Lehia (biologia)-en iturria ikusi

{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}
[[Fitxategi:Bird_War_1_(67158617).jpeg|eskuinera|thumb|[[Koartzatxo handi]] bat eta ''[[Phalacrocorax brasilianus]]'' bat lurraldearen kontrolaren aldeko lehian.]]
'''Lehia''' organismo edo [[espezie]]en arteko elkarrekintza bat da, biek mugatua den baliabide bat erabili behar dutenean (janaria, ura edo lurraldea) ematen dena. Lehiak murriztu egiten du inplikatutako bi parteen [[Eraginkortasun biologiko|eraginkortasun biologikoa]]; izan ere, organismoren bat egoteak beti murriztuko du bestearentzat eskuragarri dagoen baliabidearen kopurua.

[[Komunitate (ekologia)|Komunitateen ekologiaren]] azterketan, espezie bateko kideen arteko lehia [[interakzio biologiko]] garrantzitsua da. Lehia da elkarri eragiten dioten eta komunitatearen egituran, espezieen aniztasunean eta populazioaren dinamikan eragina duten [[faktore biotiko]] eta [[Faktore abiotiko|abiotikoetako]] bat (populazio batean denboran zehar izandako aldaketak)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Species Interactions and Competition {{!}} Learn Science at Scitable|hizkuntza=en|url=https://www.nature.com/scitable/knowledge/library/species-interactions-and-competition-102131429/|aldizkaria=www.nature.com|sartze-data=2022-09-25}}</ref>.

Hiru lehia-[[Mekanismo (biologia)|mekanismo]] nagusi daude: interferentzia, ustiapena eta itxurazko lehia (zuzenenetik zehiarrera ordenatua). Interferentzia- eta ustiapen-lehiaren forma "erreal" gisa sailka daiteke, baina itxurazko lehia ez da hala, organismoek ez baitute baliabide bat partekatzen, [[harrapari]] bat partekatzen dute. Espezie bereko kideen arteko lehiari [[lehia intraespezifiko]] deritzo, eta espezie desberdinetako banakoen arteko lehiari, berriz, [[lehia interespezifiko]].

[[Lehia-bazterketaren printzipioa]]ren arabera, baliabideak eskuratzeko gaitasun gutxien duten espezieak egokitu edo hilko dira, nahiz eta lehia-bazterketa oso gutxitan gertatzen den [[ekosistema]] naturaletan. [[Eboluzio]]aren teoriaren arabera, espezieen eta baliabideen arteko lehia garrantzitsua da [[hautespen natural]]ean. Hala ere, ikertzaileek berriki iradoki dute ornodunen biodibertsitate ebolutiboa ez dela organismoen arteko lehiak bultzatu, baizik eta animalia horiek espazio bizigarri hutsak kolonizatzeko egokitu izanak; horri "noraezean ibiltzeko espazioaren" hipotesia deitzen zaio.

== Interferentzia bidezko lehia ==
[[Fitxategi:Hirschkampf.jpg|eskuinera|thumb|[[Orein]] arren arteko lehia emeak estaltzeko, ugalketa sasoian, lehia intraespezifikoaren adibidea]]
Interferentzia bidezko lehian, lehiaketa ere deitua, organismoek zuzenean jarduten dute baliabide urriengatik borrokan. Adibidez, [[landare-zorri]] handiek elikatzeko tokiak defendatzen dituzte ''[[Populus angustifolia]]''ren hostoetan, eta zorririk txikienak leku onenetatik kanporatzen dituzte. [[Estro|Araldian]] dauden [[Orein arrunt|orein gorriaren]] arren arteko lehia espezie baten barruan gertatzen den interferentzia bidezko lehiaren adibide bat da.

