States|hizkuntza=en|url=https://www.globalchange.gov/browse/reports/global-climate-change-impacts-united-states|aldizkaria=GlobalChange.gov|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Gainera, azken hamarkadetan ez da egon aldaketa nabarmenik Eguzkiaren erradiazioan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is the Sun causing global warming?|url=https://climate.nasa.gov/faq/14/is-the-sun-causing-global-warming|aldizkaria=Climate Change: Vital Signs of the Planet|sartze-data=2022-10-15}}</ref>.

=== Klima-aldaketaren atzeraelikadura ===
[[Fitxategi:NORTH POLE Ice (19626661335).jpg|thumb|Itsas izotzak sartzen den eguzki-argiaren % 50 eta % 70 artean islatzen du, eta ozeanoak, ilunagoa denez, % 6 baino ez du islatzen. Itsas izotz eremu bat urtzen denean eta ozeano gehiago agerian uzten duenean, horrek bero gehiago xurgatzen du, eta horrek tenperatura handitzen du eta izotz gehiago urtzen du. [[Izotz-albedo berrelikadura|Prozesu hori]] atzeraelikadura positiboa da.]]
Atzeraelikadurek aldatu egiten dute klima-sistemak hasierako behartze bati ematen dion erantzuna: [[Atzeraeragin positibo|atzeraelikadura "autosendogarriek" edo "positiboek"]] areagotzen dute, eta [[Atzeraeragin negatibo|atzeraelikadura "orekatzaileek" edo "negatiboek"]] murrizten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Study of Earth as an Integrated System|url=https://climate.nasa.gov/nasa_science/science|aldizkaria=Climate Change: Vital Signs of the Planet|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Errefortzuko atzeraelikadura nagusiak honako hauek dira: [[ur-lurrunaren berrelikadura]], [[izotz-albedo berrelikadura]] eta hodeien efektu garbia<ref name=":1" />. Oreka-mekanismo nagusia [[Hozte erradiatibo|hozte erradiatiboa]] da, Lurraren gainazalak bero gehiago igortzen baitu espaziora, tenperaturaren igoerari erantzuteko. Tenperaturaren atzeraelikaduraz gain, atzeraelikadurak daude [[karbonoaren zikloa]]n, hala nola CO<sub>2</sub>ren ongarri-efektua landareen hazkundean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Climate change 2013 : the physical science basis : Working Group I contribution to the Fifth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/879855060|isbn=978-1-107-05799-9|pmc=879855060|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Atzeraelikadurei buruzko ziurgabetasuna da klima-eredu desberdinek isuri kopuru jakin baterako beroketa-magnitude desberdinak proiektatzeko arrazoi nagusia<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric W.|abizena=Wolff|izenburua=Feedbacks on climate in the Earth system: introduction|orrialdeak=20140428|abizena2=Shepherd|abizena3=Shuckburgh|abizena4=Watson|izena2=John G.|izena3=Emily|izena4=Andrew J.|data=2015-11-13|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsta.2014.0428|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences|alea=2054|zenbakia=373|pmid=26438277|pmc=PMC4608041|doi=10.1098/rsta.2014.0428|sartze-data=2022-10-15}}</ref>.

Berotegi-efektuko gasek airea berotzen duten heinean, [[Hezetasun erlatibo|hezetasun gehiago atxiki dezake]]. Ur-lurruna berotegi-efektuko gas indartsua da, eta, beraz, are gehiago berotzen du atmosfera. Hodeiak ugarituz gero, eguzki-argi gehiago islatuko da espazioan, eta planeta hoztuko da. Hodeiak altuagoak eta finagoak badira, isolatzaile bat bezala jokatzen dute, beroa behetik behera islatuz eta planeta berotuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard G|abizena=Williams|izenburua=Controls of the transient climate response to emissions by physical feedbacks, heat uptake and carbon cycling|orrialdeak=0940c1|hizkuntza=en|abizena2=Ceppi|abizena3=Katavouta|izena2=Paulo|izena3=Anna|data=2020-09-01|url=https://doi.org/10.1088/1748-9326/ab97c9|aldizkaria=Environmental Research Letters|alea=9|zenbakia=15|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/ab97c9|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Hodeien eragina atzeraelikaduraren ziurgabetasun-iturri handiena da.

Beste atzeraelikadura garrantzitsu bat [[Artiko]]an elur-geruza eta itsas izotza murriztea da, Lurraren gainazalaren islakortasuna murrizten baitu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arctic amplification|url=https://climate.nasa.gov/news/927/arctic-amplification|aldizkaria=Climate Change: Vital Signs of the Planet|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Orain, Eguzkiaren energia gehiago xurgatzen da eskualde horietan, eta horrek Artikoko tenperatura-aldaketak anplifikatzen laguntzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Judah|abizena=Cohen|izenburua=Recent Arctic amplification and extreme mid-latitude weather|orrialdeak=627–637|hizkuntza=en|abizena2=Screen|abizena3=Furtado|abizena4=Barlow|abizena5=Whittleston|abizena6=Coumou|abizena7=Francis|abizena8=Dethloff|abizena9=Entekhabi|izena2=James A.|izena3=Jason C.|izena4=Mathew|izena5=David|izena6=Dim|izena7=Jennifer|izena8=Klaus|izena9=Dara|data=2014-09|url=https://www.nature.com/articles/ngeo2234|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=9|zenbakia=7|issn=1752-0908|doi=10.1038/ngeo2234|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Artikoaren anplifikazioa ere urtzen ari da [[permafrost]]a, metanoa eta CO<sub>2</sub> atmosferara askatzen dituena<ref>{{Erreferentzia|izena=Merritt R.|abizena=Turetsky|izenburua=Permafrost collapse is accelerating carbon release|orrialdeak=32–34|hizkuntza=en|abizena2=Abbott|abizena3=Jones|abizena4=Walter Anthony|abizena5=Olefeldt|abizena6=Schuur|abizena7=Koven|abizena8=McGuire|abizena9=Grosse|izena2=Benjamin W.|izena3=Miriam C.|izena4=Katey|izena5=David|izena6=Edward A. G.|izena7=Charles|izena8=A. David|izena9=Guido|data=2019-05|url=https://www.nature.com/articles/d41586-019-01313-4|aldizkaria=Nature|alea=7754|zenbakia=569|doi=10.1038/d41586-019-01313-4|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Klima aldaketak hezeguneetan, itsas sistemetan eta ur gezako sistemetan metanoa askatzea ere eragin dezake<ref>{{Erreferentzia|izena=Joshua F.|abizena=Dean|izenburua=Methane Feedbacks to the Global Climate System in a Warmer World|orrialdeak=207–250|hizkuntza=en|abizena2=Middelburg|abizena3=Röckmann|abizena4=Aerts|abizena5=Blauw|abizena6=Egger|abizena7=Jetten|abizena8=de Jong|abizena9=Meisel|izena2=Jack J.|izena3=Thomas|izena4=Rien|izena5=Luke G.|izena6=Matthias|izena7=Mike S. M.|izena8=Anniek E. E.|izena9=Ove H.|data=2018-03|url=http://doi.wiley.com/10.1002/2017RG000559|aldizkaria=Reviews of Geophysics|alea=1|zenbakia=56|doi=10.1002/2017RG000559|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Oro har, atzeraelikadura klimatikoak gero eta positiboagoak izatea espero da<ref name=":1" />.

Gizakiak eragindako CO<sub>2</sub> isurien erdia inguru lehorreko landareek eta ozeanoek xurgatu dute<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Carbon Cycle|hizkuntza=en|data=2011-06-16|url=https://www.earthobservatory.nasa.gov/features/CarbonCycle/page5.php|aldizkaria=www.earthobservatory.nasa.gov|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Lurrean, CO<sub>2</sub>aren hazkundeak eta hazkunde-denboraldiaren luzapenak landareen hazkundea suspertu dute. Klima-aldaketak areagotu egiten ditu lehorteak eta bero-boladak, landareen hazkundea eragozten dutenak, eta, horren ondorioz, ez dago zalantzarik karbono-hustubide horrek hazten jarraituko duenik etorkizunean. Lurzoruek karbono kantitate handiak dituzte eta [[Lurzoruko karbonoaren berrelikadura|zati bat aska dezakete berotzen direnean]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. M.|abizena=Melillo|izenburua=Long-term pattern and magnitude of soil carbon feedback to the climate system in a warming world|orrialdeak=101–105|hizkuntza=en|abizena2=Frey|abizena3=DeAngelis|abizena4=Werner|abizena5=Bernard|abizena6=Bowles|abizena7=Pold|abizena8=Knorr|abizena9=Grandy|izena2=S. D.|izena3=K. M.|izena4=W. J.|izena5=M. J.|izena6=F. P.|izena7=G.|izena8=M. A.|izena9=A. S.|data=2017-10-06|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aan2874|aldizkaria=Science|alea=6359|zenbakia=358|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.aan2874|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Ozeanoak CO<sub>2</sub> eta bero gehiago xurgatzen duen heinean, azidotu egiten da, zirkulazioa aldatu egiten da eta [[fitoplankton]]ak karbono gutxiago xurgatzen du, eta horrek murriztu egiten du ozeanoak atmosferako karbonoa xurgatzen duen abiadura. Oro har, CO<sub>2</sub> kontzentrazio handiagoak izanez gero, Lurrak gure isurketen zati txiki bat xurgatuko du<ref name=":1" />.

== Ondorioak ==
=== Ingurumen-ondorioak ===
[[Fitxategi:Sea_level_history_and_projections.svg|thumb|Itsas mailaren berreraikuntza historikoa eta Estatu Batuetako Aldaketa Globalaren Ikerketa Programak 2017an argitaratutako 2100 proiekzio]]Klima-aldaketaren ingurumen-ondorioak zabalak eta irismen handikoak dira, eta ozeanoei, izotzari eta eguraldiari eragiten diete. Aldaketak pixkanaka edo azkar gerta daitezke. Efektu horien frogak iraganean izandako klima-aldaketaren azterketatik, modelizaziotik eta behaketa modernoetatik datoz<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Hansen|izenburua=Ice melt, sea level rise and superstorms: evidence from paleoclimate data, climate modeling, and modern observations that 2 °C global warming could be dangerous|orrialdeak=3761–3812|hizkuntza=English|abizena2=Sato|abizena3=Hearty|abizena4=Ruedy|abizena5=Kelley|abizena6=Masson-Delmotte|abizena7=Russell|abizena8=Tselioudis|abizena9=Cao|izena2=Makiko|izena3=Paul|izena4=Reto|izena5=Maxwell|izena6=Valerie|izena7=Gary|izena8=George|izena9=Junji|data=2016-03-22|url=https://acp.copernicus.org/articles/16/3761/2016/|aldizkaria=Atmospheric Chemistry and Physics|alea=6|zenbakia=16|issn=1680-7316|doi=10.5194/acp-16-3761-2016|sartze-data=2022-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Smithsonian|abizena=Magazine|izenburua=Studying the Climate of the Past Is Essential for Preparing for Today's Rapidly Changing Climate|hizkuntza=en|abizena2=Wing|izena2=Scott L.|url=https://www.smithsonianmag.com/smithsonian-institution/studying-climate-past-essential-preparing-todays-rapidly-changing-climate-180959595/|aldizkaria=Smithsonian Magazine|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. 1950eko hamarkadatik, [[lehorte]]ak eta [[bero-bolada]]k gero eta maizago agertu dira<ref>{{Erreferentzia|abizena=USGCRP|izenburua=Climate Science Special Report|orrialdeak=1–470|hizkuntza=en|url=https://science2017.globalchange.gov/chapter/15/|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Indian eta Asiako ekialdean fenomeno oso heze edo lehorrak ugaritu egin dira [[montzoi]] garaian<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie Paige|abizena=Ogburn,ClimateWire|izenburua=Indian Monsoons Are Becoming More Extreme|hizkuntza=en|url=https://www.scientificamerican.com/article/indian-monsoons-are-becoming-more-extreme/|aldizkaria=Scientific American|sartze-data=2022-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Claire|abizena=Burke|izenburua=Impact of Anthropogenic Climate Change on the East Asian Summer Monsoon|orrialdeak=5205–5220|hizkuntza=EN|abizena2=Stott|izena2=Peter|data=2017-07-15|url=https://journals.ametsoc.org/view/journals/clim/30/14/jcli-d-16-0892.1.xml|aldizkaria=Journal of Climate|alea=14|zenbakia=30|issn=0894-8755|doi=10.1175/JCLI-D-16-0892.1|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Litekeena da prezipitazioen indizeak eta [[urakan]]en eta [[tifoi]]en intentsitateak gora egitea<ref>{{Erreferentzia|abizena=USGCRP|izenburua=Climate Science Special Report|orrialdeak=1–470|hizkuntza=en|url=https://science2017.globalchange.gov/chapter/9/|sartze-data=2022-10-15}}</ref>, eta haien banaketa geografikoko eremua polarretara zabaltzea, klimaren berotzeari erantzuteko<ref>{{Erreferentzia|izena=Joshua|abizena=Studholme|izenburua=Poleward expansion of tropical cyclone latitudes in warming climates|orrialdeak=14–28|hizkuntza=en|abizena2=Fedorov|abizena3=Gulev|abizena4=Emanuel|abizena5=Hodges|izena2=Alexey V.|izena3=Sergey K.|izena4=Kerry|izena5=Kevin|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41561-021-00859-1|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=1|zenbakia=15|issn=1752-0908|doi=10.1038/s41561-021-00859-1|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Zikloi tropikalen maiztasuna ez da handitu klima-aldaketaren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hurricanes and Climate Change|url=https://www.c2es.org/content/hurricanes-and-climate-change/|aldizkaria=Center for Climate and Energy Solutions|sartze-data=2022-10-15}}</ref>.

