Lurra-en iturria ikusi

{{Artikulu nabarmendua}}{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}
{{argitzeko|[[eguzki-sistema]]ko hirugarren [[planeta]]ri|Lur (argipena)}}
{{Infobox planet
| bgcolour  = #D3D3D3
| name      = Lurra
| symbol    = [[Fitxategi:Earth symbol (bold).svg|24px|alt=🜨|Lurraren ikur astronomikoa]]
| image     = [[Fitxategi:The Blue Marble (remastered).jpg|frameless|Lurraren argazkia, [[NASA]]k egina.]]
| caption   = Lurraren irudi elkartua, [[NASA]]k egina.
| alt_names = [[Mundu]]a, Ludia, [[Gaia]], [[Amalur]]
| epoch         = '''[[J2000.0]]''' 
| aphelion      = {{longitem|{{val|152098232|u=km}}<br/>{{smaller|({{val|1.01671388|u=UA}}) }}}}
| perihelion    = {{longitem|{{val|147098290|u=km}}<br/>{{smaller|({{val|0.98329134|u=UA}}) }}}}
| semimajor     = {{longitem|{{val|149598261|u=km}}<br/>{{smaller|({{val|1.00000261|u=UA}}) <ref name="semimajor">{{Erreferentzia|izena=J. L.|abizena=Simon|izenburua=Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and the planets|orrialdeak=663–683|abizena2=Bretagnon|abizena3=Chapront|abizena4=Chapront-Touze|abizena5=Francou|abizena6=Laskar|izena2=P.|izena3=J.|izena4=M.|izena5=G.|izena6=J.|data=1994-02-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1994A%26A...282..663S|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=282|issn=0004-6361|sartze-data=2017-11-30}}</ref>}}}}
| eccentricity  = {{val|0.01671123}}<ref name="semimajor"/>
| period        = {{longitem|{{val|365.256363004|u=egun}} <ref name="IERS">{{Erreferentzia|izenburua=USEFUL CONSTANTS|url=http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/models/constants.html|sartze-data=2017-11-30}}</ref><br/>{{smaller|({{val|1.000017421|u=[[Juliotar urte (astronomia)|urte]]}})}}}}
| avg_speed     = {{longitem|{{val|29.78|u=km/s}}<ref name="earth_fact_sheet">{{Erreferentzia|izenburua=Earth Fact Sheet|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html|sartze-data=2017-11-30}}</ref><br/>{{smaller|({{val|107200|u=km/h}})}}}}
| mean_anomaly  = {{val|269.05|u=°}}<ref name=wolframalphameananomaly>{{Erreferentzia|izenburua=Earth mean anomaly{{!}}website=Wolfram Alpha - Wolfram{{!}}Alpha Results|url=http://m.wolframalpha.com/input/?i=Earth+mean+anomaly%7Cwebsite=Wolfram%20Alpha|sartze-data=2017-11-30}}</ref>
| inclination   = {{val|7.155}}° [[Eguzkia]]ren ekuatorera;<br>1.57869°<ref>{{Erreferentzia|izena=C. W.|abizena=Allen|izenburua=Allen's astrophysical quantities|argitaletxea=AIP Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/40473741|edizioa=4th ed|isbn=0387987460}}</ref> [[plano inbariante]]ra.
| asc_node      = {{val|348.73936}}°<ref name="earth_fact_sheet"/>
| arg_peri      = {{val|114.20783}}°<ref name="earth_fact_sheet"/>
| satellites    = 1 ([[Ilargia]])<br> 1070 [[satelite artifizial]]<br> {{longitem|{{nowrap|{{val|21000}} hondakin atal<br>10&nbsp;[[zentimetro|cm]] baino handiagoak&nbsp;}}<br/> {{smaller|(2013-10-24)}}<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How Many Satellites are in Space? - Universe Today|hizkuntza=en-US|data=2013-10-24|url=http://www.universetoday.com/42198/how-many-satellites-in-space/|aldizkaria=Universe Today|sartze-data=2017-11-30}}</ref>}}
| allsatellites = yes
| physical_characteristics = yes
| mean_radius   = {{val|6371.0|u=km}}<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CRC handbook of chemistry and physics, 2000-2001|argitaletxea=CRC Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/44440496|edizioa=81st ed|isbn=0849304814}}</ref>
| equatorial_radius = {{val|6378.1|u=km}}<ref name="WGS-84">{{Erreferentzia|izenburua=NGA: (U) World Geodetic System 1984 (UNCLASSIFIED)|url=http://earth-info.nga.mil/GandG/wgs84/|sartze-data=2017-11-30}}</ref>
| polar_radius  = {{val|6356.8|u=km}}<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Global earth physics : a handbook of physical constants|argitaletxea=American Geophysical Union|data=1995|url=https://www.worldcat.org/oclc/31753729|isbn=0875908519}}</ref>
| flattening    = {{val|0.0033528}}<ref name="iers">{{Erreferentzia|izena=International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) Conventions Centre. US Naval Observatory (USNO). Bureau International des Poids et Mesures (BIPM). Hrsg.: Dennis D. McCarthy ; Gerard|abizena=Petit|izenburua=IERS Conventions (2003)|argitaletxea=Bundesamt für Kartographie und Geodäsie|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/746001655|isbn=3898888843}}</ref><br>1/298.257222101 ([[ETRS89]])
| circumference = {{val|40075.017|u=km}} {{smaller|([[ekuatore|ekuatoriala]]) <ref name="WGS-84" />}} <br>{{val|40007.86|u=km}} {{smaller|([[meridiano|meridionala]]) <ref name="WGS-84-2">{{Erreferentzia|izenburua=How WGS 84 defines Earth|data=2011-04-24|url=https://web.archive.org/web/20110424104419/http://home.online.no/~sigurdhu/WGS84_Eng.html|sartze-data=2017-11-30}}</ref><ref name="circ" group="oh">Lurraren [[zirkunferentzia]] ia zehazki 40.000 kilometrokoa da, izan ere [[metro]]a neurri honen arabera kalibratu zen, Polotik Ekuatorera dagoen distantziaren 10 milioirena. Informazio gehiagorako, irakurri [[Sistema metriko hamartarra]] artikulua.</ref>}}
| surface_area  = {{val|510072000|u=km2}}<ref name="Pidwirny 2006_8">{{Erreferentzia|izenburua=8(o) Introduction to the Oceans|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html|sartze-data=2017-11-30}}</ref><ref name="cia">{{Erreferentzia|izenburua=The World Factbook — Central Intelligence Agency|hizkuntza=en|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html|sartze-data=2017-11-30}}</ref><br>({{val|148940000|u=km2}} {{smaller|(29.2%)}} lehorra<br>{{val|361132000|u=km2}} {{smaller|(70.8%)}} ura)
| volume        =  1.08321×10<sup>12</sup>km<sup>3</sup><ref name="earth_fact_sheet"/>
| mass          = 5.97219×10<sup>24</sup>kg<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Earth - By the Numbers {{!}} Planets - NASA Solar System Exploration|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth&Display=Facts|sartze-data=2017-11-30}}</ref><br/>{{smaller|3.0×10<sup>-6</sup>&nbsp;[[Eguzkia|Eguzki]])}}
| density       = 5.514 g/cm<sup>3</sup><ref name="earth_fact_sheet"/>
| surface_grav  = 9.807 m/s2<br/>{{smaller|(1 ''g'')}}
| moment_of_inertia_factor = 0.3307<ref name="Williams1994">{{Erreferentzia|izena=James G.|abizena=Williams|izenburua=Contributions to the Earth's obliquity rate, precession, and nutation|orrialdeak=711–724|data=1994-08-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1994AJ....108..711W|aldizkaria=The Astronomical Journal|zenbakia=108|issn=0004-6256|doi=10.1086/117108|sartze-data=2017-11-30}}</ref>
| escape_velocity = 11.186 km/s<ref name="earth_fact_sheet"/>
| sidereal_day  = 0.99726968 d<ref name="Allen296">{{Erreferentzia|izena=Allen, C. W. (Clabon|abizena=Walter)|izenburua=Allen's astrophysical quantities|argitaletxea=AIP Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/40473741|edizioa=4th ed|isbn=0387987460}}</ref><br/>{{smaller|(23h&nbsp;56m&nbsp;4.100s)}}
| rot_velocity  = 1,674.4 km/h (465.1 m/s)<ref name="Cox2000">{{Erreferentzia|izena=Allen, C. W. (Clabon|abizena=Walter)|izenburua=Allen's astrophysical quantities|argitaletxea=AIP Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/40473741|edizioa=4th ed|isbn=0387987460}}</ref>
| axial_tilt    = 23°26' 21.4119'' <ref name="IERS"/>
| albedo        = 0.367 (geom.)<ref name="earth_fact_sheet"/><br>0.306 (Bond)<ref name="earth_fact_sheet"/>
| atmosphere    = yes
| temperatures  = yes
| temp_name1    = [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]
| min_temp_1    = 184&nbsp;K<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World: Lowest Temperature {{!}} ASU World Meteorological Organization|data=2010-06-16|url=https://web.archive.org/web/20100616025722/http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature|sartze-data=2017-11-30}}</ref>
| mean_temp_1   = 288&nbsp;K<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Temperature may hit high in 2010|hizkuntza=en-GB|data=2009-12-10|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8406839.stm|sartze-data=2017-11-30}}</ref>
| max_temp_1    = 330&nbsp;K<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World: Highest Temperature {{!}} ASU World Meteorological Organization|data=2013-01-04|url=https://web.archive.org/web/20130104143844/http://wmo.asu.edu/world-highest-temperature|sartze-data=2017-11-30}}</ref>
| temp_name2    = [[Celsius gradu|Celsius]]
| min_temp_2    = −89.2&nbsp;{{big|°}}C
| mean_temp_2   = 15&nbsp;{{big|°}}C
| max_temp_2    = 56.7&nbsp;{{big|°}}C
| surface_pressure = 101.325 kPa ([[itsas maila]]n)
| atmosphere_composition = 78.08% [[nitrogeno]] (N<sub>2</sub>)<ref name="earth_fact_sheet"/> {{smaller|(aire lehorra)}}<br>20.95% [[oxigeno]] (O<sub>2</sub>)<br>0.930% [[argon]]<br>0.039% [[karbono dioxido]]<ref name="NOAA">[http://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends/#mlo National Oceanic & Atmospheric Administration (NOAA)&nbsp;– Earth System Research Laboratory (ESRL), Trends in Carbon Dioxide].</ref><br> ~&nbsp;1% [[ur lurrun]] {{smaller|([[klima]]ren arabera)}}
| note = no
}}
'''Lurra''' [[Eguzki-sistema]]ko hirugarren [[planeta]] da, [[dentsitate (fisika)|dentsoena]] eta [[bizi]]a duen [[planeta]] ezagun bakarra. [[Datazio erradiometriko]]a erabilita eta beste ebidentzia iturri batzuk hartuta, Lurra orain dela 4.500 milioi urte baino gehiago sortu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Geologic Time: Age of the Earth|url=http://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html|sartze-data=2017-11-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lurraren adina  - Zientzia.eus|url=http://zientzia.eus/artikuluak/lurraren-adina/|sartze-data=2017-11-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=G. Brent|abizena=Dalrymple|izenburua=The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved|orrialdeak=205–221|url=https://doi.org/10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14|aldizkaria=Geological Society, London, Special Publications|alea=1|zenbakia=190|doi=10.1144/gsl.sp.2001.190.01.14|sartze-data=2017-11-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Gérard|abizena=Manhes|izenburua=Lead isotope study of basic-ultrabasic layered complexes: Speculations about the age of the earth and primitive mantle characteristics|orrialdeak=370–382|abizena2=Allègre|abizena3=Dupré|abizena4=Hamelin|izena2=Claude J.|izena3=Bernard|izena4=Bruno|url=https://doi.org/10.1016/0012-821X(80)90024-2|aldizkaria=Earth and Planetary Science Letters|alea=3|zenbakia=47|doi=10.1016/0012-821x(80)90024-2|sartze-data=2017-11-30}}</ref>. [[Lurraren grabitatea]]k<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lurreko grabitatea. PisuaBatxilergoko Fisikako edukiak Ordiziako Jakintza ikastolan|url=http://jakinstein.com/2007/03/22/lurreko-grabitatea-pisua/|sartze-data=2018-12-11}}</ref> espazioko beste objektu batzuekin elkarrekintza du, bereziki [[Eguzkia]] eta [[Ilargia]]rekin, Lurraren satelite natural bakarra. Lurrak Eguzkiaren inguruan bira bat ematen du 365,26 egunean behin, [[urte]] gisa ezagutzen den denbora. Denbora honetan zehar Lurrak bere buruari 366,26 bira ematen dizkio<ref group="oh">Bi neurketa hauen arteko tartea Lurrak Eguzkiaren inguruan bira oso bat ematen duenean ardatzarekiko bira gehigarri bat suposatzen duelako egiten da.</ref>.