Interferentzia bidezko lehia zuzenean gertatzen da banakoen artean erasoaren bidez, banakoek elikagaiak bilatzea, bizirik irautea eta beste batzuk ugaltzea oztopatzen dutenean, edo [[habitat]]aren zati batean fisikoki ezartzea eragozten dutenean. Horren adibide da ''[[Novomessor cockerelli]]'' eta ''[[Pogonomyrmex barbatus]]'' inurrien artean gertatzen dena; izan ere, lehenengoak oztopatu egiten du bigarrenek janaria bilatzeko duten gaitasuna, haien kolonietako sarrerak harri txikiekin buxatuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Kasey E.|abizena=Barton|izenburua=The Effects of Proximity and Colony Age on Interspecific Interference Competition between the Desert Ants Pogonomyrmex barbatus and Aphaenogaster cockerelli|orrialdeak=376–382|abizena2=Sanders|abizena3=Gordon|izena2=Nathan J.|izena3=Deborah M.|data=2002-10|url=https://bioone.org/journals/the-american-midland-naturalist/volume-148/issue-2/0003-0031_2002_148_0376_TEOPAC_2.0.CO_2/The-Effects-of-Proximity-and-Colony-Age-on-Interspecific-Interference/10.1674/0003-0031(2002)148[0376:TEOPAC]2.0.CO;2.full|aldizkaria=The American Midland Naturalist|alea=2|zenbakia=148|issn=0003-0031|doi=10.1674/0003-0031(2002)148[0376:TEOPAC]2.0.CO;2|sartze-data=2022-09-25}}</ref>. [[Ptilonorhynchidae]] arrek, bikote posibleak erakartzeko egitura landuak sortzen dituztenek, bizilagunen gaitasuna murriztu dezakete beren egituretako apaingarriak zuzenean lapurtuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerald|abizena=Borgia|izenburua=Bower destruction and sexual competition in the satin bowerbird (Ptilonorhynchus violaceus)|orrialdeak=91–100|hizkuntza=en|data=1985-12-01|url=https://doi.org/10.1007/BF00299037|aldizkaria=Behavioral Ecology and Sociobiology|alea=2|zenbakia=18|issn=1432-0762|doi=10.1007/BF00299037|sartze-data=2022-09-25}}</ref>.

Animalietan, interferentzia bidezko lehia habitat baten barruko organismo handi eta indartsuenek hartutako estrategia bat da. Horregatik, interferentzia-gaitasun handia duten banako helduek bultzatutako belaunaldi-zikloak dituzte. Hasieran, gazteen hazkundea geldiarazi egiten dute lehiakide heldu handienek. Hala ere, behin gazteak helduarora iritsita, bigarren mailako hazkunde-zikloa izaten dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Vincent|abizena=Le Bourlot|izenburua=Interference versus Exploitative Competition in the Regulation of Size-Structured Populations.|orrialdeak=609–623|abizena2=Tully|abizena3=Claessen|izena2=Thomas|izena3=David|data=2014-11-01|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/678083|aldizkaria=The American Naturalist|alea=5|zenbakia=184|issn=0003-0147|doi=10.1086/678083|sartze-data=2022-09-25}}</ref>. Landareek, bestalde, [[alelopatia]]ren edo substantzia biokimikoen ekoizpenaren bidez auzokoekin interferentzia-lehian parte hartzen dute nagusiki<ref>{{Erreferentzia|izena=H. Jochen|abizena=Schenk|izenburua=Root competition: beyond resource depletion: Root competition: beyond resource depletion|orrialdeak=725–739|hizkuntza=en|data=2006-07|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2745.2006.01124.x|aldizkaria=Journal of Ecology|alea=4|zenbakia=94|doi=10.1111/j.1365-2745.2006.01124.x|sartze-data=2022-09-25}}</ref>.