[[Itsas-mailaren igoera|Itsasoaren maila globala igotzen]] ari da [[glaziarren atzeraldia 1850etik aurrera|glaziarren urtzearen]], [[Groenlandiako izotz-geruza|Groenlandiako]] eta [[Antartikako izotz-geruza|Antartikako izotz geruzen]] urtzearen eta hedapen termikoaren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel P.|abizena=Ansa|izenburua=Antartikako izotza salbatzeko, garaiz da, baina azken aukera izan liteke, zientzialarien arabera|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/216960/antartikako-izotza-salbatzeko-garaiz-da-baina-azken-aukera-izan-liteke-zientzialarien-arabera.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. 1993 eta 2020 artean, igoera areagotu zen denborarekin, urtean 3,3 ± 0,3 mm-ko batez bestekoarekin<ref>{{Erreferentzia|abizena=WMO|izenburua=State of the global climate 2020|data=2021|url=https://www.worldcat.org/oclc/1281669822|isbn=978-92-63-11264-4|pmc=1281669822|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. XXI. mendean zehar, IPCCk aurreikusten du, emisio oso altuen egoera batean, itsas maila 61 eta 110 cm artean igo daitekeela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chapter 4: Sea Level Rise and Implications for Low-Lying Islands, Coasts and Communities — Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate|url=https://www.ipcc.ch/srocc/chapter/chapter-4-sea-level-rise-and-implications-for-low-lying-islands-coasts-and-communities/|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Ozeanoen beroaren gorakada Antartikako glaziarren irteerak hondatzen eta azaleratzeko mehatxua egiten ari da, izotz-geruza asko urtzeko arriskuarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert M.|abizena=DeConto|izenburua=Contribution of Antarctica to past and future sea-level rise|orrialdeak=591–597|hizkuntza=en|abizena2=Pollard|izena2=David|data=2016-03|url=https://www.nature.com/articles/nature17145|aldizkaria=Nature|alea=7596|zenbakia=531|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature17145|sartze-data=2022-10-15}}</ref> eta isuriak handiak izanez gero itsas maila 2100ean 2 metro igotzeko aukerarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan L.|abizena=Bamber|izenburua=Ice sheet contributions to future sea-level rise from structured expert judgment|orrialdeak=11195–11200|hizkuntza=en|abizena2=Oppenheimer|abizena3=Kopp|abizena4=Aspinall|abizena5=Cooke|izena2=Michael|izena3=Robert E.|izena4=Willy P.|izena5=Roger M.|data=2019-06-04|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1817205116|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=23|zenbakia=116|issn=0027-8424|pmid=31110015|pmc=PMC6561295|doi=10.1073/pnas.1817205116|sartze-data=2022-10-15}}</ref>.

Klima-aldaketaren ondorioz, [[Artikoko itsas izotzaren desegitea|Artikoko itsas izotza murriztu eta argaldu]] egin da hamarkada askotan<ref>{{Erreferentzia|izena=Jinlun|abizena=Zhang|izenburua=What drove the dramatic retreat of arctic sea ice during summer 2007?|orrialdeak=L11505|hizkuntza=en|abizena2=Lindsay|abizena3=Steele|abizena4=Schweiger|izena2=Ron|izena3=Mike|izena4=Axel|data=2008-06-11|url=http://doi.wiley.com/10.1029/2008GL034005|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=11|zenbakia=35|issn=0094-8276|doi=10.1029/2008GL034005|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Espero da izotzik gabeko udak ez direla oso ohikoak izango 1,5 ° C-ko beroketarekin, baina aurreikusten da hiru edo hamar urtean behin gertatuko direla, 2 °C-ko beroketa-mailarekin. Atmosferako CO<sub>2</sub> kontzentrazio handiagoek aldaketak eragin dituzte ozeanoen kimikan. Disolbatutako CO<sub>2</sub>a handitzeak [[Ozeanoen azidifikazio|ozeanoak azidotzea]] eragiten du<ref>{{Erreferentzia|izena=Scott C.|abizena=Doney|izenburua=Ocean Acidification: The Other CO 2 Problem|orrialdeak=169–192|hizkuntza=en|abizena2=Fabry|abizena3=Feely|abizena4=Kleypas|izena2=Victoria J.|izena3=Richard A.|izena4=Joan A.|data=2009-01-01|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.marine.010908.163834|aldizkaria=Annual Review of Marine Science|alea=1|zenbakia=1|issn=1941-1405|doi=10.1146/annurev.marine.010908.163834|sartze-data=2022-10-15}}</ref>. Gainera, oxigeno mailak gutxitzen ari dira, oxigenoa ez baita hain disolbagarria ur beroenean. Ozeanoko [[Eremu hil|eremu hilak]] ere, oxigeno gutxiko eskualdeak, hedatzen ari dira<ref>{{Erreferentzia|izena=OW|abizena=US EPA|izenburua=Climate Change and Harmful Algal Blooms|hizkuntza=en|data=2013-09-05|url=https://www.epa.gov/nutrientpollution/climate-change-and-harmful-algal-blooms|aldizkaria=www.epa.gov|sartze-data=2022-10-15}}</ref>.

=== Inflexio-puntuak eta epe luzeko eraginak ===
Berotze globalaren maila handiagoek "[[Klima aldaketaren inflexio-puntuak|inflexio-puntuak]]" zeharkatzeko arriskua areagotzen dute, hau da, atalaseak, zeinetatik aurrera jada ezin diren zenbait inpaktu saihestu, nahiz eta tenperaturak murriztu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chapter 3: Impacts of 1.5ºC global warming on natural and human systems — IPCC|url=https://www.ipcc.ch/report/sr15/chapter-3-impacts-of-1-5oc-global-warming-on-natural-and-human-systems/|sartze-data=2022-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=David I.|abizena=Armstrong McKay|izenburua=Exceeding 1.5°C global warming could trigger multiple climate tipping points|orrialdeak=eabn7950|hizkuntza=en|abizena2=Staal|abizena3=Abrams|abizena4=Winkelmann|abizena5=Sakschewski|abizena6=Loriani|abizena7=Fetzer|abizena8=Cornell|abizena9=Rockström|izena2=Arie|izena3=Jesse F.|izena4=Ricarda|izena5=Boris|izena6=Sina|izena7=Ingo|izena8=Sarah E.|izena9=Johan|data=2022-09-09|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.abn7950|aldizkaria=Science|alea=6611|zenbakia=377|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.abn7950|sartze-data=2022-10-23}}</ref>. Adibide bat [[Mendebaldeko Antartika]]ko eta [[Groenlandiako izotz-geruza|Groenlandiako izotz-geruzen]] kolapsoa da; izan ere, tenperatura 1,5 eta 2 °C artean igotzeak arriskuan jar dezake izotz-geruzen urtzea, nahiz eta urtzearen denborazko eskala zalantzazkoa izan eta etorkizuneko berotzearen araberakoa izan<ref>{{Erreferentzia|abizena=NESSC|izenburua=Tipping points in Antarctic and Greenland ice sheets|hizkuntza=en-US|data=2018-11-12|url=https://www.nessc.nl/tipping-points-ice-sheets/|aldizkaria=NESSC|sartze-data=2022-10-23}}</ref>. Eskala handiko aldaketa batzuk epe laburrean gerta litezke, hala nola [[korronte ozeaniko]] batzuen itxiera, hala nola [[Atlantikoko hegoaldeko iraultze zirkulazioa]] (AMOC)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report, CCSP Synthesis and Assessment Product 3-4|data=2013-05-04|url=https://web.archive.org/web/20130504113820/http://www.climatescience.gov/Library/sap/sap3-4/final-report/default.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-10-23}}</ref>. Inflexio-puntuek kalte itzulezinak ere izan ditzakete ekosistemetan, hala nola [[Amazonia]]ko oihanean eta [[koralezko arrezife]]etan<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert|abizena=McSweeney|izenburua=Explainer: Nine ‘tipping points’ that could be triggered by climate change|hizkuntza=en|data=2020-02-10|url=https://www.carbonbrief.org/explainer-nine-tipping-points-that-could-be-triggered-by-climate-change/|aldizkaria=Carbon Brief|sartze-data=2022-10-23}}</ref>.

Klima aldaketaren epe luzeko ondorioen artean izotza gehiago urtzea, ozeanoak berotzea, itsas maila handitzea eta ozeanoak azidotzea daude. Mendeetatik milurtekora bitarteko denborazko eskala batean, aldaketa klimatikoaren magnitudea batez ere CO<sub>2</sub> isuri antropogenikoek baldintzatuko dute. Hori CO<sub>2</sub>aren bizitza atmosferiko luzearen ondorio da<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Collins|izenburua=Chapter 12 - Long-term climate change: Projections, commitments and irreversibility|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|abizena2=Knutti|abizena3=Arblaster|abizena4=Dufresne|abizena5=Fichefet|abizena6=Friedlingstein|abizena7=Gao|abizena8=Gutowski|abizena9=Johns|izena2=R.|izena3=J.|izena4=J.-L.|izena5=T.|izena6=P.|izena7=X.|izena8=W. J.|izena9=T.|data=2013|url=http://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_Chapter12_FINAL.pdf|editore-abizena=IPCC|sartze-data=2022-10-23}}</ref>. CO<sub>2</sub>aren xurgapen ozeanikoa nahiko motela da ozeanoen azidotzeak ehunka edo milaka urtetan zehar jarrai dezan. Kalkuluen arabera, isuri horiek 100.000 urtez luzatu dute, gutxienez, egungo glaziazioen arteko aldia<ref>{{Erreferentzia|izena=Michel|abizena=Crucifix|izenburua=Earth's narrow escape from a big freeze|orrialdeak=162–163|hizkuntza=en|data=2016-01|url=https://www.nature.com/articles/529162a|aldizkaria=Nature|alea=7585|zenbakia=529|issn=1476-4687|doi=10.1038/529162a|sartze-data=2022-10-23}}</ref>. Itsas mailaren gorakadak mende askotan jarraituko du, Celsius graduko 2,3 metroko igoerarekin 2000 urte igarotzean<ref>{{Erreferentzia|izena=Joel B.|abizena=Smith|izenburua=Assessing dangerous climate change through an update of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) “reasons for concern”|orrialdeak=4133–4137|hizkuntza=en|abizena2=Schneider|abizena3=Oppenheimer|abizena4=Yohe|abizena5=Hare|abizena6=Mastrandrea|abizena7=Patwardhan|abizena8=Burton|abizena9=Corfee-Morlot|izena2=Stephen H.|izena3=Michael|izena4=Gary W.|izena5=William|izena6=Michael D.|izena7=Anand|izena8=Ian|izena9=Jan|data=2009-03-17|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0812355106|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=11|zenbakia=106|issn=0027-8424|pmid=19251662|pmc=PMC2648893|doi=10.1073/pnas.0812355106|sartze-data=2022-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Anders|abizena=Levermann|izenburua=The multimillennial sea-level commitment of global warming|orrialdeak=13745–13750|hizkuntza=en|abizena2=Clark|abizena3=Marzeion|abizena4=Milne|abizena5=Pollard|abizena6=Radic|abizena7=Robinson|izena2=Peter U.|izena3=Ben|izena4=Glenn A.|izena5=David|izena6=Valentina|izena7=Alexander|data=2013-08-20|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1219414110|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=34|zenbakia=110|issn=0027-8424|pmid=23858443|pmc=PMC3752235|doi=10.1073/pnas.1219414110|sartze-data=2022-10-23}}</ref>.

=== Fauna eta floran eragina ===
Azkenaldiko berotzeak lurreko eta ur gezako espezie asko poloetara eta altuera handiagoetara bultzatu ditu<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch3|2018|p=218}}.</ref>. Atmosferako CO<sub>2</sub> mailak handitzeak eta hazkunde-denboraldia luzatzeak berdatze globala ekarri dute. Hala ere, [[bero-bolada|bero-boladek]] eta [[lehorte]]ek ekosistemen produktibitatea murriztu dute zenbait eskualdetan. Kontrako efektu horien etorkizuneko oreka ez dago argi{{Sfn|IPCC SRCCL Ch2|2019|p=133}}. Klima-aldaketak klima-eremu lehorragoak hedatzen lagundu du, hala nola [[Desertifikazio|basamortu gehiago]] [[tropiko]]etan<ref>{{harvnb|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019|p=7}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ning|abizena=Zeng|izenburua=Expansion of the world's deserts due to vegetation-albedo feedback under global warming|orrialdeak=L17401|abizena2=Yoon|izena2=Jinho|data=2009-09-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2009GeoRL..3617401Z|aldizkaria=Geophysical Research Letters|zenbakia=36|issn=0094-8276|doi=10.1029/2009GL039699|sartze-data=2022-10-23}}</ref>. Berotze globalaren magnitudeak eta abiadurak aukera gehiago ematen dituzte ekosistemak bat-batean aldatzeko. Oro har, klima-aldaketak espezie askoren [[Espezieen iraungipen|desagerpena]] eragitea espero da<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark C.|abizena=Urban|izenburua=Accelerating extinction risk from climate change|orrialdeak=571–573|data=2015-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2015Sci...348..571U|aldizkaria=Science|zenbakia=348|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.aaa4984|sartze-data=2022-10-23}}</ref>.