Lurraren biraketa-ardatza bere plano orbitalarekiko okertua dago, [[urtaro]]ak sortuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Global earth physics : a handbook of physical constants|argitaletxea=American Geophysical Union|data=1995|url=https://www.worldcat.org/oclc/31753729|isbn=0875908519|pmc=31753729|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Ilargiaren eta Lurraren arteko [[grabitate|grabitazio elkarrekintzak]] [[itsasaldi]]ak sortzen ditu, Lurra bere ardatzean egonkortzen du eta biraketa abiadura geldotzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Laskar|izenburua=A long-term numerical solution for the insolation  quantities of the Earth|orrialdeak=261–285|hizkuntza=en|abizena2=Robutel|abizena3=Joutel|abizena4=Gastineau|abizena5=Correia|abizena6=Levrard|izena2=P.|izena3=F.|izena4=M.|izena5=A. C. M.|izena6=B.|data=2004-11-23|url=https://doi.org/10.1051/0004-6361:20041335|aldizkaria=Astronomy & Astrophysics|alea=1|zenbakia=428|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361:20041335|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Lurra da Eguzki-sistemako planetarik dentsoena eta lau [[planeta teluriko]]en artean handiena.

Lurraren [[litosfera]] milioika urtetan gainazalean zehar higitzen diren plaka tektoniko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txikipedia:Plaken tektonika - Wikipedia, entziklopedia askea.|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Txikipedia:Plaken_tektonika?veaction=edit|aldizkaria=eu.wikipedia.org|sartze-data=2018-12-11}}</ref> izeneko hainbat atal zurrunetan banatuta dago. Lurraren gainazalaren % 71 [[ur]]ez estalita dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oceans & Coasts {{!}} National Oceanic and Atmospheric Administration|hizkuntza=en|url=http://www.noaa.gov/ocean.html|aldizkaria=www.noaa.gov|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Beste guztia kontinente eta uharteak dira, bertako aintzira eta ur-ibilguak kontuan hartuta. [[Polo geografiko|Poloak]] gehienbat [[izotz]]ez daude estaliak, [[bankisa|itsas-izotzak]] eta [[Antartikako izotz-geruza]] barne. Lurraren barnea oraindik ere aktibo dago, [[burdina]]zko barne-nukleo solidoarekin, eremu magnetikoa eragiten duen kanpo-nukleo likidoarekin eta [[mantu]] osatzen duen geruza lodi eta nahiko solidoarekin. Geruza hauek [[plaken tektonika]] eragiten dute.

Lurraren historiako lehen mila milioi urtetan, [[bizia]] agertu zen ozeanoetan, eta [[Lurraren atmosfera]] eta gainazala eraldatzen hasi zen, organismo [[aerobiko]] eta [[anaerobiko]] ugari sortuz. Ebidentzia geologikoaren arabera, [[biziaren jatorria]] orain dela 4.100 milioi urte eman zen, gutxienez. Hortik aurrera, Lurrak Eguzkiarekiko duen distantziak, ezaugarri fisikoek eta historia geologikoak baimendu du biziaren [[eboluzio]]a eta garapena. Lurreko [[bioaniztasun|biodibertsitatea]] milioika urtetan garatu da, era jarraituan hedatuz [[iraungipen masibo]]etan izan ezik<ref name="SahneyBentonFerry2010">{{Erreferentzia|izena=Sarda|abizena=Sahney|izenburua=Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land|orrialdeak=544–547|abizena2=Benton|abizena3=Ferry|izena2=Michael J.|izena3=Paul A.|data=2010-08-23|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20106856|aldizkaria=Biology Letters|alea=4|zenbakia=6|issn=1744-957X|pmid=20106856|pmc=PMC2936204|doi=10.1098/rsbl.2009.1024|sartze-data=2017-11-30}}</ref>. Lurrean bizi izan diren espezieen % 99 baino gehiago iraungita dago<ref>{{Erreferentzia|izena=W. E.|abizena=Kunin|izenburua=The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare—common differences|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Gaston|izena2=K. J.|data=2012-12-06|url=https://books.google.com/books?id=4LHnCAAAQBAJ&pg=PA110|isbn=9789401158749|sartze-data=2018-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Beverly Peterson|abizena=Stearns|izenburua=Watching, from the Edge of Extinction|argitaletxea=Yale University Press|hizkuntza=en|abizena2=Stearns|izena2=Stephen C.|data=2000|url=https://books.google.com/books?id=0BHeC-tXIB4C|isbn=0300084692|sartze-data=2018-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Opinion {{!}} Prehistory’s Brilliant Future|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Gaur egun zenbat espezie bizi diren eztabaidarako gaia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How many species on Earth? About 8.7 million, new estimate says|hizkuntza=en|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2011/08/110823180459.htm|aldizkaria=ScienceDaily|sartze-data=2017-11-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biodibertsitatearena, 1 Noe zaharraren legatua  - Zientzia.eus|url=http://zientzia.eus/artikuluak/biodibertsitatearena-1-noe-zaharraren-legatua/|sartze-data=2017-11-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Researchers find that Earth may be home to 1 trillion species {{!}} NSF - National Science Foundation|hizkuntza=en|url=https://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=138446|aldizkaria=www.nsf.gov|sartze-data=2018-10-19}}</ref>, espezie gehienak ez direlako oraindik deskribatu<ref>{{Erreferentzia|izena=Camilo|abizena=Mora|izenburua=How Many Species Are There on Earth and in the Ocean?|abizena2=Tittensor|abizena3=Adl|abizena4=Simpson|abizena5=Worm|izena2=Derek P.|izena3=Sina|izena4=Alastair G. B.|izena5=Boris|data=2011-08-23|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3160336/|aldizkaria=PLoS Biology|alea=8|zenbakia=9|issn=1544-9173|pmid=21886479|pmc=PMC3160336|doi=10.1371/journal.pbio.1001127|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Lurrean 7.600 milioi [[gizaki]] bizi dira, haren [[biosfera]]ren eta [[mea|mineralen]] mende<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrew D.|abizena=Hwang|izenburua=7.5 billion and counting: How many humans can the Earth support?|hizkuntza=en|url=https://theconversation.com/7-5-billion-and-counting-how-many-humans-can-the-earth-support-98797|aldizkaria=The Conversation|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Gizakiek [[gizarte]] eta [[kultura]] ezberdinak garatu dituzte; [[politika|politikoki]], Lurrean 200 [[Zerrenda:Estatu burujabe eta hiriburuak|estatu burujabe]] baino gehiago daude.

== Etimologia ==
''Lur'' hitzaren jatorriaren inguruan eztabaida dago. [[Joseba Lakarra]]k bere erro monosilabikoen teorian kokatzen du jatorria, eta ''*dur'' errotik datorrela dio<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba Andoni Lakarra|abizena=Andrinua|izenburua=Erro monosilabikoaren teoria eta aitzineuskararen berreraiketa: zenbaii alderdi eta ondorio|hizkuntza=es|data=2011|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3775425|aldizkaria=Fontes linguae vasconum: Studia et documenta|alea=113|zenbakia=43|issn=0046-435X|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Beste etimologia batek dio [[zelta]] jatorrikoa dela, eta «gainazala» edo «zorua» esan nahi zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Hyacinthe de|abizena=Charencey|izenburua=Neuf étymologies basques|hizkuntza=es|data=1908|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3431087|aldizkaria=Revista internacional de los estudios vascos = Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria = Revue internationale des ètudes basques = International journal on Basque studies, RIEV|alea=4|zenbakia=2|issn=0212-7016|sartze-data=2018-10-19}}</ref>; [[irlandera zaharra|irlandera zaharrean]] ''Lár'' esaten zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=edil@qub.ac.uk|izenburua=eDIL - Irish Language Dictionary|hizkuntza=en|url=http://edil.qub.ac.uk/29580|aldizkaria=edil.qub.ac.uk|sartze-data=2018-10-19}}</ref> edo [[gales]]ez ''llawr''. Hitz hauek [[aitzinbritoniera]]tik datoz, ''*lọr''<ref>{{Erreferentzia|izena=Matasović,|abizena=Ranko.|izenburua=Etymological dictionary of proto-Celtic|argitaletxea=Brill|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/262430534|isbn=9789004173361|pmc=262430534|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Hitz honetatik hainbat eratorri daude [[Zelta hizkuntzak|hizkuntza zeltatan]]: ''lor'' [[bretoiera]] zaharrean eta ''leur'' bretoieraz zein [[kornubiera]]z, edo ''laur'' aitzinako galesez; guzti hauen esanahia «zorua» da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reconstruction:Proto-Brythonic/lọr - Wiktionary|hizkuntza=en|url=https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Brythonic/l%E1%BB%8Dr|aldizkaria=en.wiktionary.org|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. [[Aintzinzeltera]]zko ''*ɸlārom'' hitzetik dator eta hau [[aitzinindoeuropera]]ko ''*pleh₂rom'' edo ''*ploh₂rom'' hitzetatik. ''*pleh₂-'' erroak «laua izatea» esan nahi du<ref>{{Erreferentzia|izena=Vaan, Michiel Arnoud Cor de,|abizena=1973-|izenburua=Etymological dictionary of Latin and the other Italic languages|argitaletxea=Brill|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/225873936|isbn=9789004167971|pmc=225873936|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Hitz horretatik eratortzen dira ere [[latin]]ezko ''plautus'' ([[osko]]en 𐌐𐌋𐌀𐌅𐌕𐌀𐌃 hitzetik; «laua», «zabala»), ''plānus'' («laua») eta ''planta'' («landare») hitzak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reconstruction:Proto-Indo-European/pleh₂- - Wiktionary|hizkuntza=en|url=https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Indo-European/pleh%E2%82%82-|aldizkaria=en.wiktionary.org|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Latinezko hitz hauen jatorri berberekoak dira euskarazko «laua», «leun» eta «landare».

Lurraren [[sinonimo]] bezala hainbat hitz erabiltzen dira. Horietako bat ''ludi'' da, [[Sabin Arana]]k asmatutako [[neologismo]]a, ''lu-'' hitzari ''-di'' atzizkia gehituta<ref>{{Erreferentzia|izena=Pagola Hernández,|abizena=Inés.|izenburua=Neologismos en la obra de Sabino Arana Goiri|argitaletxea=Euskaltzaindia|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/433329956|isbn=8495438232|pmc=433329956|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Beste bat ''mundu'' da ({{lang-es|mundo}}, {{lang-fr|monde}}), latineko ''mundus'' hitzetik eratorria eta hau [[etrusko]]tik (𐌌𐌖𐌈) edo aitzinindoeuroperatik (''*mh₂nd-''). Jatorrian «garbia» edo «edertua» esan nahi du (alderatu aurkako ''inmundizia'' hitzarekin)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Charlton T. Lewis, Charles Short, 
A Latin Dictionary,
mundus|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=mundus1|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2018-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Charlton T. Lewis, Charles Short, 
A Latin Dictionary,
mundus|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=mundus2|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2018-10-19}}</ref>.

Termino zientifikoak erabiltzen direnean, latinezko ''[[terra]]'' eta ''[[tellūs]]'' hitzak eta [[antzinako greziera]]ko ''γῆ'' (''gē'') ere erabiltzen dira. ''Terra'' hitza [[terraformazio]] bezalako hitzetan erabiltzen da, eta aitzinindoeuroperako ''*ters-'' hitzetik eratorria da, «lehorra»; ''tellus'' hitza ''teluriko'' bezalako hitzetan erabiltzen da, aitzinindoeuroperako ''*telh₂-o-'' hizetik («zorua»); grezierazko ''γῆ'' hitza ''[[geologia]]'' bezalako hitzetan erabiltzen da; bertatik dator ere Lurra izendatzeko sinonimoa den [[Gaia hipotesia|Gaia]].