Interferentzia bidezko lehia kostu argia (lesioa edo [[heriotza]]) eta onura (beste organismo batzuen esku geratuko ziren baliabideak lortzea) dituen estrategiatzat har daiteke<ref>{{Erreferentzia|izena=Ted J.|abizena=Case|izenburua=Interference Competition and Niche Theory|orrialdeak=3073–3077|hizkuntza=en|abizena2=Gilpin|izena2=Michael E.|data=1974-08|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.71.8.3073|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=8|zenbakia=71|issn=0027-8424|pmid=4528606|pmc=PMC388623|doi=10.1073/pnas.71.8.3073|sartze-data=2022-09-25}}</ref>. Interferentzia-eskumen handi bati aurre egiteko, beste organismo batzuek gauza bera egin ohi dute edo ustiapen-konpetentzia batean parte hartu. Adibidez, urtaroaren arabera, orein gorriaren ar handiagoak lehiakorrak dira, interferentzia-lehia dela eta. Hala ere, emeek eta gazteek egoera horri aurre egin behar diote baliabideen denbora-banaketaren bidez, eta ar helduak bertan ez daudenean soilik bilatzen dute janaria<ref>{{Erreferentzia|izena=David B|abizena=Stone|izenburua=Intraspecific temporal resource partitioning at white-tailed deer feeding sites|orrialdeak=139–146|abizena2=Martin|abizena3=Cohen|abizena4=Prebyl|abizena5=Killmaster|abizena6=Miller|izena2=James A|izena3=Bradley S|izena4=Thomas J|izena5=Charlie|izena6=Karl V|data=2018-07-06|url=https://doi.org/10.1093/cz/zoy051|aldizkaria=Current Zoology|alea=2|zenbakia=65|issn=2396-9814|pmid=30936902|pmc=PMC6430969|doi=10.1093/cz/zoy051|sartze-data=2022-09-25}}</ref>.

== Ustiapen bidezko lehia ==
Ustiapen bidezko lehia zeharka gertatzen da bi organismok baliabide mugatzaile komun bat edo [[elikagai]] partekatu bat erabiltzen dutenean. Baliabideak irabazteko jarrera oldarkorra erakutsi edo borrokatu beharrean, organismo batek baliabidea erabiltzeak bestearentzat erabilgarri dagoen guztizko kopurua agortzen duenean gertatzen da ustiapen-lehia. Baliteke organismo horiek inoiz ez zuzenean elkarreragitea, baina lehiatzen dira baliabide-mailen aldaketei erantzunez. Fenomeno horren adibide oso nabarmenak dira eguneko espezie bat eta gaueko beste bat, baina baliabide berberak dituzte, edo inguruko beste batzuekin lehian dabilen landare bat, argiaren, mantenugaien eta sustraiak hazteko espazioaren alde<ref>{{Erreferentzia|izena=A. L.|abizena=Jensen|izenburua=Simple models for exploitative and interference competition|orrialdeak=113–121|hizkuntza=en|data=1987-02-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0304380087900937|aldizkaria=Ecological Modelling|alea=1|zenbakia=35|issn=0304-3800|doi=10.1016/0304-3800(87)90093-7|sartze-data=2022-09-25}}</ref>.

Ustiapen horrek lehenengo errekurtsoa eskatzen duten organismoak saritzen ditu. Horregatik, ustiapenerako lehia tamainaren araberakoa izaten da, eta organismorik txikienak mesedegarri izaten dira, elikagaiak bilatzeko tasa handiagoak izaten baitituzte. Organismo txikienek abantaila dutenez ekosistema batean ustiapen-konpetentzia garrantzitsua denean, lehia-mekanismo horrek gazteek bultzatutako belaunaldi-zikloa eragin dezake: banakako gazteek arrakasta dute eta azkar hazten dira, baina, behin helduz gero, organismo txikienek gainditzen dituzte.

Landareetan, ustiapen-lehia [[lurzoru]]aren gainetik zein azpitik eman daiteke. Lurzoruaren gainetik, landareek inguruko landareen gaitasuna murrizten dute [[eguzki-argia]]ren lehian. Landareek [[nitrogeno]]a kontsumitzen dute [[sustrai]]etan xurgatuz, eta, ondorioz, nitrogenoa ez dago eskuragarri inguruko landareentzat. Sustrai asko sortzen dituzten landareek lurzoruko nitrogenoa oso maila baxuetara murrizten dute, eta horrek inguruko landareak hiltzen ditu.