Ozeanoak lurra baino astiroago berotu dira, baina landareek eta ozeanoko animaliek lurreko espezieak baino azkarrago migratu dute poloetara<ref>{{Erreferentzia|izena=Elvira S.|abizena=Poloczanska|izenburua=Global imprint of climate change on marine life|orrialdeak=919–925|abizena2=Brown|abizena3=Sydeman|abizena4=Kiessling|abizena5=Schoeman|abizena6=Moore|abizena7=Brander|abizena8=Bruno|abizena9=Buckley|izena2=Christopher J.|izena3=William J.|izena4=Wolfgang|izena5=David S.|izena6=Pippa J.|izena7=Keith|izena8=John F.|izena9=Lauren B.|data=2013-10-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2013NatCC...3..919P|aldizkaria=Nature Climate Change|zenbakia=3|doi=10.1038/nclimate1958|sartze-data=2022-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan|abizena=Lenoir|izenburua=Species better track climate warming in the oceans than on land|orrialdeak=1044–1059|hizkuntza=en|abizena2=Bertrand|abizena3=Comte|abizena4=Bourgeaud|abizena5=Hattab|abizena6=Murienne|abizena7=Grenouillet|izena2=Romain|izena3=Lise|izena4=Luana|izena5=Tarek|izena6=Jérôme|izena7=Gaël|data=2020-08|url=https://www.nature.com/articles/s41559-020-1198-2|aldizkaria=Nature Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=4|issn=2397-334X|doi=10.1038/s41559-020-1198-2|sartze-data=2022-10-23}}</ref>. Lurrean bezala, ozeanoko bero-boladak ohikoagoak dira klima-aldaketaren ondorioz, eta horrek kalte egiten die askotariko organismoei, hala nola [[koral]]ei, [[alga|algei]] eta itsas hegaztiei<ref>{{Erreferentzia|izena=Dan A.|abizena=Smale|izenburua=Marine heatwaves threaten global biodiversity and the provision of ecosystem services|orrialdeak=306–312|abizena2=Wernberg|abizena3=Oliver|abizena4=Thomsen|abizena5=Harvey|abizena6=Straub|abizena7=Burrows|abizena8=Alexander|abizena9=Benthuysen|izena2=Thomas|izena3=Eric C. J.|izena4=Mads|izena5=Ben P.|izena6=Sandra C.|izena7=Michael T.|izena8=Lisa V.|izena9=Jessica A.|data=2019-03-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2019NatCC...9..306S|aldizkaria=Nature Climate Change|zenbakia=9|doi=10.1038/s41558-019-0412-1|sartze-data=2022-10-23}}</ref>. [[Ozeanoen azidifikazio|Ozeanoaren azidotzeak]] zaildu egiten du [[muskuilu]]en, [[lanperna|lanpernen]] eta koralen [[Biomineralizazio|maskorrak eta eskeletoak sortzea]], eta bero-boladek [[koralen zuritze|koralezko uharriak zuritu]] dituzte{{Sfn|IPCC SROCC Summary for Policymakers|2019|p=13}}. Klima-aldaketak eta [[eutrofizazio]]ak bultzatutako alga kaltegarrien loraketek oxigeno-mailak murrizten dituzte, elikadura-sareak nahasten dituzte eta itsasoko bizi-galera handiak eragiten dituzte. Kostaldeko ekosistemek estres berezia jasaten dute<ref>{{harvnb|IPCC SROCC Ch5|2019|p=510}}</ref>. Munduko [[hezegune]]en ia erdiak desagertu egin dira klima-aldaketaren eta beste giza inpaktu batzuen ondorioz{{Sfn|IPCC SROCC Ch5|2019|p=451}}.

{| class="center toccolours"
|+ '''Klima aldaketaren eragina ingurunean'''
|<gallery mode="packed" heights="120" style="line-height:120%">
File:Bleachedcoral.jpg|alt=Underwater photograph of branching coral that is bleached white|[[Kolapso ekologikoa]]. [[Koral Hesi Handia]]n dagoeneko koralen zuritzea ikusi da, eta munduko arrezifeak arriskuan daude<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coral Reef Risk Outlook|hizkuntza=en|url=https://sos.noaa.gov/catalog/datasets/coral-reef-risk-outlook/|aldizkaria=Science On a Sphere|sartze-data=2022-10-23}}</ref>.
File:Orroral Valley Fire viewed from Tuggeranong January 2020.jpg|[[Muturreko eguraldia]]. Lehorteak eta tenperatura altuek okertu zuten mundu mailan suteen kopurua.<ref>{{Erreferentzia|izena=thomas|abizena=harrisson|izenburua=Media reaction: Australia’s bushfires and climate change|hizkuntza=en|data=2020-01-07|url=https://www.carbonbrief.org/media-reaction-australias-bushfires-and-climate-change/|aldizkaria=Carbon Brief|sartze-data=2022-10-23}}</ref>
File:National Park Service Thawing permafrost (27759123542).jpg|[[Permafrost]]aren urtzeak azpiegiturak apurtzen ditu Artikoan eta [[metano]]aren emisioak handitzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Merritt R.|abizena=Turetsky|izenburua=Permafrost collapse is accelerating carbon release|orrialdeak=32–34|hizkuntza=en|abizena2=Abbott|abizena3=Jones|abizena4=Walter Anthony|abizena5=Olefeldt|abizena6=Schuur|abizena7=Koven|abizena8=McGuire|abizena9=Grosse|izena2=Benjamin W.|izena3=Miriam C.|izena4=Katey|izena5=David|izena6=Edward A. G.|izena7=Charles|izena8=A. David|izena9=Guido|data=2019-05|url=https://www.nature.com/articles/d41586-019-01313-4|aldizkaria=Nature|alea=7754|zenbakia=569|doi=10.1038/d41586-019-01313-4|sartze-data=2022-10-23}}</ref>.
File:Endangered arctic - starving polar bear edit.jpg|[[Habitaten suntsiketa]]. Artikoko animalia askok izotza behar dute bizirauteko, desagertzen ari dena Artikoen berotzea dela eta.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch28|2014|p=1596}}</ref>
File:Mountain Pine Beetle damage in the Fraser Experimental Forest 2007.jpg||[[Klima aldaketa eta espezie inbaditzaileak|Espezie inbaditzaileak]]. Neguak epelagoak izateak baimentzen du zuhaitzentzat kaltegarriak diren intsektu gehiagok bizirautea<ref>{{Erreferentzia|izena=Mailing Address: 1000 US Hwy 36 Estes|abizena=Park|izenburua=Climate Change - Rocky Mountain National Park (U.S. National Park Service)|hizkuntza=en|abizena2=Fridays|abizena3=Us|izena2=CO 80517 Phone: 970 586-1206 The Information Office is open year-round: 8:00 a m- 4:00 p m daily in summer; 8:00 a m- 4:00 p m Mondays-|izena3=8:00 a m-12:00 p m Saturdays- Sundays in winter Recorded Trail Ridge Road status:586-1222 Contact|url=https://www.nps.gov/romo/learn/nature/climatechange.htm|aldizkaria=www.nps.gov|sartze-data=2022-10-23}}</ref>. 
</gallery>
|}

=== Eragina gizakiengan ===
==== Elikagaiak eta osasuna ====
==== Eragina bizimoduengan ====

== Neurriak eta Irtenbideak ==

=== Desinformazioaren kontrako borroka ===
Badago munduan berotze globalaren kontu honi garrantzia kendu nahi dioen jendea edo, zuzenean, gertatzen ari dela ukatzen duen jendea. Zientziaren ikuspegitik ebidentzien bildumak eta beste estrategia batzuk proposatu izan dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debunking Handbook 2020 {{!}} Center For Climate Change Communication|hizkuntza=en|url=https://www.climatechangecommunication.org/debunking-handbook-2020/|aldizkaria=www.climatechangecommunication.org|sartze-data=2021-04-27}}</ref>

=== Robotak berotze globalaren aurka ===
Aspalditik, meteorologiako agentziek adimen artifizialaz hornitzen du bere iragarpenak doitzeko, Europako herrialde batzuetako estazioetatik datozen datuekin.

Gaur egun, duela bost urte baino zehatzagoak direla diote datu horiek. Momenturo eredu batzuk sortzen dira tenperaturaren, poluzioaren, ozono geruzaren proportzioen, hezetasunaren balioekin… Balio horiek jasotzen dituzten sentsoreetatik abiatu daitezke iragarpenak doitzeko.

Horri guztiari esker, inoiz baino zehaztasun handiagoz uler dezakegu zer egoeratan gauden eta, batez ere, nola jokatu behar dugun.

Gure inguruan gertatzen dena hautemateko milioika radar, sentsore, ganbera eta gailuz inguratuta bizi gara. Atmosferako eta inguruneko karbono dioxidoaren eta oxido nitrosoaren mailak igotzetik hasi eta itsas mailaren igoerara arte, kutsadura akustikoa edo biodibertsitatearen galera barne.

Oso makina sofistikatuak dira, baina ez dira autosufizienteak isolatzen baditugu. Horregatik, hainbat programatzaileek eta zientzialariek giza garun baten abiadura eta ahalmena gainditzeko gai diren softwareak garatu dituzte. Jonathan Gregory horietako bat da. Gregory-ren zenbakizko ereduei esker, aldagai guztiak integratu eta eskuragarri dauden datuak doitu ahal izan dira, sistema klimatikoaren etorkizuneko bilakaera aurresan ahal izateko.

Gainera, datuak adimen artifizialaren bidez interpretatzeko sistema horri esker, 2100 urte bitarteko patroi nahiko zehatza ezarri ahal izango da. Baina eredu hori, CO2 gasen emisioei eusteko gai garen neurriaren araberakoa izango da.

Badira irtenbide eta neurri nagusi batzuk [[politikari]]ek proposatu dituztenak berotze globalaren arazoa konpontzeko: [[moteltze]]a (igorpenak murriztea), moldatzea eta [[geoingeniaritza]].<ref name="#4"/>

=== Moteltzea ===
Egungo eztabaida eta gaur egun politikagintzan den geldialdia moteltzeari dagozkio ia oso-osorik: ea epe laburreko politikari ekin behar zaion igorpenak murrizteko, eta hala eginez gero, zenbateko zorroztasunez eta nola.<ref name="#4"/> Karbono-emisioak murrizteko [[Politika zientzia|politika adimentsuak]], [[Teknologia|teknologia berrikuntzak]] eta [[negozioen lidergoa]] eskatzen dute.<ref name="#7">{{Erreferentzia|izenburua=Climate Solutions|url=https://www.c2es.org/category/climate-solutions/|aldizkaria=Center for Climate and Energy Solutions|sartze-data=2019-02-28}}</ref>

=== Berreskuratze Soluzioak/Moldatzea ===
[[Fitxategi:Geoingeniaritzaren proposamenak.jpg|thumb|422x422px|Geoingeniaritzaren proposamenak]]Etorkizunean inpaktu okerragoa saihesteko, sektore publikoek eta pribatuek planetako erresistentzia sendotzea dute helburu, berotze eragina saihestezina izan ez dadin.<ref>{{Erreferentzia|izena=NASA's Global Climate Change|abizena=website|izenburua=Global climate change adaptation and mitigation|url=https://climate.nasa.gov/solutions/adaptation-mitigation|aldizkaria=Climate Change: Vital Signs of the Planet|sartze-data=2019-02-28}}</ref> Teknologia berritzaileen erabilera ezinbestekoa da moldatze prozesu honetan, besteak beste, [[energia berriztagarri]]ak, ibilgailu alternatiboak, [[energia nuklear]]raren aurrerapena eta karbonoaren harrapaketa, erabilera eta biltegiratzea.<ref name="#7"/>
=== Geoingeniaritza ===
Azken aukera bezala, geoingeniaritza proposatzen da. Klima aktiboki [[Manipulazio (argipena)|manipulatzea]] eskatzen duen bidea, berotegi-gasak atmosferan ugaltzearen ondorioak ezabatzeko eta askotariko proposamen sorta biltzen ditu: [[Eguzkia|Eguzkitiko argiar]]<nowiki/>i trabak jartzea, munduko karbono-zikloa manipulatzea…<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Stop emitting CO2 or geoengineering could be our only hope - Science News {{!}} Royal Society|data=2011-06-24|url=https://web.archive.org/web/20110624054716/http://royalsociety.org/Stop-emitting-CO2-or-geoengineering-could-be-our-only-hope/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-02-28}}</ref> Baina Lurra horrela aktiboki manipulatzeak arrisku handiak ekar ditzake Lurrarentzat. Gainera, halako proiektuak arazo legal, diplomatiko eta politiko larriak azaleratuko lituzkete.<ref name="#4"/>

=== Berotze-globalaren aurka jarduteko enpresek egin dezaketena ===
Onena da enpresa horiek produktuak garatzeko eta zerbitzuak emateko modua aldatzen hastea.