== Kronologia ==
{{sakontzeko|Lurraren historia}}
=== Sorrera ===
{{sakontzeko|Eguzki sistemaren sorrera eta garapena}}
[[Fitxategi:Protoplanetary-disk.jpg|thumb|Disko protoplanetarioaren irudikapen artistikoa.]]
[[Eguzki-sistema]]n aurkitutako materialik zaharrenak 4.567,2±0,6 milioi urte ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=S. A.|abizena=Bowring|izenburua=The Earth's early evolution|orrialdeak=1535–1540|hizkuntza=en|abizena2=Housh|izena2=T.|data=1995-09-15|url=http://science.sciencemag.org/content/269/5230/1535|aldizkaria=Science|alea=5230|zenbakia=269|issn=0036-8075|pmid=7667634|doi=10.1126/science.7667634|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Orain dela 4.540±40 milioi urte Lurraren lehen egitura osatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Dalrymple, G.|abizena=Brent.|izenburua=The age of the earth|argitaletxea=Stanford University Press|data=1991|url=https://www.worldcat.org/oclc/22347190|isbn=0804715696|pmc=22347190|sartze-data=2018-07-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=G. Brent|abizena=Dalrymple|izenburua=The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved|orrialdeak=205–221|data=2001|url=https://doi.org/10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14|aldizkaria=Geological Society, London, Special Publications|alea=1|zenbakia=190|issn=0305-8719|doi=10.1144/gsl.sp.2001.190.01.14|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. [[Eguzki sistemaren sorrera eta garapena]] aldi berean eman zen. Teorian, [[nebulosa]] edo [[disko protoplanetario]] batetik sortzen dira planetak. [[Grabitate]]aren ondorioz disko hori biratzen hasten da, eta biraketarekin lauago egiten sortu berria den [[izar]]raren inguruan. Planetak disko horretan ere sortzen hasten dira, grabitazioaren ondorioz. [[Nebulosa]] horretan [[gas]]ak, [[izotz]]a eta [[hauts]]a daude. Teoria nebularraren arabera, [[planetesimal]]ak sortzen dira [[akrezio]]z, eta Lurra bezalako planeta batek 10 eta 20 milioi urte artean behar izan zituen osatzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Qingzhu|abizena=Yin|izenburua=A short timescale for terrestrial planet formation from Hf–Wchronometry of meteorites|orrialdeak=949–952|hizkuntza=En|abizena2=Jacobsen|abizena3=Yamashita|abizena4=Blichert-Toft|abizena5=Télouk|abizena6=Albarède|izena2=S. B.|izena3=K.|izena4=J.|izena5=P.|izena6=F.|data=2002-08|url=https://doi.org/10.1038/nature00995|aldizkaria=Nature|alea=6901|zenbakia=418|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature00995|sartze-data=2018-07-01}}</ref>.

[[Ilargia]]ren sorrera ere Lurraren sorrerarekin batera ikertzen da. Ilargia orain dela 4.530 milioi urte inguru sortu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Thorsten|abizena=Kleine|izenburua=Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon|orrialdeak=1671–1674|hizkuntza=en|abizena2=Palme|abizena3=Mezger|abizena4=Halliday|izena2=Herbert|izena3=Klaus|izena4=Alex N.|data=2005-12-09|url=http://science.sciencemag.org/content/310/5754/1671|aldizkaria=Science|alea=5754|zenbakia=310|issn=0036-8075|pmid=16308422|doi=10.1126/science.1118842|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Hipotesi nagusiaren arabera [[Marte]]ren tamaina zuen objektu batek, [[Tea (planeta)|Tea]] izenekoa, [[Talka handiaren hipotesia|Lurraren aurka jo zuen]] eta kanporatutako materialaren akrezioa sortu zen Ilargia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Controversial Moon Origin Theory Rewrites History : Discovery News|data=2010-01-09|url=https://web.archive.org/web/20100109042800/http://news.discovery.com/space/moon-earth-formation.html|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Ikuspegi honen arabera Theia Lurraren masaren % 10 inguru zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Canup, R.|abizena=M.|izenburua=An impact origin of the Earth-Moon system|hizkuntza=en|abizena2=E.|izena2=Asphaug,|data=2001-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001AGUFM.U51A..02C|aldizkaria=AGU Fall Meeting Abstracts|sartze-data=2018-07-01}}</ref>, eta bere masaren zati bat Lurrean barneratu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Robin M.|abizena=Canup|izenburua=Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation|orrialdeak=708–712|hizkuntza=En|abizena2=Asphaug|izena2=Erik|data=2001-08|url=https://doi.org/10.1038/35089010|aldizkaria=Nature|alea=6848|zenbakia=412|issn=0028-0836|doi=10.1038/35089010|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Orain dela 4.100 eta 3.800 milioi urte artean [[asteroide]] kopuru handi batek Lurra eta Ilargiaren aurka jo zuen, [[Bonbardaketa Handi Berantiarra]] deitu den fenomenoan. Lurraren inguruan eragin handia izan zuen, baina bereziki Ilargiarenean.

=== Historia geologikoa ===
{{sakontzeko|Garai geologiko}}
[[Lurraren atmosfera]] eta [[ozeano]]ak [[sumendi|sumendien aktibitatearen]] eta [[desgasifikazio]]aren ondorioz sortu ziren. [[Ur]] [[lurrun]]a iturri hauetatik atera eta kondentsatu zen ozeanoak sortzeko, eta [[asteroide]], [[protoplaneta]] eta [[kometa|kometen]] izotzarekin kopurua handitu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Morbidelli|izenburua=Source regions and timescales for the delivery of water to the Earth|orrialdeak=1309–1320|hizkuntza=en|abizena2=Chambers|abizena3=Lunine|abizena4=Petit|abizena5=Robert|abizena6=Valsecchi|abizena7=Cyr|izena2=J.|izena3=J. I.|izena4=J. M.|izena5=F.|izena6=G. B.|izena7=K. E.|data=2000-11|url=https://doi.org/10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x|aldizkaria=Meteoritics & Planetary Science|alea=6|zenbakia=35|issn=1086-9379|doi=10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. [[Eguzki gazte ahularen paradoxa|Eredu honen arabera]], atmosferako [[berotegi-efektuko gas]]ek ozeanoak ez [[izozte]]a ekarri zuen, Eguzkiak garai hartan gaur egun duen [[Eguzkiaren argitasun]]aren % 70 baino ez baitzuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The evolving Sun and its influence on planetary environments : proceedings of a workshop held at Instituto de Astrofísica de Andalucía, Granada, Spain, 18-20 June 2001|argitaletxea=Astronomical Society of the Pacific|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/51893229|edizioa=1st ed|isbn=1583811095|pmc=51893229|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Orain dela 3.500 milioi urte [[Lurraren eremu magnetikoa]] eratu zen, atmosfera [[Eguzki haize]]ak eramatea ekidin zuena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere|url=http://www.physorg.com/news186922627.html|sartze-data=2018-07-01}}</ref>.

[[Fitxategi:Lurra izotz-bola bat izan zenekoa.webm|thumb|Lurra izotz-bola bat izan zenekoa]]
Lurraren kanpoaldean zegoen [[magma]] urtua solidotzen hasi zen geruza bat sortuz. Bi eredu daude gaur egun prozesu hau azaltzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Rogers, John J. W. (John James William),|abizena=1930-2015.|izenburua=Continents and supercontinents|argitaletxea=Oxford University Press|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/61341472|isbn=1423720504|pmc=61341472|sartze-data=2018-07-01}}</ref>: batean lur lehorreko masak pixkanaka sortu ziren gaur egungo formara iritsi arte<ref>{{Erreferentzia|izena=Patrick M.|abizena=Hurley|izenburua=Pre-Drift Continental Nuclei|orrialdeak=1229–1242|hizkuntza=en|abizena2=Rand|izena2=John R.|data=1969-06-13|url=http://science.sciencemag.org/content/164/3885/1229|aldizkaria=Science|alea=3885|zenbakia=164|issn=0036-8075|pmid=17772560|doi=10.1126/science.164.3885.1229|sartze-data=2018-07-01}}</ref>; bestean, probabilitate handiagoarekin, sorrera hori azkarra izan zen<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=De Smet|izenburua=Early formation and long-term stability of continents resulting from decompression melting in a convecting mantle|orrialdeak=19–33|abizena2=Van den Berg|abizena3=Vlaar|izena2=A.P.|izena3=N.J.|data=2000-07|url=https://doi.org/10.1016/S0040-1951(00)00055-X|aldizkaria=Tectonophysics|alea=1-2|zenbakia=322|issn=0040-1951|doi=10.1016/s0040-1951(00)00055-x|sartze-data=2018-07-01}}</ref> Lurraren historiaren lehen uneetan, eta ondoren mugimendurik gabeko egoera kontinental egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=T. M.|abizena=Harrison|izenburua=Heterogeneous Hadean Hafnium: Evidence of Continental Crust at 4.4 to 4.5 Ga|orrialdeak=1947–1950|hizkuntza=en|abizena2=Blichert-Toft|abizena3=Müller|abizena4=Albarede|abizena5=Holden|abizena6=Mojzsis|izena2=J.|izena3=W.|izena4=F.|izena5=P.|izena6=S. J.|data=2005-12-23|url=http://science.sciencemag.org/content/310/5756/1947|aldizkaria=Science|alea=5756|zenbakia=310|issn=0036-8075|pmid=16293721|doi=10.1126/science.1117926|sartze-data=2018-07-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Dawei|abizena=Hong|izenburua=Continental crustal growth and the supercontinental cycle: evidence from the Central Asian Orogenic Belt|orrialdeak=799–813|abizena2=Zhang|abizena3=Wang|abizena4=Wang|abizena5=Xie|izena2=Jisheng|izena3=Tao|izena4=Shiguang|izena5=Xilin|data=2004-09|url=https://doi.org/10.1016/S1367-9120(03)00134-2|aldizkaria=Journal of Asian Earth Sciences|alea=5|zenbakia=23|issn=1367-9120|doi=10.1016/s1367-9120(03)00134-2|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. [[Kontinente]]ak [[plaken tektonika]]ren ondorioz sortu ziren, Lurraren barnealdearen bero galeraren ondorioz. Ehunka milioi urte pasa eta gero, [[superkontinente]]ak sortu eta bereizi dira behin eta berriz. Orain dela 750 milioi urte [[Rodinia]] izeneko superkontinentea hautsi zen. Ondoren berriro elkartu ziren, [[Pannotia]] izenekoa sortzeko orain dela 600-540 milioi urte artean. Hau berriro apurtu eta [[Pangea]] osatu zen, orain dela 180 milioi urte hautsi zena<ref>{{Erreferentzia|izena=J. Brendan|abizena=Murphy|izenburua=How Do Supercontinents Assemble?|orrialdeak=324|abizena2=Nance|izena2=R.|data=2004|url=https://doi.org/10.1511/2004.4.324|aldizkaria=American Scientist|alea=4|zenbakia=92|issn=0003-0996|doi=10.1511/2004.4.324|sartze-data=2018-07-01}}</ref>.

Hainbat alditan glaziazioak egon dira, adibidez [[Neoproterozoiko]]an [[Elur bola lur|ia-ia lur osoa]] izotzez estali zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Judy P.|abizena=Pu|izenburua=Dodging snowballs: Geochronology of the Gaskiers glaciation and the first appearance of the Ediacaran biota|orrialdeak=955–958|hizkuntza=en|abizena2=Bowring|abizena3=Ramezani|abizena4=Myrow|abizena5=Raub|abizena6=Landing|abizena7=Mills|abizena8=Hodgin|abizena9=Macdonald|izena2=Samuel A.|izena3=Jahandar|izena4=Paul|izena5=Timothy D.|izena6=Ed|izena7=Andrea|izena8=Eben|izena9=Francis A.|data=2016-09-28|url=https://doi.org/10.1130/G38284.1|aldizkaria=Geology|alea=11|zenbakia=44|issn=0091-7613|doi=10.1130/g38284.1|sartze-data=2018-07-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=W. B.|abizena=Harland|izenburua=Critical evidence for a great infra-Cambrian glaciation|orrialdeak=45–61|hizkuntza=en|data=1964-05|url=https://doi.org/10.1007/BF01821169|aldizkaria=Geologische Rundschau|alea=1|zenbakia=54|issn=0016-7835|doi=10.1007/bf01821169|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Gaur egungo izotzaren distribuzioa orain dela 40 milioi urte inguru hasi zen, eta izotza orain dela 3 milioi urte hasi zen handitzen. [[Latitude]] garaiko eremuetan [[glaziazio]] ezberdinak eman dira ziklikoki hortik aurrera, 40.000 eta 100.000 urtean behin. Azken glaziazio kontinental handia orain dela 10.000 urte amaitu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Paleoclimatology|url=http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm|aldizkaria=www.lakepowell.net|sartze-data=2018-07-01}}</ref>.