Era berean, frogatu da ustiapen-lehia espezie beraren barruan (intraespezifikoa) zein espezie desberdinen artean (interespezifikoa) dagoela. Gainera, organismoen arteko elkarrekintza lehiakor asko ustiapen-lehiaren eta interferentziaren konbinazioren bat dira, eta horrek esan nahi du bi mekanismoak ez direla elkarren baztertzaileak. Adibidez, 2019an egindako ikerketa batean ikusi zen ''[[Frankliniella intonsa]]'' espezie autoktonoak ''[[Frankliniella occidentalis]]'' espezie inbaditzailea lehiakor menderatzen zuela, elikatzen denbora gehiago emateaz gain (ustiapen-eskumena), baliabideak zaintzen ere denbora gehiago ematen zuelako (interferentzia-eskumena)<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad Mosharof Hossain|abizena=Bhuyain|izenburua=Interference and Exploitation Competition between Frankliniella occidentalis and F. intonsa (Thysanoptera: Thripidae) in Laboratory Assays|orrialdeak=322–328|abizena2=Lim|izena2=Un Taek|data=2019-06|url=https://bioone.org/journals/florida-entomologist/volume-102/issue-2/024.102.0206/Interference-and-Exploitation-Competition-between-Frankliniella-occidentalis-and-F-intonsa/10.1653/024.102.0206.full|aldizkaria=Florida Entomologist|alea=2|zenbakia=102|issn=0015-4040|doi=10.1653/024.102.0206|sartze-data=2022-09-25}}</ref>. Landareek bi lehia moduak ere erakuts ditzakete, sustraiak hazteko espazioaren alde borrokatzeaz gain, alelopatiaren bidez beste landare batzuen garapena zuzenean inhibituz.

== Itxurazko lehia ==
Itxurazko lehia gertatzen da harrapakin-espezie bi zeharka lehiatzen direnean biziraupenerako, [[harrapari]] partekatu baten bidez<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert D.|abizena=Holt|izenburua=Predation, apparent competition, and the structure of prey communities|orrialdeak=197–229|hizkuntza=en|data=1977-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0040580977900429|aldizkaria=Theoretical Population Biology|alea=2|zenbakia=12|issn=0040-5809|doi=10.1016/0040-5809(77)90042-9|sartze-data=2022-09-25}}</ref>. Lehia mota hori harrapakin espezie bakoitzaren ugaritasunen arteko orekan agertu ohi da. Adibidez, demagun bi espezie daudela (A eta B espezieak), C espezie harrapariaren harrapakin direnak, eta espezie horren elikagaia mugatua dela. Zientzialariek A espeziearen ugaritasuna handitu egin dela eta B espeziearen ugaritasuna murriztu egin dela ikusi dute. Itxurazko lehia-eredu batean, lotura hori C harrapariak eragiten duela ikus daiteke; A espeziearen populazioaren leherketak C espezie harrapariaren ugaritasuna handitzen du, elikagai-iturri handiagoa duelako guztira. Orain harrapari gehiago daudenez, A eta B espezieak lehen baino proportzio handiagoan ehizatuko lirateke. Horrela, A espeziearen arrakasta B espeziearen kalterako izan zen, ez baliabideengatik lehiatu zirelako, baizik eta haien kopuru handiagoak zeharkako ondorioak izan zituelako harraparien populazioan.