# [[Karbono aztarna|Karbono-aztarna]] neurtzea: lehenik eta behin, jakin behar da zure enpresak zenbat [[berotegi-efektuko gas]] isurtzen dituen urtero. Hortik aurrera, aholkularitzak egin ahal izango dira kanpoko enpresen bitartez, emisio horiek nola murriztu daitezkeen zehazteko.
# Ekintza klimatikoko plan bat garatzea: plan bat gauzatu ahal izateko eta zure enpresak isurtzen duen karbono-kantitatea murrizteko, argi izan behar duzu aldaketa horiek zein funtsezko arlotan garatu behar diren. Garrantzitsuenak honako hauek dira: hornidura-katea, hau da, materialen eta hornidura-katea; energian, elektrizitatean, konpainiaren eta instalazioen berokuntzan; garraioan, hau da, logistikan eta produktuek egiten dituzten ibilbideetan; eta, adibidez, gutxiago kutsatzen duten garraioak erabiltzea, hala nola itsasontziak, hegazkinen ordez. Enpresaren ibilgailuak ere alda daitezke ibilgailu elektrikoekin, edo garraio ekologikoa sustatu, bizikletak eta garraio publikoa adibidez.
# Isurketak murrizteko helburuak ezartzea: ekintza-planen prezioak ezartzea eta enpresari izango dion kostua ezagutzea funtsezkoa da ekintza klimatikoko plana gauzatzeko.
# Aurrerabidea gainbegiratzea: beharrezkoa da emisioen murrizketaren hobekuntza ebaluatzea, eta hirugarrenen aholkularitza kontratatzea ezinbestekoa izan daiteke erantzukizuna ez galtzeko eta karbono-aztarna neurtzeko. Horrela, ekintza-plana non hobetu daitekeen jakiteko datuak lor daitezke.
# Klima-kontzientzia duten politikak babestea: Oso garrantzitsua da klima-aldaketaren aurkako ekintzak ezartzen dituzten politikak babestea eta laguntzea. Ibilgailu elektrikoentzako diru-itzulketek eta energia berriztagarrientzako pizgarriek epe luzeko negozioen kostua murrizten dute.

=== Agenda 21 ===
[[Agenda 21]] ingurumen- hezkuntza programa bat da, eta bere helburu nagusia ingurumen arazoei konponbidea emateko bideak ezagutaraztea eta motibazioa eta konpromisoa sortzea da.

Eremu ezberdinak garatzen ditu, eskola eta udalerri edo eskualdea. Hezkuntza-komunitatea lantzen du batez ere, eta ikasleei eman nahi die protagonismo gehien. 5 fasetan banatzen da:

# Antolamendua eta planifikazioa: antolamenduaren oinarriak (koordinatzailea, talde sustatzailea...) eta hasierako planifikazioa zehazten dira.
# Sentsibilizazioa eta motibazioa: behar-beharrezkoa da hezkuntza-komunitatearen partaidetza lortzeko. Egitamu berezi baten bidez egitea komeni da.
# Diagnostikoa: ikastetxearen hasierako argazkia edukitzeko balio du. Horretarako programaren hiru ardatzak hartzen dira kontuan. Bestalde, udalerriaren egoeraren azterketa egiteko une aproposa da.
# Ekintza-plana: fase honetan definitzen eta planifikatzen da ikastetxea eta haren inguru hurbila jasangarriago egiteko ekintzen multzoa. Plana garatzeko hobekuntza-helburuak eta horiek lortzeko ekintzak zehazten dira; gainera, lorpenak neurtzeko adierazle batzuk azaltzen dira.
# Komunikazioa eta Ebaluazioa: prozesu osoan egiten direnez, eta izaeraz eta ezaugarriz ezberdinak direnez, fase berezia osatzen dute.

=== Agenda 30 ===
[https://web.archive.org/web/20200511161927/https://agenda2030.gob.es/es/objetivos 2030 Agenda] Garapen Jasangarrirako ekintza-plan bat da, Nazio Batuetako estatu kideen konpromisotik sortua. Haren helburu nagusia pertsonak, planeta eta oparotasuna babesten direla zaintzea da.

2000. urtean, [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batu]]<nowiki/>etako kide ziren herrialdeek Milurtekoaren Garapen Helburuak ([[Milurtekoko Garapen Helburuak|MGH]]) 2015. urterako lortzea adostu zuten. MGH horiek betetzeko epea amaitzean, 2015eko irailaren 25ean, NBEren Batzar Nagusiak klima-aldaketari buruzko mundu-mailako akordio berri bat ezarri zuen. Egun horretan gertaera historiko bat gertatu zen, eta mundu osoko 193 estatu kideek 2030 Agenda onartzeko konpromisoa hartu zuten. Nazio Batuen Garapenerako Programaren barruan dago NBEk sustatutako programa hori, eta Garapen Jasangarrirako 17 Helburu ([[Garapen Jasangarrien helburuak|GJH]]) jorratzen ditu. Helburu horiek, aldi berean, lortu beharreko 169 helburutan banatzen dira.

=== Klima Aldaketari eta Trantsizio Energetikoari buruzko Legea Espainian ===
Neutraltasun klimatikorako bide-orria:

2020/02/10

* Nahitaezkoa izango da 50.000 baino gehiagoko udalerriek eta uharte-lurraldeek emisio gutxiko eremuak ezartzea, beranduenez 2023 baino lehen, eta eremu horietan atzera egitea dakarren edozein udal-neurrik administrazio zentral edo autonomiko eskudunaren aldeko txostena izan beharko du.
* Handitu egiten ditu bere jardueraren klima-arriskua ebaluatu behar duten erakundeak
* Titulu berri bat sartu da, gobernantzari eta parte-hartze publikoari buruzkoa, eta klima-aldaketara egokitzeko neurriak indartu dira, besteak beste.

=== Zer egiten du EBk klima-aldaketaren alde? ===
02/12/2019

[[Europar Batasuna]]<nowiki/>ren lehentasunetako bat da klima-aldaketa geldiaraztea eta ingurumen-fenomeno horrek planetan dituen ondorioetara hobeto egokitzea.

Horretarako, Europar Batasunak Europa ekonomia jasangarri bihurtzeko neurriak proposatzen ditu, isurketak murrizteari - Helburu oso zorrotzekin - Eta energia-eraginkortasuna hobetzeari esker, besteak beste.

Helburuak

Helburuak lortzeko, Europar Batasunak 2050erako berotegi-efektuko gasen isurketa% 80 eta% 95 artean murrizteko helburua ezarri du.

2008. urtean ezarri ziren lehen neurriak, 2020. urteari begira, eta urte horretarako lortu nahi zen:

* Isurketak% 20 murriztea
* Energia berriztagarrien erabileraren proportzioa% 20 handitzea
* Energia-eraginkortasuna% 20 handitzea

Gainera, [[Europako Parlamentua]]<nowiki/>k larrialdi klimatikoa ezarri du eta 2030erako EBk isurketak% 55 murriztu behar izan ditu.

Hurrengo urratsa emisioak murriztea ekarriko lukeen neutraltasun klimatikoa lortzea da, eta Parisko Hitzarmenaren helburu nagusia lortzea: tenperatura globala 1,5 gradutan igotzea.

Kopuru horiek lortzeko, EBk ekonomia hipokarboniko bat sortzea proposatzen du, hau da, emisio gutxiko ekonomia bat, eta ingurumena errespetatzen duen gizarte bat, honako hauekin:

* Enplegu ekologikoagoak, energia berriztagarrien erabilera eta hondakinei buruzko Europako araudiaren aplikazioa.
* Garraio garbia, ibilgailu hibridoak edo elektrikoak eta garraio publikoaren erabilera handiagoa, 2050erako emisioak% 50 murriztu ditzakeena.
* Eraikin eta sistema energetiko eraginkorrak.

=== Egoera hobetzeko ekintzak/proposamenak: ===
==== Klimaren Gailurrak ====

Nazio Batuetako Konbentzioen Alderdien COP edo Klima Aldaketari buruzko bilerak eta konferentziak dira, eta urtero biltzen dituzte munduko liderrak, bizi dugun krisi klimatikoa geldiarazteko behar diren emisioak murrizteko konpromisoak bete ahal izateko beharrezko diren erabakiak hartzen dituzten. Alderdien konferentzia New Yorken onartu zen, 1992ko maiatzaren 9an. Mundu mailan klima aldaketarekin lotutako arazoen kontzientzia publikoa indartzeko aukera ematen du.

Alderdien Konferentziako CP edo COP (Conference of the Parties) da Konbentzioaren "organo gorena", hau da, erabakitzeko ahalmena duen agintari gorena. Konbentzioan parte hartzen duten herrialde guztien elkartea da.

CP arduratzen da klima-aldaketaren arazoak konpontzeko nazioarteko ahaleginei eusteaz. Konbentzioaren aplikazioa eta alderdien konpromisoak aztertzen ditu, Konbentzioaren helburuen, aurkikuntza zientifiko berrien eta klima-aldaketari buruzko politikak aplikatzean lortutako esperientziaren arabera. CPren funtsezko zeregin bat aldeek aurkeztutako komunikazio nazionalak eta emisioen inbentarioak aztertzea da. Informazio hori oinarri hartuta, CPk alderdiek hartutako neurrien ondorioak eta Konbentzioaren azken helburua lortzeko egindako aurrerapenak ebaluatzen ditu.

CP urtero biltzen da 1995etik. CP Bonnen biltzen da, Idazkaritzaren egoitzan, salbu eta alderdi batek bere burua eskaintzen duenean saioaren anfitrioi gisa (hori da ohikoa). Komunikabideek normalean COP bakoitzari "klimaren gailurra" esaten diote.

1972an Nazio Batuen Giza Ingurumenari buruzko Konferentzia egin zen Stockholmen. Lehen aldiz, ingurumenaren degradazioaren gaia munduko gobernu nagusien agendan agertzen da. Nazio Batuen Erakundeak planetaren degradazioa geldiarazteko irtenbideak aurkitu nahi zituztenen nazioen ordezkari nagusiak bildu zituen. Nazio Batuen Ingurumenari buruzko Programa (UNEP) sortu zen, herrietan kontzientzia ekologiko berri bat sortzeko asmoz. Onartu zen gazteak eta helduak hezi behar zirela planetaren iraunkortasuna arriskuan jartzen zuten ingurumen-arazoak aurreikusteko eta konpontzeko. Antolatu ziren jarduerek esparru nagusiak ezarri zituzten: klima-aldaketa, lurzoruaren degradazioa, itsasertzaren eta ozeanoen narriadura, pobretze biologikoa, hondakin toxikoak, edateko uraren baliabide partekatuen kudeaketa eta pertsonen bizi-kalitatearen narriadura.

Bi hamarkada geroago Rio de Janeiron Ingurumenari eta Garapenari buruzko Lurraren Goi Bilera (1992) egin zen, planetaren garapen iraunkorra ahalbidetuko zuen politika global baten oinarriak ezarri nahi zituena. Bilera honetan funtsezko bost testu onartzen dira: Rioko Adierazpena edo Lurraren Gutuna, Basoari buruzko Adierazpena, Biodibertsitateari buruzko Hitzarmena, Klimari buruzko Hitzarmena, Desertifikazioaren Aurkako Hitzarmena eta Agenda 21 edo XXI. menderako Programa, non hurrengo hamarkadan gauzatuko ziren ekintzak zerrendatzen ziren.

2002an Johannesburgon Garapen Iraunkorraren Munduko Goi Bilera antolatu zen. Bertan, uraren eskuragarritasuna eta estres hidrikoa bezalako gaiak eztabaidatu ziren. Animalien gehiegizko energia-kontsumoa, nekazaritza-ekoizpena eta biodibertsitatea. Helburu sinboliko gisa, arazo globalen aurrean gaitasun kolektiboa erakutsi nahi zen, ingurumenarekin bat etorriz hazteko beharra adieraziz, osasuna, hezkuntza eta justizia helburu. Batzuen ustez, goi-bilera honetan gizarte garapenaren inguruko gaiak azpimarratzea lortu zen, hala nola pobrezia errotik kentzea, ura eta saneamendu zerbitzuak eskuratzea eta osasuna.

Hainbat goi-bilera egiten jarraitu dira 2002tik, hau da, berrogei urte baino gehiagoz klima-aldaketaren eta garapen iraunkorraren problematikari buruzko mundu osoko eztabaidari eutsi zaio. Bi gai horiek arazo nagusi bihurtu dira guztiontzat etorkizunari begira. Baina munduko aktoreen jarrerak aurrez aurre daude oraindik.