=== Biziaren jatorria eta eboluzioa ===
{{nagusia|Biziaren jatorria}}
[[Fitxategi:Champagne_vent_white_smokers.jpg|thumb|Ezagutzen diren izaki bizidunik zaharrenak [[fumarola]]tan bizi ziren [[mikroorganismo]]ak ziren, orain dela 4.280 milioi urte inguru sortuak.]]
Orain dela 4.000 milioi urte inguru euren burua [[erreakzio kimiko]]z erreplikatzeko gai ziren lehen [[molekula]]k sortu ziren. 500 milioi urte beranduago [[azken arbaso unibertsal komuna]] bizi izan zen<ref>{{Erreferentzia|izena=W. F.|abizena=Doolittle|izenburua=Uprooting the tree of life|orrialdeak=90–95|data=2000-2|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10710791|aldizkaria=Scientific American|alea=2|zenbakia=282|issn=0036-8733|pmid=10710791|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. [[Fotosintesi]]ari esker Eguzkiaren [[energia]] zuzenean eralda zitekeen [[biologia]]n. Sortutako [[oxigeno]] molekularrak (<chem>O2</chem>) atmosferan metatu zen, eta [[eguzki-erradiazio]]aren [[izpi ultramore]]en ondorioz [[ozono geruza]] (<chem>O3</chem>) sortu zen atmosferaren goiko geruzatan<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Carl|abizena=Zimmer|izenburua=The Mystery of Earth’s Oxygen|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2013/10/03/science/earths-oxygen-a-mystery-easy-to-take-for-granted.html|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. [[Zelula]] txikiak [[teoria endosinbiotiko|beste handiagoen barruan]] sartuz [[eukarioto]] izeneko zelula konplexuak sortu ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=http://journals.ametsoc.org/doi/abs/10.1175/1520-0469%281965%29022%3C0225%3AOTOARO%3E2.0.CO%3B2|hizkuntza=en|url=http://journals.ametsoc.org/doi/abs/10.1175/1520-0469%281965%29022%3C0225%3AOTOARO%3E2.0.CO%3B2|doi=10.1175/1520-0469(1965)022%3C0225:otoaro%3E2.0.co;2|sartze-data=2018-07-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Michael W.|abizena=Gray|izenburua=Lynn Margulis and the endosymbiont hypothesis: 50 years later|orrialdeak=1285–1287|data=2017-05-15|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5426843/|aldizkaria=Molecular Biology of the Cell|alea=10|zenbakia=28|issn=1059-1524|pmid=28495966|pmc=PMC5426843|doi=10.1091/mbc.E16-07-0509|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Zelula-[[Kolonia (biologia)|koloniak]] geroz eta espezializatuago bilakatu ziren, eta horrekin lehen [[organismo zelulaniztun]]ak sortu ziren. Ozonoak eteten zuen [[erradiazio ultramorea]] gutxituz, [[Lur lehor]]ra kolonizatu zuen biziak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - Early Life on Land|hizkuntza=en|url=http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Bizitzaren lehen ebidentzia [[fosil]]a [[Mendebaldeko Australia|Australiako Mendebaldeko]] [[hareharri]] batean aurkitutako orain dela 3.480 milioi urteko [[mikrobio]]ak daude<ref>{{Erreferentzia|izena=Nora|abizena=Noffke|izenburua=Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in theca.3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia|orrialdeak=1103–1124|hizkuntza=en|abizena2=Christian|abizena3=Wacey|abizena4=Hazen|izena2=Daniel|izena3=David|izena4=Robert M.|data=2013-12|url=https://doi.org/10.1089/ast.2013.1030|aldizkaria=Astrobiology|alea=12|zenbakia=13|issn=1531-1074|pmid=24205812|pmc=PMC3870916|doi=10.1089/ast.2013.1030|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. [[Groenlandia]]ko [[arroka metamorfiko|arroka metasedimentario]] batzuetan orain dela 3.700 milioi urteko [[grafito]] biogeniko arrastoak aurkitu dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Yoko|abizena=Ohtomo|izenburua=Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks|orrialdeak=25–28|abizena2=Kakegawa|abizena3=Ishida|abizena4=Nagase|abizena5=Rosing|izena2=Takeshi|izena3=Akizumi|izena4=Toshiro|izena5=Minik T.|data=2013-12-08|url=https://doi.org/10.1038/ngeo2025|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=1|zenbakia=7|issn=1752-0894|doi=10.1038/ngeo2025|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Australian ere orain dela 4.100 milioi urteko material biotikoa aurkitu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Excite News - Hints of life on what was thought to be desolate early Earth|url=http://apnews.excite.com/article/20151019/us-sci--earliest_life-a400435d0d.html|aldizkaria=apnews.excite.com|sartze-data=2018-07-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Elizabeth A.|abizena=Bell|izenburua=Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon|orrialdeak=14518–14521|hizkuntza=en|abizena2=Boehnke|abizena3=Harrison|abizena4=Mao|izena2=Patrick|izena3=T. Mark|izena4=Wendy L.|data=2015-11-24|url=http://www.pnas.org/content/112/47/14518|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=47|zenbakia=112|issn=0027-8424|pmid=26483481|pmc=PMC4664351|doi=10.1073/pnas.1517557112|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Hala ere mikroorganismoak zuzenean erakusten dituen ebidentzia zuzenik zaharrena orain dela 3.450 milioi urtekoa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oldest fossils ever found show life on Earth began before 3.5 billion years ago|hizkuntza=en-US|url=https://news.wisc.edu/oldest-fossils-ever-found-show-life-on-earth-began-before-3-5-billion-years-ago/|aldizkaria=news.wisc.edu|sartze-data=2018-07-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=J. William|abizena=Schopf|izenburua=SIMS analyses of the oldest known assemblage of microfossils document their taxon-correlated carbon isotope compositions|orrialdeak=53–58|hizkuntza=en|abizena2=Kitajima|abizena3=Spicuzza|abizena4=Kudryavtsev|abizena5=Valley|izena2=Kouki|izena3=Michael J.|izena4=Anatoliy B.|izena5=John W.|data=2018-01-02|url=http://www.pnas.org/content/115/1/53|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=1|zenbakia=115|issn=0027-8424|pmid=29255053|pmc=PMC5776830|doi=10.1073/pnas.1718063115|sartze-data=2018-07-01}}</ref>.

[[Neoproterozoiko]]an, orain dela 750 eta 580 milioi urte, Lurraren gehiengoa izotzez estali zen. [[Elur-bola Lurra]] deitu den hipotesi hau oso interesgarria da ondoren gertatutako [[Kanbriarreko leherketa]] aztertzeko, fosilizatzen ziren lehenengo animalia eta landareak azkar konplexuago egiten hasi baitziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Proterozoic biosphere : a multidisciplinary study|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/23583672|isbn=0521366151|pmc=23583672|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Kanbriarreko leherketaren ostean, orain dela 535 milioi urte, bost [[iraungitze masibo]] izan dira<ref>{{Erreferentzia|izena=David M.|abizena=Raup|izenburua=Mass Extinctions in the Marine Fossil Record|orrialdeak=1501–1503|hizkuntza=en|abizena2=Sepkoski|izena2=J. John|data=1982-03-19|url=http://science.sciencemag.org/content/215/4539/1501|aldizkaria=Science|alea=4539|zenbakia=215|issn=0036-8075|pmid=17788674|doi=10.1126/science.215.4539.1501|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Horietatik azkena [[Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboa|orain dela 65 milioi urte gertatu zen]], [[Kretazeoa|Kretazeo]] eta [[Zenozoiko|Tertziarioa]] bereizteko balio duen [[meteorito]] batek [[dinosauro]]ak eta beste hainbat animalia hil eta [[ugaztun]]ei bidea utzi zienean. Ugaztunak orain dela 66 milioi urte hasi ziren dibertsifikatzen, eta hainbat milioi urte beranduago ''[[Orrorin tugenensis]]'' izeneko [[primate]] batek zutik ibiltzeko gaitasuna eskuratu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen Jay|abizena=Gould|izenburua=The Evolution of Life on the Earth|orrialdeak=84–91|data=1994-10|url=https://doi.org/10.1038/scientificamerican1094-84|aldizkaria=Scientific American|alea=4|zenbakia=271|issn=0036-8733|doi=10.1038/scientificamerican1094-84|sartze-data=2018-07-01}}</ref>. Honek tresnen erabilera eta [[komunikazioa]] bultzatu zuen, [[burmuin]]a gehiago estimulatuz, [[giza eboluzioa]]ren oinarrian. Duela 20.000 urte, [[gizaki]]ak [[nekazaritza]] garatu zuen, [[Neolitoko iraultza]]n, eta harekin batera lehenengo zibilizazioak sortu ziren orain dela 10.000 urte: horrek Lurraren itxura guztiz eraldatu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=B. H.|abizena=Wilkinson|izenburua=The impact of humans on continental erosion and sedimentation|orrialdeak=140–156|hizkuntza=en|abizena2=McElroy|izena2=B. J.|data=2007-01-01|url=https://doi.org/10.1130/B25899.1|aldizkaria=Geological Society of America Bulletin|alea=1-2|zenbakia=119|issn=0016-7606|doi=10.1130/b25899.1|sartze-data=2018-07-01}}</ref>.

=== Etorkizuna ===
{{sakontzeko|Eguzkia#Nukleoko_hidrogenoa_amaitu_ostean}}
Lurraren etorkizun urruna Eguzkiaren etorkizunari lotuta dago. Hurrengo 1.100 milioi urtetan, eguzkiaren [[luminositate]]a % 10 handituko da, eta hurrengo 3.500 milioi urtetan % 40 inguru<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=I.-Juliana|abizena=Sackmann|izenburua=Our Sun. III. Present and Future|orrialdeak=457|hizkuntza=en|abizena2=Boothroyd|abizena3=Kraemer|izena2=Arnold I.|izena3=Kathleen E.|data=1993-11|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1993ApJ...418..457S|aldizkaria=The Astrophysical Journal|zenbakia=418|issn=0004-637X|doi=10.1086/173407|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Lurrazaleko tenperatura etengabe igoko da, [[karbonoaren ziklo]] inorganikoa bizkortuz eta <chem>CO2</chem> kontzentrazioa gutxituz, [[landare]]entzat hilgarria den punturaino (10 ppm [[fotosintesi|C4 fotosintesirako]]) iritsiz hemendik 500-900 milioi urte inguru barru<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SPACE.com -- Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got?|data=2009-06-05|url=https://web.archive.org/web/20090605231345/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/death_of_earth_000224.html|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Landare gabeziak atmosferako [[oxigeno]]a galtzea ekarriko du, [[animalia|animalien]] bizia ere ezinezko eginez<ref>{{Erreferentzia|izena=Ward, Peter D. (Peter Douglas),|abizena=1949-|izenburua=The life and death of planet Earth : how the new science of astrobiology charts the ultimate fate of our world|argitaletxea=Times Books|data=2003, ©2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/50322946|isbn=0805067817|pmc=50322946|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Beste mila milioi urte pasata, lurrazaleko ur guztia desagertuko da, eta batez besteko tenperatura globala 70&nbsp;°C inguru izango da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC NEWS
 | Science/Nature | Specials {{!}} Washington 2000
 | Date set for desert Earth|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/specials/washington_2000/649913.stm|aldizkaria=news.bbc.co.uk|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Puntu horretatik aurrera, Lurrean bizia egon daiteke beste 500 milioi urtez, edo 2.300 milioi urte atmosferatik [[nitrogeno]]a kentzen bada<ref>{{Erreferentzia|izena=King-Fai|abizena=Li|izenburua=Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere|orrialdeak=9576–9579|hizkuntza=en|abizena2=Pahlevan|abizena3=Kirschvink|abizena4=Yung|izena2=Kaveh|izena3=Joseph L.|izena4=Yuk L.|data=2009-06-16|url=http://www.pnas.org/content/106/24/9576|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=24|zenbakia=106|issn=0027-8424|pmid=19487662|pmc=PMC2701016|doi=10.1073/pnas.0809436106|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Eguzkia egonkorra balitz ere betirako, hurrengo mila milioi urtetan ozeanoetako uraren % 27 [[mantu]]ra jaitsiko da, ozeano erdiko gandorretan ez delako nahikoa lurrun aterako<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Bounama|izenburua=The fate of Earth’s ocean|orrialdeak=569–576|abizena2=Franck|abizena3=von Bloh|izena2=S.|izena3=W.|data=2001-12-31|url=https://www.hydrol-earth-syst-sci.net/5/569/2001/|aldizkaria=Hydrol. Earth Syst. Sci.|alea=4|zenbakia=5|issn=1607-7938|doi=10.5194/hess-5-569-2001|sartze-data=2018-10-19}}</ref>.