Ekologistek 1925etik arakatu dute harrapari baten eta bi presaren eredu hori, baina "itxurazko lehia" terminoa Floridako Unibertsitateko [[Robert D. Holt]] ekologistak sortu zuen lehen aldiz 1977an<ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian J.|abizena=Schreiber|izenburua=Holt (1977) and apparent competition|orrialdeak=17–18|hizkuntza=en|abizena2=Křivan|izena2=Vlastimil|data=2020-06-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0040580919301716|aldizkaria=Theoretical Population Biology|zenbakia=133|issn=0040-5809|doi=10.1016/j.tpb.2019.09.006|sartze-data=2022-09-25|serie=Fifty years of Theoretical Population Biology}}</ref>. Holtek jakin zuen garai hartako landa-ekologistek oker egozten zituztela harrapakin-espezieen arteko interakzio negatiboak nitxoen banaketari eta lehia-bazterketari, eta ez zuten kontuan hartzen aurre-elikagaiek zer eginkizun zuten.

=== Itxurazko lehia eta txoko ekologikoa ===
Itxurazko lehiak espezie batek egindako [[Txoko ekologiko|txokoa]] konfiguratzen lagun dezake, hau da, espeziearen interakzioen ondorioz benetan iraun dezakeen eremua. Lortutako txokoaren gaineko eragina izugarri handia izan daiteke, batez ere interferentzia tradizionalik edo ustiapen-lehiarik ez dagoenean. Mundu errealaren adibide bat 1960ko hamarkadaren amaieran aztertu zen, [[Ternua]]n ''[[Lepus americanus]]'' [[erbi]]a sartzeak bertako erbi artikoen (''[[Lepus arcticus]]'') habitataren banaketa-eremua murriztu zuenean. Ekologista batzuek nitxoa gainjartzearen hipotesia planteatu zuten bitartean, beste batzuek mekanismorik onargarriena ''Lepus americanus''en populazioek [[katamotz]]-populazioen leherketa eragitea zela argudiatu zuten, bi harrapakin-espezieen harrapari partekatua. Artikoko erbiak ''Lepus americanus'' baino defentsa-taktika ahulagoa duenez, baso-eremuetatik kanpo utzi zituzten, harrapari diferentzial baten bidez. Hala ere, itxurazko konpetentziak eta ustiapen-konpetentziak egoera nolabait azaltzen lagun lezakete.

=== Itxurazko lehia asimetrikoa ===
Itxurazko lehia simetrikoa edo asimetrikoa izan daiteke<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert D.|abizena=Holt|izenburua=Apparent Competition|orrialdeak=447–471|hizkuntza=en|abizena2=Bonsall|izena2=Michael B.|data=2017-11-02|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-ecolsys-110316-022628|aldizkaria=Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics|alea=1|zenbakia=48|issn=1543-592X|doi=10.1146/annurev-ecolsys-110316-022628|sartze-data=2022-09-25}}</ref>. Itxurazko lehia simetrikoak negatiboki eragiten die bi espezieei berdin (-,-), eta hortik ondorioztatzen da espezie biek iraungo dutela. Hala ere, itxurazko lehia asimetrikoa gertatzen da espezie batek besteak baino eragin txikiagoa duenean. Itxurazko konpetentzia asimetrikoaren eszenatokirik muturrekoena da espezie bat harrapariaren hazkundeak batere eragiten ez duenean, eta hori amentsalismo-formatzat har daiteke (0,-)<ref>{{Erreferentzia|izena=Enrique J.|abizena=Chaneton|izenburua=Enemy-mediated apparent competition: empirical patterns and the evidence|orrialdeak=380–394|hizkuntza=en|abizena2=Bonsall|izena2=Michael B.|data=2000-02|url=http://doi.wiley.com/10.1034/j.1600-0706.2000.880217.x|aldizkaria=Oikos|alea=2|zenbakia=88|doi=10.1034/j.1600-0706.2000.880217.x|sartze-data=2022-09-25}}</ref>. Kontserbazio-zientzialariek arriskuan dauden harrapakin-espezieen gaineko giza inpaktuak muturreko lehia asimetriko gisa karakterizatu dituzte, askotan espezie harrapariak ekosistemetan sartuz edo baliabideak lagunduz. Hiriguneetatik gertu egon ohi den itxurazko lehia asimetrikoaren adibide bat zabor edo giza hondakin itxurako diru-laguntzak dira. 2000ko hamarkadaren hasieran, bele arrunten (''[[Corvus corax]]'') populazioa handitu egin zen [[Mojaveko basamortua]]n, giza zabor andanaren ondorioz, eta horrek zeharkako eragin negatiboa izan zuen ''[[Gopherus agassizii]]'' dortokan<ref>{{Erreferentzia|izena=N. J.|abizena=DeCesare|izenburua=Endangered, apparently: the role of apparent competition in endangered species conservation: Apparent competition and endangered species|orrialdeak=353–362|hizkuntza=en|abizena2=Hebblewhite|abizena3=Robinson|abizena4=Musiani|izena2=M.|izena3=H. S.|izena4=M.|data=2009-12-03|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1469-1795.2009.00328.x|aldizkaria=Animal Conservation|alea=4|zenbakia=13|doi=10.1111/j.1469-1795.2009.00328.x|sartze-data=2022-09-25}}</ref>.