=== Parisko hitzarmena ===
2016ko apirilaren 22an, Parisko 21. konferentzian, akordio historiko bat lortu zen: [[Parisko Hitzarmena (2015)|Parisko Hitzarmena]]. Mende honetako tenperaturaren igoera industriaurreko mailekin alderatuta, 2&nbsp;°C azpitik mantentzea da bere helburu nagusia, eta 1,5&nbsp;°C-ra are gehiago mugatzea. Munduko 175 liderrek egun berean sinatu zuten akordioa.

Bost urtean behin (2023an hasita), herrialde guztiek jakinarazi eta mantendu behar dituzte emisioak murrizteko helburu nazionalak (emisioak murrizteko garapen-planak). Gainera, herrialde guztiek abian jarri behar dituzte helburu horiek lortzeko politikak eta neurri nazionalak. Hala, klima-aldaketaren aurka borrokatzeko 190 plan aurkeztu dira, Konbentzioaren alderdi guztien isurketen% 99 inguru estaltzen dituztenak.

Parisko Akordioak gero eta helburu handiagoak dituzten konpromisoen anbizioa gehitzearen garrantzia aitortzen du, hau da, 5 urtetik behin herrialdeen konpromisoak gero eta handiagoak izango dira.

Era berean, akordioak ekosistemek karbono-hustutegi gisa duten garrantzia aitortzen du, bereziki basoek, akordioan esplizituki jasotzen baitira, eta herrialdeek ezarritako helburuak betetzeko merkatu-mekanismoak erabiltzeko aukera aitortzen du, herrialdeek beren ekarpenetan hala erabakitzen badute.



=== Estatu kideak ===

2019tik aurrera, CPk 197 zati ditu, Nazio Batuetako estatu kide guztiak barne, baita Niue, Cook uharteak eta Europar Batasuna ere. Gainera, Egoitza Santua eta Palestina estatu behatzaileak dira.
{| class="wikitable"
|1. Alemania
|65. Fiii
|129. Nikaragua
|-
|2. Andorra
|66. Frantzia
|130. Niger
|-
|3. Angola
|67. Gabon
|131. Nigeria
|-
|4. Antigua eta Barbuda
|68. Gambia
|132. Niue
|-
|5. Saudi Arabia
|69. Georgia
|133. Norvegia
|-
|6. Aljeria
|70. Ghana
|134. Zeelanda Berria
|-
|7. Argentina
|71. Granada
|135. Oman
|-
|8. Espainia
|72. Grezia
|136. Herbehereak
|-
|9. Armenia
|73. Guatemala
|137. Pakistan
|-
|10. Australia
|74. Ginea
|138. Palau
|-
|11. Austria
|75. Ekuatore Ginea
|139. Panama
|-
|12. Azerbaijan
|76. Ginea Bissau
|140. Papua Ginea Berria
|-
|13. Bahamak
|77. Guyana
|141. Paraguai
|-
|14. Bahrain
|78. Haiti
|142. Peru
|-
|15. Bangladesh
|79. Honduras
|143. Polonia
|-
|16. Barbados
|80. Hungaria
|144. Portugal
|-
|17. Belgika
|81. India
|145. Qatar
|-
|18. Belize
|82. Indonesia
|146. Britainia Handia
|-
|19. Benin
|83. Irak
|147. Afrika Erdiko Errepublika
|-
|20. Bielorrusia
|84. Iran
|148. Dominikar Errepublika
|}
{| class="wikitable"
|21. Birmania
|85. Irlanda
|149. Errumania
|-
|22. Bolivia
|86. Islandia
|150. Errusia
|-
|23. Bosnia eta Herzegovina
|87. Cook irlak
|151. Ruanda
|-
|24. Botswana
|88. Marshall Irlak
|152. Samoa
|-
|25. Brasil
|89. Salomon Irlak
|153. Saint Kitts eta Nevis
|-
|26. Brunei
|90. Italia
|154. San Marino
|-
|27. Bulgaria
|91. Israel
|155. Saint Vincent eta Grenadinak
|-
|28. Burkina Faso
|92. Jamaika
|156. Santa Luzia
|-
|29. Bhutan
|93. Japonia
|157. Sao Tome eta Principe
|-
|30. Burundi
|94. Jordania
|158. Senegal
|-
|31. Kanbodia
|95. Kazakhstan
|159. Serbia
|-
|32. Kamerun
|96. Kenya
|160. Seychelleak
|-
|33. Cabo verde
|97. Kiribati
|161. Sierra Leona
|-
|34. Kanada
|98. Kirgistan
|162. Singapur
|-
|35. Chao
|99. Kuwait
|163. Siria
|-
|36. Txile
|100. Laos
|164. Somalia
|-
|37. Txina
|101. Lesotho
|165. Sri Lanka
|-
|38. Kolonbia
|102. Letonia
|166. Swazilandia
|-
|39. Komoreak
|103. Libano
|167. Hegoafrika
|-
|40. Ipar Korea
|104. Liberia
|168. Sudan
|}
{| class="wikitable"
|41. Hego Korea
|105. Libia
|169. Suedia
|-
|42. Kongoko errepublika demokratikoa
|106. Liechtenstein
|170. Suitza
|-
|43. Kongoko errepublika
|107. Lituania
|171. Surinam
|-
|44. Costa Rica
|108. Luxenburgo
|172. Thailandia
|-
|45. Boli Kosta
|109. Ipar Mazedonia
|173. Tanzania
|-
|46. Kroazia
|110. Madagaskar
|174. Tajikistan
|-
|47. Kuba
|111. Malawi
|175. Ekialdeko Timor
|-
|48. Zipre
|112. Malaysia
|176. Togo
|-
|49. Txekiar errepublika
|113. Maldivak
|177. Tonga
|-
|50. Danimarka
|114. Mali
|178. Trinidad eta Tobago
|-
|51. Dominika
|115. Malta
|179. Tunisia
|-
|52. Ekuador
|116. Mauritania
|180. Turkmenistan
|-
|53. Egipto
|117. Maurizio
|181. Turkia
|-
|54. El Salvador
|118. Mexiko
|182. Tuvalu
|-
|55. Arabiar Emirerri Batuak
|119. Mikronesiako estatu federalak
|183. Ukraina
|-
|56. Eritrea
|120. Moldavia
|184. Uganda
|-
|57. Eslovakia
|121. Monako
|185. Uruguai
|-
|58. Eslovenia
|122. Mongolia
|186. Uzbekistan
|-
|59. AEB
|123. Montenegro
|187. Vanuatu
|-
|60. Estonia
|124. Maroko
|188. Venezuela
|}
{| class="wikitable"
|61. Etiopia
|125. Mozambike
|189. Vietnam
|-
|62. Europar Batasuna
|126. Namibia
|190. Yemen
|-
|63. Filipinak
|127. Nauru
|191. Djibuti
|-
|64. Finlandia
|128. Nepal
|192. Zambia
|}
{| class="wikitable"
|193. Zimbabwe
|}
Behatzaileak:

• Palestina

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== IPCCren txostenak ==
{{refbegin}}
=== Laugarren txostena ===
<!--     Short-cite {{harvnb|IPCC AR4 WG1|2007}} links to this citation. -->
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR4 WG1|2007}}
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea =2007
 |izenburua=Climate Change 2007: The Physical Science Basis
 |saila=Contribution of Working Group I to the [[IPCC Fourth Assessment Report|Fourth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change
 |display-editors=4
 |editoreizena1=S. |editorea-abizena1=Solomon
 |editoreizena2=D. |editorea-abizena2=Qin
 |editoreizena3=M. |editorea-abizena3=Manning
 |editoreizena4=Z. |editorea-abizena4=Chen
 |editoreizena5=M. |editorea-abizena5=Marquis
 |editoreizena6=K. B. |editorea-abizena6=Averyt
 |editoreizena7=M. |editorea-abizena7=Tignor
 |editoreizena8=H. L. |editorea-abizena8=Miller
 |publisher=Cambridge University Press
 |url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/contents.html
 |isbn=978-0-521-88009-1
}}
<!-- # -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR4 WG1 Ch1|2007}}
 |atala=Chapter 1: Historical Overview of Climate Change Science
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter1.pdf
 |urtea=2007
 |display-authors=4
 |izena1=H. |abizena1=Le Treut
 |izena2=R. |abizena2=Somerville
 |izena3=U. |abizena3=Cubasch
 |izena4=Y. |abizena4=Ding
 |izena5=C. |abizena5=Mauritzen
 |izena6=A. |abizena6=Mokssit
 |izena7=T. |abizena7=Peterson
 |izena8=M. |abizena8=Prather
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR4 WG1|2007}}
 |orrialdeak=93–127
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR4 WG1 Ch8|2007}}
 |atala=Chapter 8: Climate Models and their Evaluation
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter8.pdf
 |urtea=2007
 |display-authors=4
 |izena1=D. A. |abizena1=Randall
 |izena2=R. A. |abizena2=Wood
 |izena3=S. |abizena3=Bony
 |izena4=R. |abizena4=Colman
 |izena5=T. |abizena5=Fichefet
 |izena6=J. |abizena6=Fyfe
 |izena7=V. |abizena7=Kattsov
 |izena8=A. |abizena8=Pitman
 |izena9=J. |abizena9=Shukla
 |izena10=J. |abizena10=Srinivasan
 |izena11=R. J. |abizena11=Stouffer
 |izena12=A. |abizena12=Sumi
 |izena13=K. E. |abizena13=Taylor
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR4 WG1|2007}}
 |orrialdeak=589–662
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR4 WG1 Ch9|2007}}
 |atala=Chapter 9: Understanding and Attributing Climate Change
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter9.pdf
 |urtea=2007
 |display-authors=4
 |izena1=G. C. |abizena1=Hegerl
 |izena2=F. W. |abizena2=Zwiers
 |izena3=P. |abizena3=Braconnot |egile-lotura3=Pascale Braconnot
 |izena4=N. P. |abizena4=Gillett
 |izena5=Y. |abizena5=Luo
 |izena6=J. A. |abizena6=Marengo Orsini
 |izena7=N. |abizena7=Nicholls
 |izena8=J. E. |abizena8=Penner
 |izena9=P. A. |abizena9=Stott
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR4 WG1|2007}}
 |orrialdeak=663–745
}}

<!--     Short-cite {{harvnb|IPCC AR4 WG2|2007}} links to this citation. -->
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR4 WG2|2007}}
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea =2007
 |izenburua=Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability
 |saila=Contribution of Working Group II to the [[IPCC Fourth Assessment Report|Fourth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change
 |display-editors=4
 |editoreizena1=M. L. |editorea-abizena1=Parry
 |editoreizena2=O. F. |editorea-abizena2=Canziani
 |editoreizena3=J. P. |editorea-abizena3=Palutikof
 |editoreizena4=P. J. |editorea-abizena4=van der Linden
 |editoreizena5=C. E. |editorea-abizena5=Hanson
 |publisher=Cambridge University Press
 |url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/contents.html
 |isbn=978-0-521-88010-7
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR4 WG2 Ch1|2007}}
 |atala=Chapter 1: Assessment of observed changes and responses in natural and managed systems
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter1.pdf
 |urtea=2007
 |display-authors=4
 |izena1=C. |abizena1=Rosenzweig
 |izena2=G. |abizena2=Casassa
 |izena3=D. J. |abizena3=Karoly
 |izena4=A. |abizena4=Imeson
 |izena5=C. |abizena5=Liu
 |izena6=A. |abizena6=Menzel
 |izena7=S. |abizena7=Rawlins
 |izena8=T. L. |abizena8=Root
 |izena9=B. |abizena9=Seguin
 |izena10=P. |abizena10=Tryjanowski
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR4 WG2|2007}}
 |orrialdeak=79–131
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR4 WG2 Ch19|2007}}
 |atala=Chapter 19: Assessing key vulnerabilities and the risk from climate change
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter19.pdf
 |urtea=2007
 |display-authors=4
 |izena1=S. H. |abizena1=Schneider
 |izena2=S. |abizena2=Semenov
 |izena3=A. |abizena3=Patwardhan
 |izena4=I. |abizena4=Burton
 |izena5=C. H. D. |abizena5=Magadza
 |izena6=M. |abizena6=Oppenheimer
 |izena7=A. B. |abizena7=Pittock
 |izena8=A. |abizena8=Rahman
 |izena9=J. B. |abizena9=Smith
 |izena10=A. |abizena10=Suarez
 |izena11=F. |abizena11=Yamin
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR4 WG2|2007}}
 |orrialdeak=779–810
}}