Eguzkia [[erraldoi gorri]]a izango da hemendik 5.000 milioi urte ingurura. Ereduek aurreikusten dute Eguzkiaren tamaina handituko dela UA 1 izan arte (150 milioi kilometro), gaur egun baino 250 aldiz handiagoa<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=K.-P.|abizena=Schröder|izenburua=Distant future of the Sun and Earth revisited|orrialdeak=155–163|hizkuntza=en|abizena2=Connon Smith|izena2=Robert|data=2008-05-01|url=https://doi.org/10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|alea=1|zenbakia=386|issn=0035-8711|doi=10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x|sartze-data=2018-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hope dims that Earth will survive Sun's death - space - 22 February 2008 - New Scientist|data=2012-04-15|url=https://web.archive.org/web/20120415105707/http://www.newscientist.com/article/dn13369|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Lurraren patua zein izango den ez dago hain argi. Erraldoi gorri gisa, Eguzkiak bere masaren % 30 inguru galduko du, beraz [[itsasaldi]]en efektuen ondorioz Lurra 1,7 UA ingurura urrunduko da (250 milioi kilometro) Eguzkiak bere erradio maximoa duenean. [[Izaki bizidun]]ik egongo balitz, ia guztia (edo agian guztia) desagertuko litzateke Eguzkiaren argitasuna handitu delako (gaur egun duena baino 5.000 aldiz distiratsuagoa izango da)<ref name=":0" />. [[2008]]an egindako simulazio batek erakutsi zuen Lurraren orbita erortzen joango dela, pixkanaka, Eguzkiaren grabitazioaren tiraldiaren ondorioz. [[Kromosfera]]n sartzen den unean Lurra lurrundu eta desagertuko da<ref name=":1" />.

== Ezaugarri fisikoak ==
=== Forma ===
[[Fitxategi:Earth2014shape_SouthAmerica_small.jpg|thumb|upright|Lurraren topografia, bere zentrotik neurtua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astronomische und Physikalische Geodäsie: Startseite|hizkuntza=de|url=http://www.iapg.bgu.tum.de/9321785--~iapg~forschung~Topographie~Earth2014.html|aldizkaria=www.iapg.bgu.tum.de|sartze-data=2018-10-19}}</ref>.]]
Lurraren forma [[esferoide]] oblatu batena da. [[Errotazio]]aren ondorioz, Lurra zanpatua dago [[polo]]etan eta zabalduago [[ekuatore]]an<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model|url=http://www.ngs.noaa.gov/PUBS_LIB/gislis96.html|aldizkaria=www.ngs.noaa.gov|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Lurraren diametroa ekuatorean poloetan baino 43 kilometro handiagoa da. Beraz, Lurraren [[masa zentro]]tik urrunen dagoen puntua [[Ekuador]]ren dagoen [[Chimborazo]] sumendia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain|url=http://archives.profsurv.com/magazine/article.aspx?i=589|aldizkaria=archives.profsurv.com|sartze-data=2018-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Sharp|izenburua=Chimborazo and the old kilogram|orrialdeak=831–832|data=2005-03|url=https://doi.org/10.1016/S0140-6736(05)71021-7|aldizkaria=The Lancet|alea=9462|zenbakia=365|issn=0140-6736|doi=10.1016/s0140-6736(05)71021-7|sartze-data=2018-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tall Tales about Highest Peaks|hizkuntza=en-AU|data=2004-04-16|url=http://www.abc.net.au/science/k2/moments/s1086384.htm|aldizkaria=www.abc.net.au|sartze-data=2018-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The 'Highest' Spot on Earth?|hizkuntza=en|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=9428163|aldizkaria=NPR.org|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Esferoidearen erreferentziarako batez besteko diametroa 12.742 kilometro da. [[Topografia]] lokalak esferoide idealizatutik urruntzen du Lurraren forma, nahiz eta eskala global batean desbideraketa hauek txikiak dira Lurraren erradioarekin alderatuta: desbideraketa maximoa [[Marianetako itsas hobia]]n ematen da, % 0,17, [[itsas-maila]]ren azpitik 10.911 metrora daudenak; [[Everest]] mendia 8.848 metrora dago itsas-mailatik, eta bere desbideraketa % 0,14 da<ref group="oh">Bestela esanda, Lurrak [[billar]] bola baten tamaina izango balu, mendi altuak eta ozeano sakonak inperfekzio txikiak baino ez lirateke, eta lautada handiak edo lautada abisalak eskualde oso leunak lirateke</ref>.

[[Geodesia]]n, Lurreko ozeanoek [[lur lehor]]rik edo [[itsasaldi]]rik eta [[haize]]rik gabe hartuko lukeen formari [[geoide]] esaten zaio. Zehatzago esanda, geoidea da itsas mailan [[grabitazio]] ekipotentziala duen gainazala.

=== Tamaina ===
[[Ekuatore]]ko [[zirkunferentzia]] 40 091 [[Kilometro|km]]-koa da, [[diametro]]a aldiz, ekuatorean 12 756 km-koa den bitartean, poloetan 12 730 km-koa da. Erreferentziazko bataz besteko diametroa 12 742 km ingurukoa da, gutxi gorabehera, 40 000/π. Garrantzitsua da jakitea, metroa definitzeko ekuatoretik [[Iparburua|Ipar Polora]] dagoen distantzia hartu zen ardatz gisa, [[Paris]]etik ([[Frantzia]]) pasata. Aipatutako distantziaren bat hamar milioirenek metro bat osatzen dute. 

Lur planetaren tamainaren lehen neurketa [[Eratostenes]]ek egin zuen, K. a. 240 urtean. Garai haietan Lurra itxura biribileko gisa irudikatzen eta onartzen zela esan beharra dago.  Eratostenesek kalkulu konplexu hau egiteko [[Eguzkia]]k [[solstizio]]an zegoenean argitzen zuen lur eremuaren angelua neurtu zuen, [[Alexandria]]tik eta [[Siena]]tik, bi hiri hauen arteko distantzia 750 km-koa izanik. Egindako kalkuluei esker eskuratu zuen neurria 12 000 km-ko diametroa izan zen eta 40 000 km-ko zirkunferentzia, gaur egungo datuetatik oso hurbil egon zen, izan ere, % 6-ko akatsa baino ez zuen egin. 

Urteak pasa eta handik mende bat ingurura, [[Apameako Posidonio]]k, helburu berdinarekin, kalkuluak egiten hasi eta emaitza ezberdinak atera zitzaizkion. Haren arabera, 29 000 km-ko zirkunferentzia eduki beharko luke gure planetak, gaur egungo datuak begiratuz gero, zehaztasun gutxikoak direla jakingo dugu. [[Klaudio Ptolomeo|Ptolomeok]] balio hau onartu zuenez, hurrengo mendeetan zehar erabilia izan zen, Eratostenesenak erdi ahaztuta geratu ziren bitartean. 1521ean [[Fernando Magallaes|Magallaesek]] gure munduari [[Magallaes-Elkano espedizioa|itzuli osoa eman zionean]], Eratostenesen neurria berrezarri zen.

=== Konposizioa ===
{| class="wikitable" style="float: right; clear: right; margin-left: 2em;"
|+Lurrazalaren konposizio kimikoa<ref>{{Erreferentzia|izena=R.L.|abizena=Rudnick|izenburua=Composition of the Continental Crust|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=1–64|abizena2=Gao|izena2=S.|data=2003|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/B0080437516030164|aldizkaria=Treatise on Geochemistry|isbn=9780080437514|doi=10.1016/b0-08-043751-6/03016-4|sartze-data=2018-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=W.M.|abizena=White|izenburua=Composition of the Oceanic Crust|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=457–496|abizena2=Klein|izena2=E.M.|data=2014|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/B9780080959757003156|aldizkaria=Treatise on Geochemistry|isbn=9780080983004|doi=10.1016/b978-0-08-095975-7.00315-6|sartze-data=2018-10-19}}</ref>
!rowspan="2"|Konposatua
!rowspan="2"|Formula
!colspan="2"|Konposizioa
|-
!style="font-size: smaller;"|Kontinentala
!style="font-size: smaller;"|Ozeanikoa
|-
|[[silikato]]ak
|style="text-align: center;"|<chem>SiO2</chem>
|style="text-align: right;"|%60,6
|style="text-align: right;"|%48,6
|-
|[[aluminio oxido]]
|style="text-align: center;"|<chem>Al2O3</chem>
|style="text-align: right;"|%15,9
|style="text-align: right;"|%16,5
|-
|[[kaltzio oxido]]
|style="text-align: center;"|<chem>CaO</chem>
|style="text-align: right;"|%6,41
|style="text-align: right;"|%12,3
|-
|[[magnesio oxido]]
|style="text-align: center;"|<chem>MgO</chem>
|style="text-align: right;"|%4,66
|style="text-align: right;"|%6,8
|-
|[[burdin oxido]]
|style="text-align: center;"|<chem>FeO_{T}</chem>
|style="text-align: right;"|%6,71
|style="text-align: right;"|%6,2
|-
|[[sodio oxido]]
|style="text-align: center;"|<chem>Na2O</chem>
|style="text-align: right;"|%3,07
|style="text-align: right;"|%2,6
|-
|[[potasio oxido]]
|style="text-align: center;"|<chem>K2O</chem>
|style="text-align: right;"|%1,81
|style="text-align: right;"|%0,4
|-
|[[titanio dioxido]]
| style="text-align: center;" |<chem>TiO2</chem>
| style="text-align: right;" |%0,72
| style="text-align: right;" |%1,4
|-
|[[fosforo pentaoxido]]
| style="text-align: center;" |<chem>P2O5</chem>
| style="text-align: right;" |%0,13
| style="text-align: right;" |%0,3
|-
|[[manganeso oxido]]
|style="text-align: center;"|<chem>MnO</chem>
|style="text-align: right;"|%0,10
|style="text-align: right;"|%1,4
|-
! colspan="2" |Guztira
! style="text-align: right;" |%100,1
! style="text-align: right;" |%99,9
|}
[[Lurraren masa]] 5.97×10<sup>24</sup> [[kilogramo|kg]] inguru da. Batez ere [[burdin]]ez (% 32,1), [[oxigeno]]z (% 30,1), [[silizio]]z (%  15,1), [[magnesio]]z (% 13,9), [[sufre]]z (% 2,9), [[nikel]]ez (% 1,8), [[kaltzio]]z (% 1,5) eta [[aluminio]]z (% 1,4 osatuta dago; gainontzeko % 1,2 beste [[elementu kimiko]]en trazak dira. [[Masaren segragazioa|Masaren segregazioaren]] ondorioz, nukleoa batez ere burdinez osatuta dagoela estimatzen da (% 88,8), nikel (% 5,8), sufre (% 4,5) eta beste elementu batzuen trazekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=John W.|abizena=Morgan|izenburua=Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury|orrialdeak=6973–6977|hizkuntza=en|abizena2=Anders|izena2=Edward|data=1980-12-01|url=http://www.pnas.org/content/77/12/6973|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=12|zenbakia=77|issn=0027-8424|pmid=16592930|doi=10.1073/pnas.77.12.6973|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. 

[[Lurrazala]]ren osagai nagusi ia guztiak [[oxido]]ak dira. Oxido ez direnen artean [[kloro]]a, [[sufre]]a eta [[fluor]]ra daude, baina arroken % 1 baino ez dira. Lurrazalaren % 99 hamaika oxidok osatzen dute, batez ere [[silikato]]ak, [[alumina]], [[burdin oxido]]a, [[kare]]a, [[magnesia]] eta [[potasa]]k<ref>{{Erreferentzia|izena=Brown, G. C. (Geoff|abizena=C.)|izenburua=The inaccessible earth|argitaletxea=Allen & Unwin|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/7523842|isbn=0045500274|pmc=7523842|sartze-data=2018-10-19}}</ref>.

=== Barne egitura ===
{{sakontzeko|Lurraren egitura}}
[[Lurraren egitura]], beste planeta teluriko guztietan bezala, geruzatan bereizia dago. Geruza hauek izan daitezke kimikoak edo fisikoak. Bi eredu daude lurraren barnealdea azaltzeko, eredu geoestatikoa eta geodinamikoa. Lurraren egitura mekanikoa aztertzen badugu, eredu geodinamikoa izango dugu; [[erreologia]] bakarrik aztertzen badugu, geoestatikoa. Eredu batean mantua dena eta bestean mesosfera denaren barnealdean nukleoa dago. Nukleoaren kanpoaldean [[biskositate]] oso baxua duen zona likido bat dago, eta barruan solidoa den barne nukleoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Global earth physics : a handbook of physical constants|argitaletxea=American Geophysical Union|data=1995|url=https://www.worldcat.org/oclc/31753729|isbn=0875908519|pmc=31753729|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Barne nukleoak planetak baino pixka bat azkarrago biratzen du, 0,1-0,5º inguru gehiago urtean<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard A.|abizena=Kerr|izenburua=Earth's Inner Core Is Running a Tad Faster Than the Rest of the Planet|orrialdeak=1313–1313|hizkuntza=en|data=2005-08-26|url=http://science.sciencemag.org/content/309/5739/1313.1|aldizkaria=Science|alea=5739|zenbakia=309|issn=0036-8075|pmid=16123276|doi=10.1126/science.309.5739.1313a|sartze-data=2018-10-19}}</ref>. Barne nukleo honen erradioa lurraren bosten bat da. 