== Estrategia ebolutiboak ==
Lehia [[R/K selekzioaren teoria|r/K hautapen-teoriak]] modelatzen du. Teoria hori Robert MacArthurrek eta [[Edward Osborne Wilson|E. O. Wilsonek]] uhartetako-biogeografiari buruz egindako lanean oinarritzen da.<ref>{{Harvsp|MacArthur|Wilson|2001}}</ref> Teoria horretan, hautespen-presioek bi norabide estereotipatuetako baten bilakaera bultzatzen dute: r edo k hautespena.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Pianka|izenburua=On ''r''- and ''K''-Selection|orrialdeak=592–597|izena1=Eric R.|data=November–December 1970|kazeta=[[The American Naturalist]]|liburukia=104|zenbakia=940|doi=10.1086/282697}}</ref> Termino horie''k'', r eta K, [[Biztanleria-dinamika|biztanleria-dinamikako]] [[Funtzio logistiko|eredu logistiko]] batean irudika daitezke:<ref name="Verhulst">{{Cite aldizkari|abizena=Verhulst|urtea=1838|izenburua=''Notice sur la loi que la population suit dans son accroissement''|orrialdeak=113–121|hizkuntza=fr|izena1=Pierre François|url=https://archive.org/details/correspondancem02belggoog|kazeta=Correspondance Mathématique et Physique|liburukia=10|oclc=490225808|location=Brussels, Belgium}}</ref>

: <math>\frac{dN}{dt}=rN\left(1 - \frac{N}{K}\right) \qquad \!</math>

non ''r'' baita biztanleriaren [[Populazio hazkunde|hazkunde-tasa]] (N), eta K baita tokiko ingurumenaren karga-ahalmena. Oro har, r hautatutako espezieek [[Txoko ekologiko|nitxo]] hutsak ustiatzen dituzte eta kume asko sortzen dituzte, bakoitza helduaroan bizirik irauteko [[probabilitate]] txiki samarra duena. Aitzitik, K hautatutako espezieek lehiakide sendoak dituzte euren txoko ekologikoan, eta gehiago inbertitzen dute askoz ere kume gutxiagotan, bakoitza helduaroan bizirik irauteko probabilitate handi samarrarekin.<ref name="Verhulst">{{Cite aldizkari|abizena=Verhulst|urtea=1838|izenburua=''Notice sur la loi que la population suit dans son accroissement''|orrialdeak=113–121|hizkuntza=fr|izena1=Pierre François|url=https://archive.org/details/correspondancem02belggoog|kazeta=Correspondance Mathématique et Physique|liburukia=10|oclc=490225808|location=Brussels, Belgium}}</ref>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Elkarrekintza biologikoak]]
[[Kategoria:Lehia]]