<!--     Short-cite {{harvnb|IPCC AR4 WG3|2007}} links to this citation. -->
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR4 WG3|2007}}
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea =2007
 |izenburua=Climate Change 2007: Mitigation of Climate Change
 |saila=Contribution of Working Group III to the [[IPCC Fourth Assessment Report|Fourth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change
 |display-editors=4
 |editoreizena1=B. |editorea-abizena1=Metz
 |editoreizena2=O. R. |editorea-abizena2=Davidson
 |editoreizena3=P. R. |editorea-abizena3=Bosch
 |editoreizena4=R. |editorea-abizena4=Dave
 |editoreizena5=L. A. |editorea-abizena5=Meyer
 |publisher=Cambridge University Press
 |url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/contents.html
 |isbn=978-0-521-88011-4
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR4 WG3 Ch1|2007}}
 |atala=Chapter 1: Introduction
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg3/ar4-wg3-chapter1.pdf
 |urtea=2007
 |display-authors=4
 |izena1=H.-H.|abizena1=Rogner
 |izena2=D. |abizena2=Zhou
 |izena3=R. |abizena3=Bradley
 |izena4=P. |abizena4=Crabbé
 |izena5=O. |abizena5=Edenhofer
 |izena6=B. |abizena6=Hare
 |izena7=L. |abizena7=Kuijpers
 |izena8=M. |abizena8=Yamaguchi
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR4 WG3|2007}}
 |orrialdeak=95–116
}}

<!-- =========AR5================== -->
=== Bosgarren txostena ===
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG1|2013}}<!-- ipcc:20200215 -->
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2013
 |izenburua=Climate Change 2013: The Physical Science Basis
 |saila=Contribution of Working Group I to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change
 |display-editors=4
 |editor1-izena=T. F. |editor1-abizena=Stocker
 |editor2-izena=D. |editor2-abizena=Qin
 |editor3-izena=G.-K. |editor3-abizena=Plattner
 |editor4-izena=M. |editor4-abizena=Tignor
 |editor5-izena=S. K. |editor5-abizena=Allen
 |editor6-izena=J. |editor6-abizena=Boschung
 |editor7-izena=A. |editor7-abizena=Nauels
 |editor8-izena=Y. |editor8-abizena=Xia
 |editor9-izena=V. |editor9-abizena=Bex
 |editor10-izena=P. M. |editor10-abizena=Midgley
 |publisher=Cambridge University Press
 |place=Cambridge, UK & New York
 |isbn=978-1-107-05799-9 <!-- ISBN in printed source is incorrect. -->
 |url=http://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_ALL_FINAL.pdf  <!-- Same file, new url per IPCC. -->
}}. [https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/ AR5 Climate Change 2013: The Physical Science Basis — IPCC]
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers|2013}}
 |atala=Summary for Policymakers
 |url=https://ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_SPM_FINAL.pdf
 |urtea=2013
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch2|2013}}
 |atala=Chapter 2: Observations: Atmosphere and Surface
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2017/09/WG1AR5_Chapter02_FINAL.pdf
 |urtea=2013
 |display-authors=4
 |izena1=D. L. |abizena1=Hartmann
 |izena2=A. M. G. |abizena2=Klein Tank
 |izena3=M. |abizena3=Rusticucci
 |izena4=L. V. |abizena4=Alexander
 |izena5=S. |abizena5=Brönnimann
 |izena6=Y. |abizena6=Charabi
 |izena7=F. J. |abizena7=Dentener
 |izena8=E. J. |abizena8=Dlugokencky
 |izena9=D. R. |abizena9=Easterling
 |izena10=A. |abizena10=Kaplan
 |izena11=B. J. |abizena11=Soden
 |izena12=P. W. |abizena12=Thorne
 |izena13=M. |abizena13=Wild
 |izena14=P. M. |abizena14=Zhai
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
 |orrialdeak=159–254
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch3|2013}}
 |atala=Chapter 3: Observations: Ocean
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WG1AR5_Chapter03_FINAL.pdf
 |urtea=2013
 |display-authors=4
 |izena1=M. |abizena1=Rhein
 |izena2=S. R. |abizena2=Rintoul
 |izena3=S. |abizena3=Aoki
 |izena4=E. |abizena4=Campos
 |izena5=D. |abizena5=Chambers
 |izena6=R. A. |abizena6=Feely
 |izena7=S. |abizena7=Gulev
 |izena8=G. C. |abizena8=Johnson
 |izena9=S. A. |abizena9=Josey
 |izena10=A. |abizena10=Kostianoy
 |izena11=C. |abizena11=Mauritzen
 |izena12=D. |abizena12=Roemmich
 |izena13=L. D. |abizena13=Talley
 |izena14=F. |abizena14=Wang
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
 |orrialdeak=255–315
}}
** {{cite book |ref= {{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch5|2013}}
 |atala=Chapter 5: Information from Paleoclimate Archives
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WG1AR5_Chapter05_FINAL.pdf
 |urtea=2013
 |display-authors=4
 |izena1=V. |abizena1=Masson-Delmotte
 |izena2=M. |abizena2=Schulz
 |izena3=A. |abizena3=Abe-Ouchi
 |izena4=J. |abizena4=Beer
 |izena5=A. |abizena5=Ganopolski
 |izena6=J. F. |abizena6=González Rouco
 |izena7=E. |abizena7=Jansen
 |izena8=K. |abizena8=Lambeck
 |izena9=J. |abizena9=Luterbacher
 |izena10=T. |abizena10=Naish
 |izena11=T. |abizena11=Osborn
 |izena12=B. |abizena12=Otto-Bliesner
 |izena13=T. |abizena13=Quinn
 |izena14=R. |abizena14=Ramesh
 |izena15=M. |abizena15=Rojas
 |izena16=X. |abizena16=Shao
 |izena17=A. |abizena17=Timmermann
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
 |orrialdeak=383–464
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch10|2013}}
 |atala=Chapter 10: Detection and Attribution of Climate Change: from Global to Regional
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WG1AR5_Chapter10_FINAL.pdf
 |urtea=2013
 |display-authors=4
 |izena1=N. L. |abizena1=Bindoff
 |izena2=P. A. |abizena2=Stott
 |izena3=K. M. |abizena3=AchutaRao
 |izena4=M. R. |abizena4=Allen
 |izena5=N. |abizena5=Gillett
 |izena6=D. |abizena6=Gutzler
 |izena7=K. |abizena7=Hansingo
 |izena8=G. |abizena8=Hegerl
 |izena9=Y. |abizena9=Hu
 |izena10=S. |abizena10=Jain
 |izena11=I. I. |abizena11=Mokhov
 |izena12=J. |abizena12=Overland
 |izena13=J. |abizena13=Perlwitz
 |izena14=R. |abizena14=Sebbari
 |izena15=X. |abizena15=Zhang
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
 |orrialdeak=867–952
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch12|2013}}
 |atala=Chapter 12: Long-term Climate Change: Projections, Commitments and Irreversibility
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter12_FINAL.pdf
 |urtea=2013
 |display-authors=4
 |izena1=M. |abizena1=Collins
 |izena2=R. |abizena2=Knutti
 |izena3=J. M. |abizena3=Arbabizenaer
 |izena4=J.-L. |abizena4=Dufresne
 |izena5=T. |abizena5=Fichefet
 |izena6=P. |abizena6=Friedlingstein
 |izena7=X. |abizena7=Gao
 |izena8=W. J. |abizena8=Gutowski
 |izena9=T. |abizena9=Johns
 |izena10=G. |abizena10=Krinner
 |izena11=M. |abizena11=Shongwe
 |izena12=C. |abizena12=Tebaldi
 |izena13=A. J. |abizena13=Weaver
 |izena14=M. |abizena14=Wehner
 |orrialdeak=1029–1136
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
}}

<!----------------AR5 Working Group II Report -->
{{anchor|{{harvid|IPCC AR5 WG2|2014}}}} <!-- For the entire AR5 WG2 report -->
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2014
 |izenburua=Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects
 |saila=Contribution of Working Group II to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change
 |display-editors=4
 |editoreizena1=C. B. |editorea-abizena1=Field
 |editoreizena2=V. R. |editorea-abizena2=Barros
 |editoreizena3=D. J. |editorea-abizena3=Dokken
 |editoreizena4=K. J. |editorea-abizena4=Mach
 |editoreizena5=M. D. |editorea-abizena5=Mastrandrea
 |editoreizena6=T. E. |editorea-abizena6=Bilir
 |editoreizena7=M. |editorea-abizena7=Chatterjee
 |editoreizena8=K. L. |editorea-abizena8=Ebi
 |editoreizena9=Y. O. |editorea-abizena9=Estrada
 |editoreizena10=R. C. |editorea-abizena10=Genova
 |editoreizena11=B. |editorea-abizena11=Girma
 |editoreizena12=E. S. |editorea-abizena12=Kissel
 |editoreizena13=A. N. |editorea-abizena13=Levy
 |editoreizena14=S. |editorea-abizena14=MacCracken
 |editoreizena15=P. R. |editorea-abizena15=Mastrandrea
 |editoreizena16=L. L. |editorea-abizena16=White
 |publisher=Cambridge University Press
 |isbn=978-1-107-05807-1
 |url=<!-- ** I haven't added AR5 urls yet as I have not determined which is best. -JJ -->
}}. Chapters 1–20, SPM, and Technical Summary.
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch3|2014}}
 |atala=Chapter 3: Freshwater Resources
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap3_FINAL.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=B. E. |abizena1=Jiménez Cisneros
 |izena2=T. |abizena2=Oki
 |izena3=N. W. |abizena3=Arnell
 |izena4=G. |abizena4=Benito
 |izena5=J. G. |abizena5=Cogley
 |izena6=P. |abizena6=Döll
 |izena7=T. |abizena7=Jiang
 |izena8=S. S. |abizena8=Mwakalila
 |urtea=2014
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
 |orrialdeak=229–269
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch7|2014}}
 |atala=Chapter 7: Food Security and Food Production Systems
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap7_FINAL.pdf
 |urtea=2014
 |display-authors=4
 |izena1=J. R. |abizena1=Porter
 |izena2=L. |abizena2=Xie
 |izena3=A. J. |abizena3=Challinor
 |izena4=K. |abizena4=Cochrane
 |izena5=S. M. |abizena5=Howden
 |izena6=M. M. |abizena6=Iqbal
 |izena7=D. B. |abizena7=Lobell
 |izena8=M. I. |abizena8=Travasso
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
 |orrialdeak=485–533
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch11|2014}}
 |atala=Chapter 11: Human Health: Impacts, Adaptation, and Co-Benefits
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-Chap11_FINAL.pdf
 |urtea=2014
 |display-authors=4
 |izena1=K. R. |abizena1=Smith
 |izena2=A. |abizena2=Woodward
 |izena3=D. |abizena3=Campbell-Lendrum
 |izena4=D. D. |abizena4=Chadee
 |izena5=Y. |abizena5=Honda
 |izena6=Q. |abizena6=Lui
 |izena7=J. M. |abizena7=Olwoch
 |izena8=B. |abizena8=Revich
 |izena9=R. |abizena9=Sauerborn
 |izenburua=In {{harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
 |orrialdeak=709–754
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch13|2014}}
 |atala=Chapter 13: Livelihoods and Poverty
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap13_FINAL.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=L. |abizena1=Olsson
 |izena2=M. |abizena2=Opondo
 |izena3=P. |abizena3=Tschakert
 |izena4=A. |abizena4=Agrawal
 |izena5=S. H. |abizena5=Eriksen
 |izena6=S. |abizena6=Ma
 |izena7=L. N. |abizena7=Perch
 |izena8=S. A. |abizena8=Zakieldeen
 |urtea=2014
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
 |orrialdeak=793–832
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch18|2014}}
 |atala=Chapter 18: Detection and Attribution of Observed Impacts
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap18_FINAL.pdf
 |urtea=2014
 |display-authors=4
 |izena1=W. |abizena1=Cramer
 |izena2=G. W. |abizena2=Yohe
 |izena3=M. |abizena3=Auffhammer
 |izena4=C. |abizena4=Huggel
 |izena5=U. |abizena5=Molau
 |izena6=M. A. F. |abizena6=da Silva Dias
 |izena7=A. |abizena7=Solow
 |izena8=D. A. |abizena8=Stone
 |izena9=L. |abizena9=Tibig
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
 |orrialdeak=979–1037
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch19|2014}}
 |atala=Chapter 19: Emergent Risks and Key Vulnerabilities
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap19_FINAL.pdf
 |urtea=2014
 |display-authors=4
 |izena1=M. |abizena1=Oppenheimer
 |izena2=M. |abizena2=Campos
 |izena3=R. |abizena3=Warren
 |izena4=J. |abizena4=Birkmann
 |izena5=G. |abizena5=Luber
 |izena6=B. |abizena6=O'Neill
 |izena7=K. |abizena7=Takahashi
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
 |orrialdeak=1039–1099
}}
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 B|2014}}
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2014
 |izenburua=Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects
 |saila=Contribution of Working Group II to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change
 |display-editors=4
 |editoreizena1=V. R. |editorea-abizena1=Barros
 |editoreizena2=C. B. |editorea-abizena2=Field
 |editoreizena3=D. J. |editorea-abizena3=Dokken
 |editoreizena4=K. J. |editorea-abizena4=Mach
 |editoreizena5=M. D. |editorea-abizena5=Mastrandrea
 |editoreizena6=T. E. |editorea-abizena6=Bilir
 |editoreizena7=M. |editorea-abizena7=Chatterjee
 |editoreizena8=K. L. |editorea-abizena8=Ebi
 |editoreizena9=Y. O. |editorea-abizena9=Estrada
 |editoreizena10=R. C. |editorea-abizena10=Genova
 |editoreizena11=B. |editorea-abizena11=Girma
 |editoreizena12=E. S. |editorea-abizena12=Kissel
 |editoreizena13=A. N. |editorea-abizena13=Levy
 |editoreizena14=S. |editorea-abizena14=MacCracken
 |editoreizena15=P. R. |editorea-abizena15=Mastrandrea
 |editoreizena16=L.L |editorea-abizena16=White
 |publisher=Cambridge University Press
 |place=Cambridge, UK & New York
 |isbn=978-1-107-05816-3
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-PartB_FINAL.pdf
}}. Chapters 21–30, Annexes, and Index.
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch28|2014}}
 |atala=Chapter 28: Polar Regions
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap28_FINAL.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=J. N. |abizena1=Larsen
 |izena2=O. A. |abizena2=Anisimov
 |izena3=A. |abizena3=Constable
 |izena4=A. B. |abizena4=Hollowed
 |izena5=N. |abizena5=Maynard
 |izena6=P. |abizena6=Prestrud
 |izena7=T. D. |abizena7=Prowse
 |izena8=J. M. R.|abizena8=Stone
 |urtea=2014
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 B|2014}}
 |orrialdeak=1567–1612
}}