==== Eredu geostatikoa ====
[[Fitxategi:Earth cutaway schematic-eu.svg|thumb|Eredu geoestatikoa eta geodinamikoa erakusten duen eskema.]]
* [[Lurrazal]]a: kanpoko geruza da eta [[ozeano]]etan dituen 12 [[kilometro|km-tik]] [[kratoi]]etan dituen 80 km-taraino irits daiteke. Batez ere [[basalto]] eta [[granito]]z osatuta dago.
* [[Mantua]]: lurrazalaren eta nukleoaren artean dagoen geruza da. 2900 km.ko sakonerara iristen da. Mantua batez ere [[peridotita]]z osatua dago. Lurrazalaren eta Mantuaren arteko banaketa [[Mohorovičić etenunea]]n egiten da. Mantua goi eta behe mantuan bana daiteke. Biak ezberdintzen diren puntua [[Repettiren etenunea]] da.
* [[Nukleo (geologia)|Nukleoa]]: 3.475 kmko lodiera duen geruza da. Mantutik [[Gutenberg etenunea]]k bereizten du. Burdina eta Nikelez osatutako aleazio batez osatuta dago eta [[eremu magnetiko]]a sortzen den lekua da. Barne eta kanpo nukleoan bereiz daiteke. Barne nukleoa solidoa dela uste da eta kanpo nukleoa [[likido]]a da. Bien arteko ezberdintasuna [[Lehman etenunea]]n ematen da.

==== Eredu geodinamikoa ====
* [[Litosfera]]: modu elastikoan jarduten duen goiko azala da. 250 km-ko lodiera du eta lurrazal osoa eta mantuaren zati bat hartzen ditu.
* [[Astenosfera]]: fluxu eran portatzen den mantuaren zatia da. Geruza horretan [[uhin sismiko]]en abiadura jaisten da.
* [[Mesosfera]] edo behe mantua. [[Mea|Mineralak]] dentsoagoak bilakatzen dira euren konposaketa aldatu gabe.
* [[D geruza]]: mesosfera eta endosferaren arteko trantsizio aldea da. Arrokak asko berotu eta litosferaraino igo daitezke [[sumendi]]ak sortuz.
* [[Endosfera]]: eredu geoestatikoko nukleoaren parekoa da.

=== Beroa ===
{{sakontzeko|Lurraren bero fluxua}}
[[Fitxategi:Earth_heat_flow.jpg|thumb|Lurraren bero fluxua.]]
Lurraren barne-beroa [[akrezio]] planetarioak sortutako hondar-berotik (% 20) eta [[desintegrazio erradioaktibo]]ak sortzen duen berotik (% 80) dator.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Turcotte, Donald|abizena=Lawson,|izenburua=Geodynamics|url=https://www.worldcat.org/oclc/48194722|edizioa=2nd ed|isbn=0521661862|pmc=48194722|sartze-data=2018-12-06}}</ref> Lur planetaren kasuan, bero gehien ekoizten duten [[isotopo]]ak hauek dira: [[Potasio|potasio-40]], [[Uranio|uranio-238]], [[uranio-235]] eta [[Torio|torio-232]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=12.10.2003 - Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core|url=https://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/12/10_heat.shtml|aldizkaria=www.berkeley.edu|sartze-data=2018-12-06}}</ref> Planetaren erdigune edo nukleoan, tenperatura 7000º[[Kelvin (unitatea)|K]]-etara eta [[presio]]a 360 [[Pascal (unitatea)|GPa]]-ra iritsi daiteke.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.homepages.ucl.ac.uk/~ucfbdxa/pubblicazioni/PTRSA2002.pdf|aldizkaria=www.homepages.ucl.ac.uk|sartze-data=2018-12-06}}</ref> Lur planetaren bero-iturri nagusia isotopoen desintegrazio erradioaktiboan oinarritutakoa denez, gure planeta gaztea zenean, bizitza ez oso luzeko isotopoak erabat desintegratu baino lehen, beroa askoz ere handiagoa eduki behar izan zuela diote zientzialariek. Bero ekoizpen gehigarri honek, gutxi gorabehera duela 3000 milioi urte gaur egungoaren bikoitza zena,<ref name=":2" /> planetaren barneko tenperatura [[gradiente]]ak areagotu izanaren aukera aintzakotzat hartzeko modukoa da. Hau hala izan bazen, [[mantu]]aren konbekzioa eta [[plaken tektonika]] askoz ere nabariagoa izango zen eta beraz, [[Komatita|komatiten]] antzeko harri igneoen eraketa bideragarria. Bestela esanda, aipatutako harrien existentzia azalduko zuen tenperatura gradienteak areagotu izanak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2011-04-30|url=https://web.archive.org/web/20110430192641/http://www.geo.lsa.umich.edu/~keken/papers/Vlaar_EPSL94.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2018-12-06}}</ref>

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
|+Gaur egun bero ekoizpen handiena duten isotopoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Turcotte, Donald|abizena=Lawson,|izenburua=Geodynamics|url=https://www.worldcat.org/oclc/48194722|edizioa=2nd ed|isbn=0521661862|pmc=48194722|sartze-data=2018-12-06}}</ref>
|-
! Isotopoa
! Igorritako beroa<br /><span style="font-size: smaller;">Isotopoa [[Watt]]/kg-ko</span>
! Batez besteko bizia<br /><span style="font-size: smaller;">Urtetan</span>
! Mantuan dagoen batez besteko kontzentrazioa<br /><span style="font-size: smaller;">Kg isotopo/kg mantuko</span>
! Igorritako beroa<br /><span style="font-size: smaller;">Mantuan W/kg</span>
|-
| <sup>238</sup>U
| {{nowrap|9,46 × 10<sup>-5</sup>}}
| {{nowrap|4,47 × 10<sup>9</sup>}}
| {{nowrap|30,8 × 10<sup>-9</sup>}}
| {{nowrap|2,91 × 10<sup>-12</sup>}}
|-
| <sup>235</sup>U
| {{nowrap|5,69 × 10<sup>-4</sup>}}
| {{nowrap|7,04 × 10<sup>8</sup>}}
| {{nowrap|0,22 × 10<sup>-9</sup>}}
| {{nowrap|1,25 × 10<sup>-13</sup>}}
|-
| <sup>232</sup>Th
| {{nowrap|2,64 × 10<sup>-5</sup>}}
| {{nowrap|1,40 × 10<sup>10</sup>}}
| {{nowrap|124 × 10<sup>-9</sup>}}
| {{nowrap|3,27 × 10<sup>-12</sup>}}
|-
| <sup>40</sup>K
| {{nowrap|2,92 × 10<sup>-5</sup>}}
| {{nowrap|1,25 × 10<sup>9</sup>}}
| {{nowrap|36,9 × 10<sup>-9</sup>}}
| {{nowrap|1,08 × 10<sup>-12</sup>}}
|}
Lurraren bero-galeraren batez bestekoa 87 mW m<sup>-2</sup>-koa da; hala hala izanda, planetaren bero-galera orokorra 4,42 × 1013 W-koa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGU - American Geophysical Union|hizkuntza=en-US|url=https://sites.agu.org/|aldizkaria=AGU|sartze-data=2018-12-06}}</ref> [[Nukleo (geologia)|Nukleoaren]] energia termikoaren zati batek, mantuko lumei esker gainazalerantz ihes egiten du, prozesu edo konbekzio mota hau tenperatura altuetan haitzak azaleratzean datza. Luma hauek puntu beroak eta [[basalto]]zko [[kolada]]k eragin ditzakete.<ref>Richards, M. A.; Duncan, R. A.; Courtillot, V. E. (1989). «Flood Basalts and Hot-Spot Tracks: Plume Heads and Tails». ''Science'' (ingelesez) '''246''' (4926): 103-107. <small>Bibcode:1989Sci...246..103R</small>. <small><nowiki>PMID 17837768</nowiki></small>. <small>doi:10.1126/science.246.4926.103</small>.</ref> Lurrak galtzen duen bero gehienak [[Plaken tektonika|plaka tektonikoen]] artetik igaroz edo hauetatik iragazi eta [[Ozeano dortsal|ozeanoko dortsaletan]] dauden mantuaren azaleratzeetatik ihes egiten du. Gainerako galera guztiak [[litosfera]]ren bidez gertatzen dira, batez ere [[ozeano]]etan, bertan lurrazala [[kontinente]]etan baino askoz ere meheagoa baita.<ref>Sclater, John G; Parsons, Barry; Jaupart, Claude (1981). «Oceans and Continents: Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss». ''Journal of Geophysical Research'' (ingelesez) '''86''' (B12): 11535. <small>Bibcode:1981JGR....8611535S</small>. <small>doi:10.1029/JB086iB12p11535</small>.</ref>

=== Plaken tektonika ===
{{sakontzeko|Plaken tektonika}}
[[Fitxategi:Plates tect2 eu.png|thumb|Munduko plaka tektonikoen mapa.]]
[[Fitxategi:Tectonic plate boundaries.png|thumb|Muga motak adierazten dituen eskema]]
[[Plaken tektonika]]ren teoriaren arabera, Lurraren azala plaka deritzen zenbait zatitan banatuta dago. Plaka horiek [[litosfera]]-zati mugikorrak dira; beraz, [[lurrazal kontinental]]az edota [[lurrazal ozeaniko]]z eta [[mantu]] zati batez osatuta daude, eta 80 eta 150 km bitarteko lodiera dute. Litosfera-zatiak edo plakak, denbora-eskala geologikoan, makurdurarekiko zurruntasunik gabeko fluido [[likatsu]]en gisan jokatzen duen [[astenosfera]]ren gainean mugitzen dira, 1-20 cm/u bitarteko abiadurarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Arturo Apraiz|abizena=Atutxa|izenburua=Plaka-tektonika: Lurraren funtzionamendua ulertzeko teoria|argitaletxea=UEU|hizkuntza=eu|data=2005-12-31|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/plaka-tektonika-lurraren-funtzionamendua-ulertzeko-teoria|isbn=9788484380757|sartze-data=2019-01-07}}</ref>. Beraz, plakak esfera baten gaineko estalki-zati mugikor gisa irudika daitezke. Plaken etengabeko mugimenduen eraginez, esfortzu izugarriak sortzen dira, eta horiek plaken arteko mugetan lurrikara edo prozesu magmatikoen bitartez islatzen den [[deformazio]]a eragiten dute. Deformazioa, batez ere, plaken arteko mugetan pilatzen denez, plakek gorputz zurrun gisa jokatzen dutela onartzen da. Plaken mugimenduaren arabera, hiru muga-mota bereizten dira: [[muga dibergente]]ak, non plakak elkarrengandik urrundu egiten baitira ([[rift]] kontinentalak eta [[ozeano-gandor]]rak); [[muga konbergente]] edo [[subdukzio-eremu]]ak, non plaken hurbilketa-mugimenduaren ondorioz plaka bat bestearen azpitik mantuan barneratzen baita; eta muga kontserbakorrak edo [[faila transformatzaile]]ak, zeinetan plaken mugimendua horizontalki eta norabide berean gertatzen baita litosfera sortu edo deuseztatu gabe<ref name="ZT">{{Erreferentzia|abizena=Apraiz|izena=Arturo|argitaletxea=Elhuyar|izenburua=Plaken tektonika|lana=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/plaken%20tektonika|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2018-12-16}}</ref>.

Plaken arteko mugak dira lurrazalean aurki daitezkeen eremurik ezegonkorrenak; horietan sortzen dira [[lurrikara]] eta [[sumendi]] gehienak, eta muga horietan garatzen dira Lurraren azaleko ezaugarri [[topografia|topografiko]] nabarmenenak (ozeano-gandorrak, ozeanoetako fosak eta mendikateak). Prozesu horiek erabiliz definitu dira lurrazala osatzen duten zazpi plaka nagusiak: [[Pazifikoko plaka|Ozeano Barekoa]], [[Ipar Amerikako plaka|Ipar Amerikakoa]], [[Hego Amerikako plaka|Hego Amerikakoa]], [[Eurasiako plaka|Eurasiakoa]], [[Afrikako plaka|Afrikakoa]], [[India-Australiako plaka|India-Australiakoa]] eta [[Antartikako plaka|Antartikakoa]]. Horietaz gain, eskala txikiagoko dozena bat plaka definitzen dira; horien artean ezagunenak Ozeano Barearen ekialdean dauden [[Nazcako plaka|Nazca]] eta [[Cocosko plaka|Cocos]] plakak dira<ref name="ZT" />. Cocos plaka da guztietan mugimendurik azkarrena duena, urtero 75 milimetro mugitzen baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ocean Drilling Program Leg 170 Scientific Results: Chapter 7|url=http://www-odp.tamu.edu/publications/170_SR/chap_07/chap_07.htm|aldizkaria=www-odp.tamu.edu|sartze-data=2019-01-07}}</ref>. Plakarik geldoena, aldiz, Eurasiar plaka da, 21 milimetrorekin urtean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPS Time Series|url=https://sideshow.jpl.nasa.gov/post/series.html|aldizkaria=sideshow.jpl.nasa.gov|sartze-data=2019-01-07}}</ref>. Plaka bat litosfera ozeanikoz soilik egon daiteke eratuta (Ozeano Bareko plaka), edo litosfera ozeanikoz eta kontinentalaz, baina sekula ez litosfera kontinentalaz soilik<ref name="ZT" />.

=== Lurrazala ===
{{sakontzeko|Litosfera|Forma geografiko}}
[[Fitxategi:Earth dry elevation.stl|alt=Urik gabeko Lurra. Altuerak 20 aldiz handiagotuak daude. Klik eginez gero, irudia mugitu daiteke.|thumb|Urik gabeko Lurra. Altuerak 20 aldiz handiagotuak daude. Klik eginez gero, irudia mugitu daiteke.]]
Lurraren [[Esferoide#Azalera|azalera]] 510 milioi km<sup>2</sup> ingurukoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=8(o) Introduction to the Oceans|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html|aldizkaria=www.physicalgeography.net|sartze-data=2019-01-30}}</ref> Honen % 70,8, hau da, 361,13 milioi km<sup>2</sup> itsas mailaren azpitik dago eta itsas urez estalia dago.<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=World — The World Factbook - Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html|aldizkaria=www.cia.gov|sartze-data=2019-01-30}}</ref> Ozeanoen azaleraren azpian, [[plataforma kontinental]] gehienak, mendiak, sumendiak,<ref>{{erreferentzia|url=https://topex.ucsd.edu/marine_grav/explore_grav.html|izenburua=Exploring the ocean basins with satellite altimeter data|sartze-data=2018-01-30|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> lubaki ozeanikoak, [[urpeko arroil]]ak, [[goi-ordoki]] ozeanikoak, mundu osoa hartzen duten ozeano erdiko mendikateak daude. Gainerako % 29,2a, 148.94 milioi km<sup>2</sup>, ez dago urez estalia. Leku batetik bestera [[Erliebe (geografia)|erliebea]] oso ezberdina da eta mendiak, basamortuak, lautadak, goi-ordokiak eta bestelako [[forma geografiko]]ak aurkitu ditzakegu bertan. [[Tektonika]], [[higadura]], [[sumendi-erupzio]]ak, [[uholde]]ak, [[meteorizazio]]a, [[glaziazio]]a, [[koralezko arrezife]]en hazkundea eta [[meteorito]]en eragina dira Lurraren azalera etengabe birmoldatzen duten prozesuak, [[Eskala kronoestratigrafiko|denbora geologikoan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Terrestrial Impact Cratering and Its Environmental Effects|url=https://www.lpi.usra.edu/science/kring/epo_web/impact_cratering/intro/|aldizkaria=www.lpi.usra.edu|sartze-data=2019-01-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Martin, Ronald|abizena=E.|izenburua=Earth's evolving systems : the history of planet Earth|argitaletxea=Jones & Bartlett Learning|data=2013|url=https://www.worldcat.org/oclc/635476788|isbn=9780763780012|pmc=635476788|sartze-data=2019-01-30}}</ref>

Lurrazal kontinentala dentsitate txikiko materialez osatua dago, esate baterako, [[granito]] igneoak eta [[andesita]]. [[Basalto]]a ez da hain ohikoa urik gabeko lurrazalean, baina dentsitate gutxiago duen arroka bolkaniko hau ozeanoen hondoetako osagai nagusia da.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Layers of the Earth|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://www.webcitation.org/6DnLWg22n?url=http://volcano.oregonstate.edu/vwdocs/vwlessons/plate_tectonics/part1.html|aldizkaria=www.webcitation.org|sartze-data=2019-01-30}}</ref> [[Arroka sedimentario]]ak lurperatuta geratu eta [[Diagenesi|elkarrekin trinkotutako]] sedimentuek osatzen dute. Ia kontinenteko azaleraren % 75a arroka sedimentarioek estaltzen dute, nahiz eta lurrazalaren % 5 osatzen duten soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Weathering and Sedimentary Rocks|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://www.webcitation.org/5QVXQaCAy?url=http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html|aldizkaria=www.webcitation.org|sartze-data=2019-01-30}}</ref> Lurrean aurkitutako hirugarren arroka mota [[arroka metamorfiko]]a da. Mota hau jadanik existitzen diren arroka moten eraldaketaren ondorioz sortutakoa da, presio eta tenperatura altuen eraginez. Lurraren gainazalean [[Silikato|silikatozko mineral]] ugarienak [[kuartzo]]a, [[feldespato]]ak, [[anfibol]]a, [[Mika (minerala)|mika]], [[piroxeno]]a eta [[olibino]]a dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=De Pater, Imke,|abizena=1952-|urtea=|izenburua=Planetary sciences|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=154|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/437299197|edizioa=2nd ed|isbn=9780521853712|pmc=437299197|sartze-data=2019-01-30}}</ref> Karbonatozko mineral arruntak [[kaltzita]] ([[kareharri]]an aurkitzen dena) eta [[dolomita]] dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wenk, Hans-Rudolf,|abizena=1941-|urtea=|izenburua=Minerals : their constitution and origin|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=359|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/50511051|isbn=0521822386|pmc=50511051|sartze-data=2019-01-30}}</ref>

Lurraren azaleraren altuera [[Itsaso Hila]]ren -418 metroetatik (lurreko puntu baxuena), [[Everest]] mendiko 8.848 metroetara doa, hau delarik munduko punturik altuena. Itsas mailaren gainetik dagoen lurraren batez besteko altuera 797 metrokoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=National Geophysical Data|abizena=Center|izenburua=Hypsographic Curve of Earth's Surface from ETOPO1|hizkuntza=EN-US|url=https://ngdc.noaa.gov/mgg/global/etopo1_surface_histogram.html|aldizkaria=ngdc.noaa.gov|sartze-data=2019-01-30}}</ref>

[[Pedosfera]] lurrazal kontinentalaren kanpoaldeko geruza da eta [[lurzoru]]a eta lurzoruaren eraketa prozesuetan oinarritzen da. Landatu daitekeen lurrazala lurrazal lehorraren % 10,9a da, % 1,3 laborantza izanik iraunkorki.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arable land (% of land area) {{!}} Data|url=https://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.ARBL.ZS|aldizkaria=data.worldbank.org|sartze-data=2019-01-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Permanent cropland (% of land area) {{!}} Data|url=https://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.CROP.ZS|aldizkaria=data.worldbank.org|sartze-data=2019-01-30}}</ref> Lurrazal lehorraren % 40 inguru nekazaritzan erabiltzen da: 16,7 miloi km<sup>2</sup> laborantzan eta eta 33,5 milioi km<sup>2</sup> larreetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Roger LeB.|abizena=Hooke|izenburua=Land transformation by humans: A review|orrialdeak=4–10|abizena2=Martín-Duque|izena2=José F.|data=2012-12-01|url=https://doi.org/10.1130/GSAT151A.1|aldizkaria=GSA Today|alea=12|zenbakia=12|issn=1052-5173|doi=10.1130/gsat151a.1|sartze-data=2019-01-30}}</ref>

=== Hidrosfera ===
{{sakontzeko|Hidrosfera}}
Lurraren azalera handiena [[ur]]ak hartzen du. Esan genezake, Lurraren azalerako 4 zatitik 3 ura direla. Ur masa guzti horri ''[[hidrosfera]]'' deritzo, eta ur gaziz eta ur gezaz osaturik dago. Baina ur gazi eta gezaren arteko banaketa ez da orekatua: ur guztitik % 94 ur gazia da eta % 6 bakarrik da ur geza. Ura izotz forman egon daiteke (solidoa), [[glaziar]]retan eta izotz-kaskoetan gertatzen den bezala, likidoa [[itsaso]]etan, [[aintzira|lakuetan]], [[ibai]]etan eta abarretan.

=== Atmosfera ===
{{sakontzeko|Lurraren atmosfera}}
[[Fitxategi:MODIS Map.jpg|alt=Lurraren hodeitza erakusten duen argazkia, NASAko Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer tresna erabiliz aterata.|thumb|Lurraren [[hodeitza]] erakusten duen argazkia, [[NASA]]ko ''Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer'' tresna erabiliz aterata.]]
Lurraren [[itsas maila]]ko [[presio atmosferiko]]a 101,325 kPa edo 14,696 psi-koa da batezbesteko<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Katie Lorentz :|abizena=LaRC|izenburua=NASA - Meteorology: An Educator's Resource for Inquiry-Based Learning for Grades 5-9|hizkuntza=en|url=https://www.nasa.gov/centers/langley/science/met-guide.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2019-01-30}}</ref>, eta 8,5 km-ko altuera du<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Earth Fact Sheet|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html|aldizkaria=nssdc.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2019-01-30}}</ref>. Atmosfera lehor batean, osaera honakoa da: % 78,084 [[nitrogeno]]a, % 20,946 [[oxigeno]]a, % 0,934 [[argon]]a eta [[karbono dioxido]] eta beste gas molekulen kopuru txikia.<ref name=":4" /> [[Ur lurrun]]aren edukia % 0,01 eta % 4 artean dago<ref name=":4" />, baina bataz beste % 1 inguru da<ref name=":5" />. [[Troposfera]]ren altuera latitudearekin aldatzen da: poloetan 8 kilometrokoa da, ekuatorean 17 km-tara iristen delarik. Eguraldiaren eta urtaroko faktoreen arabera aldakuntza batzuk jasaten ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The height of the tropopause|url=http://www-das.uwyo.edu/~geerts/cwx/notes/chap01/tropo.html|aldizkaria=www-das.uwyo.edu|sartze-data=2019-01-30}}</ref>

Lurraren [[biosfera]]k bere [[Lurraren atmosfera|atmosfera]] nabarmenki aldatu du. [[Fotosintesi oxigeniko]]aren ondorioz, [[Oxigenazio Handia|duela 2,7 miloi urte sortzen hasi]] zena, gaur egun nitrogeno-oxigenoz osatuta dugun atmosfera osatuz joan zen.<ref name=":3" /> Aldaketa horrek [[Aerobio|organismo aerobikoen]] ugaritzea ahalbidetu zuen, eta era ez zuzenean, [[ozono geruza]]ren eraketa, [[Ozono-oxigeno zikloa|O<sub>2</sub> atmosferiko hori O<sub>3</sub>an bihurtzen]] joan baitzen. Ozono geruzak [[eguzki-erradiazio]] [[ultramore]]aren oztopatzen du, Lurrean bizitza ahalbidetuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Causes and environmental implications of increased UV-B radiation|argitaletxea=Royal Society of Chemistry|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/50745501|isbn=1591244269|pmc=50745501|sartze-data=2019-01-30}}</ref> Bizitzarentzat garrantzitsuak diren beste funtzio atmosferikoak ur lurruna garraiatzea, gas erabilgarriak eskaintzea, [[Meteoro (astronomia)|meteoro]] txikiek azalera kolpatu aurretik erretzea eta tenperatura leuntzea lirateke.<ref name=":7">{{Erreferentzia|izena=Jeremy|abizena=Raper/MSFC|izenburua=NASA - Redirect Page|hizkuntza=en|url=https://www.nasa.gov/audience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2019-01-30}}</ref> Azken fenomeno hau [[berotegi-efektua]] bezala ezagutzen da: atmosferan dauden molekulek lurretik igortzen den [[energia termiko]]a harrapatzen dute, ondorioz batez besteko tenperatura igoz. Ur lurruna, karbono dioxidoa, [[metano]]a, [[oxido nitroso]]a eta ozonoa dira berotegi-efektua sortzen duten [[Berotegi-efektuko gas|gas nagusiak]]. Beroaren atxikipen-efektu hori gabe, batez besteko tenperatura -18&nbsp;°C izango litzateke, oraingo +15&nbsp;°C-en aldean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=7(h) The Greenhouse Effect|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html|aldizkaria=www.physicalgeography.net|sartze-data=2019-01-30}}</ref>, eta ziurrenik Lurreko bizitza ez litzateke gaur egungo forman existituko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gaan,|abizena=Narottam.|urtea=|izenburua=Climate change and international politics|argitaletxea=Kalpaz|orrialdea=40|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/213457663|isbn=9788178356419|pmc=213457663|sartze-data=2019-01-30}}</ref> 2017ko maiatzean, argi distira batzuk, milioika kilometrotara zegoen satelite batetik ikusi zituztenak, atmosferako izotz kristalek islatutako argia zela aurkitu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicholas St|abizena=Fleur|izenburua=Spotting Mysterious Twinkles on Earth From a Million Miles Away|hizkuntza=en-US|data=2017-05-19|url=https://www.nytimes.com/2017/05/19/science/dscovr-satellite-ice-glints-earth-atmosphere.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2019-01-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alexander|abizena=Marshak|izenburua=Terrestrial glint seen from deep space: Oriented ice crystals detected from the Lagrangian point|orrialdeak=5197–5202|abizena2=Várnai|abizena3=Kostinski|izena2=Tamás.|izena3=Alexander|data=2017-05-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2017GeoRL..44.5197M|aldizkaria=Geophysical Research Letters|zenbakia=44|issn=0094-8276|doi=10.1002/2017GL073248|sartze-data=2019-01-30}}</ref>