<!-- ------------------------------ -->
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG3|2014}}
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2014
 |izenburua=Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change
 |saila=Contribution of Working Group III to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change
 |display-editors=4
 |editoreizena1=O. |editorea-abizena1=Edenhofer
 |editoreizena2=R. |editorea-abizena2=Pichs-Madruga
 |editoreizena3=Y. |editorea-abizena3=Sokona
 |editoreizena4=E. |editorea-abizena4=Farahani
 |editoreizena5=S. |editorea-abizena5=Kadner
 |editoreizena6=K. |editorea-abizena6=Seyboth
 |editoreizena7=A. |editorea-abizena7=Adler
 |editoreizena8=I. |editorea-abizena8=Baum
 |editoreizena9=S. |editorea-abizena9=Brunner
 |editoreizena10=P. |editorea-abizena10=Eickemeier
 |editoreizena11=B. |editorea-abizena11=Kriemann
 |editoreizena12=J. |editorea-abizena12=Savolainen
 |editoreizena13=S. |editorea-abizena13=Schlömer
 |editoreizena14=C. |editorea-abizena14=von Stechow
 |editoreizena15=T. |editorea-abizena15=Zwickel
 |editoreizena16=J. C. |editorea-abizena16=Minx
 |publisher=Cambridge University Press
 |place=Cambridge, UK & New York, NY
 |isbn= 978-1-107-05821-7
 }}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG3 Ch5|2014}}<!-- ipcc:20190900 -->
 |atala=Chapter 5: Drivers, Trends and Mitigation
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ipcc_wg3_ar5_full.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=G. |abizena1=Blanco
 |izena2=R. |abizena2=Gerlagh
 |izena3=S. |abizena3=Suh
 |izena4=J. |abizena4=Barrett
 |izena5=H. C. |abizena5=de Coninck
 |izena6=C. F. |abizena6=Diaz Morejon
 |izena7=R. |abizena7=Mathur
 |izena8=N. |abizena8=Nakicenovic
 |izena9=A. |abizena9=Ofosu Ahenkora
 |izena10=J. |abizena10=Pan
 |izena11=H. |abizena11=Pathak
 |izena12=J. |abizena12=Rice
 |izena13=R. |abizena13=Richels
 |izena14=S. J. |abizena14=Smith
 |izena15=D. I. |abizena15=Stern
 |izena16=F. L. |abizena16=Toth
 |izena17=P. |abizena17=Zhou
 |urtea=2014
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG3|2014}}
 |orrialdeak=351–411
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 WG3 Ch9|2014}}
 |atala=Chapter 9: Buildings
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg3/ipcc_wg3_ar5_chapter9.pdf
 |urtea=2014
 |display-authors=4
 |izena1=O. |abizena1=Lucon
 |izena2=D. |abizena2=Ürge-Vorsatz
 |izena3=A. |abizena3=Ahmed
 |izena4=H. |abizena4=Akbari
 |izena5=P. |abizena5=Bertoldi
 |izena6=L. |abizena6=Cabeza
 |izena7=N. |abizena7=Eyre
 |izena8=A. |abizena8=Gadgil
 |izena9=L. D. |abizena9=Harvey
 |izena10=Y. |abizena10=Jiang
 |izena11=E. |abizena11=Liphoto
 |izena12=S. |abizena12=Mirasgedis
 |izena13=S. |abizena13=Murakami
 |izena14=J. |abizena14=Parikh
 |izena15=C. |abizena15=Pyke
 |izena16=M. |abizena16=Vilariño
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 WG3|2014}}
}}
* {{cite book
 |egilea=IPCC AR5 SYR |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2014
 |izenburua=Climate Change 2014: Synthesis Report
 |saila=Contribution of Working Groups I, II and III to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change
 |editor1=The Core Writing Team
 |editoreizena2=R. K. |editorea-abizena2=Pachauri
 |editoreizena3=L. A. |editorea-abizena3=Meyer
 |publisher=IPCC
 |place=Geneva, Switzerland
 |isbn=<!-- no isbn -->
 |url=https://www.ipcc.ch/report/ar5/syr/
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers|2014}}
 |atala=Summary for Policymakers
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/syr/AR5_SYR_FINAL_SPM.pdf
 |urtea=2014
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 SYR|2014}}
}}
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC AR5 SYR Glossary|2014}}
 |atala=Annex II: Glossary
 |url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/syr/AR5_SYR_FINAL_Annexes.pdf
 |urtea=2014
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |izenburua={{Harvnb|IPCC AR5 SYR|2014}}
}}

<!-- =========SR15================== -->
=== Txosten berezia: 1,5 °Cko beroketa globala ===
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC SR15|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2018
 |izenburua=Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the impacts of global warming of 1.5°C above pre-industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable development, and efforts to eradicate poverty
 |display-editors=4
 |editoreizena1=V. |editorea-abizena1=Masson-Delmotte
 |editoreizena2=P. |editorea-abizena2=Zhai
 |editoreizena3=H.-O. |editorea-abizena3=Pörtner
 |editoreizena4=D. |editorea-abizena4=Roberts
 |editoreizena5=J. |editorea-abizena5=Skea
 |editoreizena6=P. R. |editorea-abizena6=Shukla
 |editoreizena7=A. |editorea-abizena7=Pirani
 |editoreizena8=W. |editorea-abizena8=Moufouma-Okia
 |editoreizena9=C. |editorea-abizena9=Péan
 |editoreizena10=R. |editorea-abizena10=Pidcock
 |editoreizena11=S. |editorea-abizena11=Connors
 |editoreizena12=J. B. R. |editorea-abizena12=Matthews
 |editoreizena13=Y. |editorea-abizena13=Chen
 |editoreizena14=X. |editorea-abizena14=Zhou
 |editoreizena15=M. I. |editorea-abizena15=Gomis
 |editoreizena16=E. |editorea-abizena16=Lonnoy
 |editoreizena17=T. |editorea-abizena17=Maycock
 |editoreizena18=M. |editorea-abizena18=Tignor
 |editoreizena19=T. |editorea-abizena19=Waterfeld
 |publisher=Intergovernmental Panel on Climate Change
 |isbn=<!-- not issued? -->
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/06/SR15_Full_Report_High_Res.pdf
}} [https://www.ipcc.ch/sr15/ Global Warming of 1.5 ºC —].
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2018
 |atala=Summary for Policymakers
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_SPM_version_report_HR.pdf
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
 |orrialdeak=3–24
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SR15 Ch1|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->
 |urtea=2018
 |atala=Chapter 1: Framing and Context
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter1_High_Res.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=M. R. |abizena1=Allen
 |izena2=O. P. |abizena2=Dube
 |izena3=W. |abizena3=Solecki
 |izena4=F. |abizena4=Aragón-Durand
 |izena5=W. |abizena5=Cramer
 |izena6=S. |abizena6=Humphreys
 |izena7=M. |abizena7=Kainuma
 |izena8=J. |abizena8=Kala
 |izena9=N. |abizena9=Mahowald
 |izena10=Y. |abizena10=Mulugetta
 |izena11=R. |abizena11=Perez
 |izena12=M. |abizena12=Wairiu
 |izena13=K. |abizena13=Zickfeld
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
 |orrialdeak=49–91
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SR15 Ch2|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->
 |urtea=2018
 |atala=Chapter 2: Mitigation Pathways Compatible with 1.5°C in the Context of Sustainable Development
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter2_High_Res.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=J. |abizena1=Rogelj |egilea1-link=Joeri Rogelj
 |izena2=D. |abizena2=Shindell
 |izena3=K. |abizena3=Jiang
 |izena4=S. |abizena4=Fifta
 |izena5=P. |abizena5=Forster
 |izena6=V. |abizena6=Ginzburg
 |izena7=C. |abizena7=Handa
 |izena8=H. |abizena8=Kheshgi
 |izena9=S. |abizena9=Kobayashi
 |izena10=E. |abizena10=Kriegler
 |izena11=L. |abizena11=Mundaca
 |izena12=R. |abizena12=Séférian
 |izena13=M. V. |abizena13=Vilariño
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
 |orrialdeak=93–174
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SR15 Ch3|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->
 |urtea=2018
 |atala=Chapter 3: Impacts of 1.5ºC Global Warming on Natural and Human Systems
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter3_High_Res.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=O. |abizena1=Hoegh-Guldberg
 |izena2=D. |abizena2=Jacob
 |izena3=M. |abizena3=Taylor
 |izena4=M. |abizena4=Bindi
 |izena5=S. |abizena5=Brown
 |izena6=I. |abizena6=Camilloni
 |izena7=A. |abizena7=Diedhiou
 |izena8=R. |abizena8=Djalante
 |izena9=K. L. |abizena9=Ebi
 |izena10=F. |abizena10=Engelbrecht
 |izena11=J. |abizena11=Guiot
 |izena12=Y. |abizena12=Hijioka
 |izena13=S. |abizena13=Mehrotra
 |izena14=A. |abizena14=Payne
 |izena15=S. I.|abizena15=Seneviratne
 |izena16=A. |abizena16=Thomas
 |izena17=R. |abizena17=Warren
 |izena18=G. |abizena18=Zhou
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
 |orrialdeak=175–311
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SR15 Ch4|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->
 |urtea=2018
 |atala=Chapter 4: Strengthening and Implementing the Global Response
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter4_High_Res.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=H. |abizena1=de Coninck
 |izena2=A. |abizena2=Revi
 |izena3=M. |abizena3=Babiker
 |izena4=P. |abizena4=Bertoldi
 |izena5=M. |abizena5=Buckeridge
 |izena6=A. |abizena6=Cartwright
 |izena7=W. |abizena7=Dong
 |izena8=J. |abizena8=Ford
 |izena9=S. |abizena9=Fuss
 |izena10=J.-C. |abizena10=Hourcade
 |izena11=D. |abizena11=Ley
 |izena12=R. |abizena12=Mechler
 |izena13=P. |abizena13=Newman
 |izena14=A. |abizena14=Revokatova
 |izena15=S. |abizena15=Schultz
 |izena16=L. |abizena16=Steg
 |izena17=T. |abizena17=Sugiyama
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
 |orrialdeak=313–443
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SR15 Ch5|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->
 |urtea=2018
 |atala=Chapter 5: Sustainable Development, Poverty Eradication and Reducing Inequalities
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter5_High_Res.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=J. |abizena1=Roy
 |izena2=P. |abizena2=Tschakert
 |izena3=H. |abizena3=Waisman
 |izena4=S. |abizena4=Abdul Halim
 |izena5=P. |abizena5=Antwi-Agyei
 |izena6=P. |abizena6=Dasgupta
 |izena7=B. |abizena7=Hayward
 |izena8=M. |abizena8=Kanninen
 |izena9=D. |abizena9=Liverman
 |izena10=C. |abizena10=Okereke
 |izena11=P. F. |abizena11=Pinho
 |izena12=K. |abizena12=Riahi
 |izena13=A. G. |abizena13=Suarez Rodriguez
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
 |orrialdeak=445–538
}}

<!-- =========SRCCL    ============================ -->
=== Txosten berezia: klima aldaketa eta lurzorua ===
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC SRCCL|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |display-editors=4
 |editoreizena1=P. R. |editorea-abizena1=Shukla
 |editoreizena2=J. |editorea-abizena2=Skea
 |editoreizena3=E. |editorea-abizena3=Calvo Buendia
 |editoreizena4=V. |editorea-abizena4=Masson-Delmotte
 |editoreizena5=H.-O. |editorea-abizena5=Pörtner
 |editoreizena6=D. |editorea-abizena6=C. Roberts
 |editoreizena7=P. |editorea-abizena7=Zhai
 |editoreizena8=R. |editorea-abizena8=Slade
 |editoreizena9=S. |editorea-abizena9=Connors
 |editoreizena10=R. |editorea-abizena10=van Diemen
 |editoreizena11=M. |editorea-abizena11=Ferrat
 |editoreizena12=E. |editorea-abizena12=Haughey
 |editoreizena13=S. |editorea-abizena13=Luz
 |editoreizena14=S. |editorea-abizena14=Neogi
 |editoreizena15=M. |editorea-abizena15=Pathak
 |editoreizena16=J. |editorea-abizena16=Petzold
 |editoreizena17=J. |editorea-abizena17=Portugal Pereira
 |editoreizena18=P. |editorea-abizena18=Vyas
 |editoreizena19=E. |editorea-abizena19=Huntley
 |editoreizena20=K. |editorea-abizena20=Kissick
 |editoreizena21=M. |editorea-abizena21=Belkacemi
 |editoreizena22=J. |editorea-abizena22=Malley
 |urtea=2019
 |izenburua=IPCC Special Report on Climate Change, Desertification, Land Degradation, Sustainable Land Management, Food Security, and Greenhouse gas fluxes in Terrestrial Ecosystems
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/SRCCL-Full-Report-Compiled-191128.pdf
 |publisher=In press
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->
 |atala=Summary for Policymakers
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/4/2019/12/02_Summary-for-Policymakers_SPM.pdf
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2019
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SRCCL|2019}}
 |orrialdeak=3–34
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SRCCL Ch2|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->
 |atala=Chapter 2: Land-Climate Interactions
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/05_Chapter-2.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=G. |abizena1=Jia
 |izena2=E. |abizena2=Shevliakova
 |izena3=P. E. |abizena3=Artaxo<!-- 'Artaxo-Netto'? -->
 |izena4=N. |abizena4=De Noblet-Ducoudré
 |izena5=R. |abizena5=Houghton
 |izena6=J. |abizena6=House
 |izena7=K. |abizena7=Kitajima
 |izena8=C. |abizena8=Lennard
 |izena9=A. |abizena9=Popp
 |izena10=A. |abizena10=Sirin
 |izena11=R. |abizena11=Sukumar
 |izena12=L. |abizena12=Verchot
 |urtea=2019
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SRCCL|2019}}
 |orrialdeak=131–247
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SRCCL Ch5|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->
 |atala=Chapter 5: Food Security
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/08_Chapter-5.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=C. |abizena1=Mbow
 |izena2=C. |abizena2=Rosenzweig
 |izena3=L. G. |abizena3=Barioni
 |izena4=T. |abizena4=Benton
 |izena5=M. |abizena5=Herrero
 |izena6=M. V. |abizena6=Krishnapillai
 |izena7=E. |abizena7=Liwenga
 |izena8=P. |abizena8=Pradhan
 |izena9=M. G. |abizena9=Rivera-Ferre
 |izena10=T. |abizena10=Sapkota
 |izena11=F. N. |abizena11=Tubiello
 |izena12=Y. |abizena12=Xu
 |urtea=2019
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SRCCL|2019}}
 |orrialdeak=437–550
}}

<!-- =========SROCC ============================ -->
=== Txosten berezia: ozeanoa eta kriosfera klima aldakorrean ===
* {{cite book |ref={{harvid|IPCC SROCC|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2019
 |display-editors=4
 |editoreizena1=H.-O. |editorea-abizena1=Pörtner
 |editoreizena2=D. C. |editorea-abizena2=Roberts
 |editoreizena3=V. |editorea-abizena3=Masson-Delmotte
 |editoreizena4=P. |editorea-abizena4=Zhai
 |editoreizena5=M. |editorea-abizena5=Tignor
 |editoreizena6=E. |editorea-abizena6=Poloczanska
 |editoreizena7=K. |editorea-abizena7=Mintenbeck
 |editoreizena8=A. |editorea-abizena8=Alegría
 |editoreizena9=M. |editorea-abizena9=Nicolai
 |editoreizena10=A. |editorea-abizena10=Okem
 |editoreizena11=J. |editorea-abizena11=Petzold
 |editoreizena12=B. |editorea-abizena12=Rama
 |editoreizena13=N. |editorea-abizena13=Weyer
 |izenburua=IPCC Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate
 |publisher=In press
 |isbn=<!-- Not yet assigned -->
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/12/SROCC_FullReport_FINAL.pdf
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SROCC Summary for Policymakers|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->
 |atala=Summary for Policymakers
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/03_SROCC_SPM_FINAL.pdf
 |egilea=IPCC |egile-lotura=IPCC
 |urtea=2019
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}
 |orrialdeak=3–35
}}
** {{Cite book | ref= {{harvid|IPCC SROCC Ch3|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->
 |atala= Chapter 3: Polar Regions
 |url= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/07_SROCC_Ch03_FINAL.pdf
 |display-authors= 4
 |izena1= M. |abizena1= Meredith
 |izena2= M. |abizena2= Sommerkorn
 |izena3= S. |abizena3= Cassotta
 |izena4= C. |abizena4= Derksen
 |izena5= A. |abizena5= Ekaykin
 |izena6= A. |abizena6= Hollowed
 |izena7= G. |abizena7= Kofinas
 |izena8= A. |abizena8= Mackintosh
 |izena9= J. |abizena9= Melbourne-Thomas
 |izena10= M. M. C. |abizena10= Muelbert
 |izena11= G. |abizena11= Ottersen
 |izena12= H. |abizena12= Pritchard
 |izena13= E. A. G. |abizena13= Schuur
 |urtea= 2019
 |izenburua= {{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}
 |orrialdeak= 203–320
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SROCC Ch4|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->
 |atala=Chapter 4: Sea Level Rise and Implications for Low Lying Islands, Coasts and Communities
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/08_SROCC_Ch04_FINAL.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=M. |abizena1=Oppenheimer
 |izena2=B. |abizena2=Glavovic
 |izena3=J. |abizena3=Hinkel
 |izena4=R. |abizena4=van de Wal
 |izena5=A. K. |abizena5=Magnan
 |izena6=A. |abizena6=Abd-Elgawad
 |izena7=R. |abizena7=Cai
 |izena8=M. |abizena8=Cifuentes-Jara
 |izena9=R. M. |abizena9=Deconto
 |izena10=T. |abizena10=Ghosh
 |izena11=J. |abizena11=Hay
 |izena12=F. |abizena12=Isla
 |izena13=B. |abizena13=Marzeion
 |izena14=B. |abizena14=Meyssignac
 |izena15=Z. |abizena15=Sebesvari
 |urtea=2019
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}
 |orrialdeak=321–445
}}
<!-- ## -->
** {{cite book |ref={{harvid|IPCC SROCC Ch5|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->
 |atala=Chapter 5: Changing Ocean, Marine Ecosystems, and Dependent Communities
 |url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/09_SROCC_Ch05_FINAL.pdf
 |display-authors=4
 |izena1=N. L. |abizena1=Bindoff
 |izena2=W. W. L. |abizena2=Cheung
 |izena3=J. G. |abizena3=Kairo
 |izena4=J. |abizena4=Arístegui
 |izena5=V. A. |abizena5=Guinder
 |izena6=R. |abizena6=Hallberg
 |izena7=N. J. M. |abizena7=Hilmi
 |izena8=N. |abizena8=Jiao
 |izena9=Md S. |abizena9=Karim
 |izena10=L. |abizena10=Levin
 |izena11=S. |abizena11=O'Donoghue
 |izena12=S. R. |abizena12=Purca Cuicapusa
 |izena13=B. |abizena13=Rinkevich
 |izena14=T. |abizena14=Suga
 |izena15=A. |abizena15=Tagliabue
 |izena16=P. |abizena16=Williamson
 |urtea=2019
 |izenburua={{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}
 |orrialdeak=447–587
}}

=== Seigarren txostena ===
* {{Cite book  |ref= {{harvid|IPCC AR6 WG1|2021}}
 |egilea= IPCC |egile-lotura= IPCC
 |urtea= 2021
 |izenburua= Climate Change 2021: The Physical Science Basis
 |saila= Contribution of Working Group I to the [[IPCC Sixth Assessment Report|Sixth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change
 |display-editors= 4
 |editor1-izena= V.     |editor1-abizena= Masson-Delmotte
 |editor2-izena= P.     |editor2-abizena= Zhai
 |editor3-izena= A. |editor3-abizena= Pirani
 |editor4-izena= S. L.  |editor4-abizena= Connors
 |editor5-izena= C.     |editor5-abizena= Péan
 |editor6-izena= S.     |editor6-abizena= Berger
 |editor7-izena= N.     |editor7-abizena= Caud
 |editor8-izena= Y.     |editor8-abizena= Chen
 |editor9-izena= L.     |editor9-abizena= Goldfarb
 |editor10-izena= M. I. |editor10-abizena= Gomis
 |publisher= Cambridge University Press (In Press)
 |place= Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA
 |isbn=
 |url= https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_Full_Report.pdf
}}
** {{Cite book  |ref= {{harvid|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021}}
 |atala= Summary for Policymakers
 |url= https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_SPM_final.pdf
 |egilea= IPCC |egile-lotura= IPCC
 |urtea= 2021
 |izenburua= {{Harvnb|IPCC AR6 WG1|2021}}
 |orrialdeak=
}}
** {{Cite book  |ref= {{harvid|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021}}
 |atala= Technical Summary
 |abizena1 = Arias |izena1=Paola A.
 |abizena2 = Bellouin |izena2= Nicolas
 |abizena3 = Coppola |izena3 = Erika
 |abizena4 = Jones |izena4 = Richard G.
 |abizena5 = Krinner |izena5 = Gerhard
 |display-authors=4
 |url= https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_TS.pdf
 |urtea= 2021
 |izenburua= {{Harvnb|IPCC AR6 WG1|2021}}
 |orrialdeak=
}}
**{{Cite book
|ref= {{harvid|IPCC AR6 WG1 Ch11|2021}}
|atala=Chapter 11: Weather and climate extreme events in a changing climate
| abizena1 = Seneviratne| izena1 = Sonia I.| abizena2 = Zhang| izena2 = Xuebin| abizena3 = Adnan| izena3 = M.| abizena4 = Badi| izena4 = W.| abizena5 = Dereczynski| izena5 = Claudine| abizena6 = Di Luca| izena6 = Alejandro| abizena7 = Ghosh| izena7 = S.
|url= https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_Chapter_11.pdf
|display-authors=4
|izenburua= {{Harvnb|IPCC AR6 WG1|2021}}
|urtea=2021
}}
* {{cite book
|egilea=IPCC
|ref = {{harvid|IPCC AR6 WG2|2022}}
|editorea-abizena1 = Pörtner  | editoreizena1 = H.-O.
|editorea-abizena2 = Roberts  |editoreizena2 = D.C.
|editorea-abizena3 = Tignor  |editoreizena3 = M.
|editorea-abizena4 = Poloczanska |editoreizena4= E.S.
|editorea-abizena5 = Mintenbeck |editoreizena5= K.
|editorea-abizena6 = Alegría |editoreizena6= A.
|editorea-abizena7 = Craig |editoreizena7= M.
|editorea-abizena8 = Langsdorf |editoreizena8= S.
|editorea-abizena9 = Löschke |editoreizena9= S. 
|editorea-abizena10 = Möller |editoreizena10= V.
|editorea-abizena11 = Okem |editoreizena11= A.
|editorea-abizena12 = Rama  |editoreizena12= B.
|display-editors = etal
|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/
|izenburua = Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change
|publisher = Cambridge University Press
|urtea=2022}}
* {{cite book
|egilea=IPCC
|ref = {{harvid|IPCC AR6 WG3|2022}}
|editorea-abizena1 = Shukla | editoreizena1 = P.R.
|editorea-abizena2 = Skea    |editoreizena2 = J.
|editorea-abizena3 = Slade   |editoreizena3 = R.
|editorea-abizena4 = Al Khourdajie |editoreizena4=A.
|display-editors = etal
|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg3/
|izenburua = Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change
|publisher = Cambridge University Press
|urtea=2022}}
** {{Cite book  |ref= {{harvid|IPCC AR6 WG3 Summary for Policymakers|2022}}
 |atala= Summary for Policymakers
 |url= https://report.ipcc.ch/ar6wg3/pdf/IPCC_AR6_WGIII_SummaryForPolicymakers.pdf
 |egilea= IPCC |egile-lotura= IPCC
 |urtea= 2022
 |izenburua= {{Harvnb|IPCC AR6 WG3|2022}}
 |orrialdeak=
}}
{{refend}}

== Ikus, gainera ==
* [[Berotegi efektua]]
* [[Parisko Hitzarmena (2015)]]
* [[Ozono geruza]]
* [[Holozenoko iraungipen masiboa]]
* [[Live Earth]] kontzertu sorta (2007)
* [[EH Distopikala (abestia)|''EH Distopikala'' (abestia)]]

== Kanpo estekak ==
{{scholia}}
* https://www.euskadi.eus/informazioa/eskolako-agenda-21-jasangarritasunerako-hezi/web01-a2inghez/eu/ (Agenda 21)
* https://www.climate.gov/maps-data/data-snapshots/tempanomaly-monthly-nnvl-2019-12-00?theme=Temperature (mapa)

{{klima aldaketa}}

{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Klima aldaketa]]
[[Kategoria:Ingurumenaren gaineko giza eragina]]
[[Kategoria:Klima aldakortasuaren eta aldaketaren historia]]