==== Eguraldia eta klima ====
{{sakontzeko|Meteorologia|Eguraldi|Klima}}
{{irudi sorta
| align = right
| direction = vertical
| width = 220
| irudi1 = Felix from ISS 03 sept 2007 1138Z.jpg
| irudi1_cap = Felix zikloi tropikala, 2007
| irudi2 = Pressure ridges Scott Base lrg.jpg
| irudi2_cap = Hodei lentikularra [[Antartika]]ko [[Discovery (mendia)|Discovery]] mendian
| irudi3 = 3D-Clouds.jpg
| irudi3_cap = Hodei handiak [[Mojave]]ko basamortuan, 2016}}
Lurraren atmosferak ez du muga zehatzik, poliki-poliki meheagoa bihurtuz eta kanpoko espazioarekin bat eginez doa. Atmosferaren masaren hiru laurden azaleraren lehen 11 km-etan dago. Beheko geruza honi troposfera deitzen zaio. Eguzkiaren energiak geruza hau eta azpiko gainazala berotzen du, airearen hedapena eraginez. Dentsitate baxuagoko aire hau igo egiten da orduan eta dentsitate handiagoko aire freskoagoak ordezten du. Mugimendu hauen emaitza da [[Mundu mailako haize-sistemak|atmosferako zirkulazioa]] da, eguraldia eta klima eragiten dituena energia termikoaren birbanaketa bidez.<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=NASA - Weather|data=2007-03-18|url=http://web.archive.org/web/20070318011240/http://www.nasa.gov/worldbook/weather_worldbook.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-04}}</ref>

Atmosferako zirkulazio-banda nagusiak 30º-ko latitudearen azpitik dauden ekuatore eskualdeko haize [[alisio]]ak eta 30º eta 60º arteko latitudearen erdialdeko [[mendebaldeko haize]]ak dira<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=Climate Change 1 Syllabus|url=http://earthguide.ucsd.edu/virtualmuseum/climatechange1/cc1syllabus.shtml|aldizkaria=earthguide.ucsd.edu|sartze-data=2019-06-04}}</ref>. [[Itsaslaster]]rak klima zehazteko faktore garrantzitsuak dira, batez ere, ekuatoreko itsasoetatik poloetako eskualdeetara energia termikoa banatzen duen zirkulazio termo-halinoa<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Thermohaline Circulation - Fact Sheet by Stefan Rahmstorf|url=http://www.pik-potsdam.de/~stefan/thc_fact_sheet.html|aldizkaria=www.pik-potsdam.de|sartze-data=2019-06-04}}</ref>.

Gainazalaren lurrunketa bidez sortzen den ur-lurruna zirkulazio patroiek garraiatzen dute atmosferara. Atmosferako baldintzek aire bero eta heze hau gora igotzea baimentzen dutenean, ura kondentsatu egiten da eta prezipitazio gisa erortzen da lurrazalera<ref name=":13" />. Ondoren, ur gehiena ibai sistemen bidez altura txikiagoetara garraiatzen da eta normalean ozeanoetara itzultzen da edo aintziretara doa. [[Uraren zikloa|Uraren ziklo]] hau funtsezko mekanismoa da bizitza babesteko eta azaleko egituren erosio faktore nagusia da, garai geologikoen denboran. Prezipitazioen ereduak oso aldakorra dira, urtero metro batzuetatik milimetro bat baino gutxiagoko prezipitazioetara. Atmosferako zirkulazioak, ezaugarri topografikoek eta tenperatura desberdintasunak eskualde bakoitzeko batez besteko prezipitazioa zehazten dute.<ref name="#1"/>

Lurraren azalera iristen den eguzki-energia kopurua gutxitzen doa latitudea handitzen den heinean. Latituderik altuenetan, eguzki-argia angelu baxuetan iristen da lurrazalera, eta atmosferako zutabe lodiagoak igaro behar ditu. Ondorioz, airearen urte osoko bataz besteko tenperatura 0,4º C jaisten da ekuatoretik latitude gradu bat aldentzen den bakoitzean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Life, the science of biology|argitaletxea=Sinauer Associates|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/71632224|orrialdea=1114|edizioa=8th ed|isbn=9780716776710|pmc=71632224|sartze-data=2019-06-04}}</ref> Lurraren azalera klima ia homogeneoetako latitude gerriko espezifikoetan banatu daiteke. Ekuatoretik poloko lurraldeetara [[klima tropikal]]ak (edo [[Klima ekuatorial|ekuatorialak]]), [[klima subtropikal]]ak, [[Klima epel|epelak]] eta [[Klima polar|polarrak]] aurki ditzakegu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Climate Zones|data=2010-08-08|url=https://web.archive.org/web/20100808131632/http://www.ace.mmu.ac.uk/eae/climate/older/Climate_Zones.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-04}}</ref>.

Latitudearen arau honek hainbat anomalia ditu:

* Ozeanoaren hurbiltasunak klima epeltzen du. Adibidez, [[Eskandinaviar penintsula]]k klima moderatuagoa du, antzeko latitudean dauden [[Kanada]]ko iparraldeko zonaldeak baino.

* [[Haize]]ak moderazio efektu hau gaitzen du. Haizeak gehien jotzen duen lurraren aldeak klima epelagoa izaten du haizeak gutxien jotzen duenak baino. Ipar hemisferioan, haizea nagusiki mendebaldetik ekialdera joan ohi da eta mendebaldeko kostaldeek ekialdeko kostaldeek baino klima leunagoa izaten dute. Hau [[Ipar Amerika]]ko ekialdean eta [[Mendebaldeko Europa]]n ikusten da, non ekialdeko kostaldeek klima kontinental gogorrak izaten dituzten paralelo berdinean dauden ozeanoaren beste aldeko klimekin alderatuta.<ref>{{Erreferentzia|izena=Live Science Staff {{!}}|abizena=April 5|izenburua=Why U.S. East Coast Is Colder Than Europe's West Coast|abizena2=ET|izena2=2011 03:52pm|url=https://www.livescience.com/13573-east-coast-colder-europe-west-coast.html|aldizkaria=Live Science|sartze-data=2019-06-04}}</ref> Hegoaldeko hemisferioan, haize esanguratsuena ekialdetik mendebalderakoa da, eta ekialdeko kostaldeak leunagoak dira.

* Lurretik Eguzkira dagoen distantzia aldatu egiten da. Lurra Eguzkitik hurbilen ([[perihelio]]an) urtarrilean egoten da, hegoaldeko hemisferioan uda denean. Uztailean ([[afelio]]an) urrunen dago, ipar hemisferioan uda denean. Kasu honetan, lurrazaleko karratu batek perihelioan jasotzen duen eguzki erradiazioaren % 93,55a bakarrik jasotzen du. Hala eta guztiz ere, lur-masa handiak daude ipar hemisferioan, itsasoak baino berotzeko errazagoak direnak. Ondorioz, udak 2.3 ° C beroagoak dira ipar hemisferioan hego hemisferioan baino, antzeko baldintzetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Earth at Aphelion|url=http://spaceweather.com/glossary/aphelion.html|aldizkaria=spaceweather.com|sartze-data=2019-06-04}}</ref>
* Klima hotzagoa da altuera handituz doan heinean, aire-dentsitate txikiagoa dela eta.

Normalean erabiltzen den [[Köppen klima sailkapena|Köppen klima sailkapen]] sistemak bost talde zabal ditu ([[Tropiko|tropiko hezeak]], [[Basamortuko klima|aridoak]], [[Klima epel|erdiko latitude hezeak]], [[Klima kontinental|kontinentala]] eta [[Klima polar|polar hotza]]), gero azpi-mota zehatzagoetan banatzen direlarik.<ref name=":6" /> Köppen sistemak lurralde zonaldeak sailkatzen ditu, behatutako [[tenperatura]] eta [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazioetan]] oinarrituta.

Lurrean neurtutako aire tenperatura altuena 56,7 ° C izan zen, [[Furnace Creek (Kalifornia)|Furnace Creeken]], [[Kalifornia]]n, [[Heriotzaren harana|Heriotzaren Haranean]] 1913an.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Highest recorded temperature|hizkuntza=en-GB|url=http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/highest-recorded-temperature/|aldizkaria=Guinness World Records|sartze-data=2019-06-04}}</ref> Lurrean zuzenean neurtutako aire tenperatura baxuena -89.2 ° C izan da, [[Vostok estazioa]]n 1983an.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lyons, Walter A. (Walter Andrew), 1943-|izenburua=The handy weather answer book|argitaletxea=Visible Ink Press|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/35145786|isbn=0787610348|pmc=35145786|sartze-data=2019-06-04}}</ref> Hala ere, sateliteek teledetekzioa erabiliz −94,7 ° C neurtu dituzte, [[Ekialdeko Antartika]]n<ref>{{Erreferentzia|izena=Associated|abizena=Press|izenburua=Coldest temperature ever recorded on Earth in Antarctica: -94.7C (-135.8F)|hizkuntza=en-GB|data=2013-12-10|url=https://www.theguardian.com/world/2013/dec/10/coldest-temperature-recorded-earth-antarctica-guinness-book|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2019-06-04}}</ref>. Tenperatura erregistro hauek XX. mendeko tresna modernoekin egindako neurketak baino ez dira eta litekeena da Lurraren tenperatura-gama osoa ez islatzea.

==== Goi-atmosfera ====
{{sakontzeko|Kanpo-espazio}}
[[Fitxategi:Full moon partially obscured by atmosphere.jpg|alt=Ilargi osoa, Lurraren atmosferaren eraginez pixka bat ilundua|thumb|Ilargi osoa, Lurraren atmosferaren eraginez pixka bat ilundua]]
[[Troposfera]]ren gainetik, atmosfera normalean [[estratosfera]]n, [[Mesosfera (atmosfera)|mesosferan]] eta [[termosfera]]n banatzen da<ref name=":7" />. Geruza bakoitzak gradiente [[adiabatiko]] desberdina du, altueraren arabera tenperaturaren aldaketa-tasa definitzen duena. Horietatik haratago, [[exosfera]] [[magnetosfera]]n desagertzen da, non eremu geomagnetikoak [[eguzki haize]]arekin elkar eragiten duen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ScienceWeek|data=2007-07-13|url=https://web.archive.org/web/20070713053611/http://scienceweek.com/2004/rmps-23.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-04}}</ref>. Estratosferaren barruan ozono geruza dago, lurrazala argi ultramoretik partzialki babesten duena eta beraz, Lurreko bizitzarentzat garrantzitsua da. [[Kármánen lerroa]], definizioz Lurraren gainazaletik 100 kilometrora dagoena, atmosferaren eta [[kanpo-espazio]]aren arteko muga izendatu bat da, lan egiteko balio duena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAI Astronautic Records Commission - 100 km. ALTITUDE BOUNDARY FOR ASTRONAUTICS|data=2007-06-08|url=http://web.archive.org/web/20070608073625/http://www.fai.org/astronautics/100km.asp|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-04}}</ref>.

Energia termikoak atmosferako kanpoaldeko ertzean dauden molekula batzuen abiadura handitzen du, eta uneren batean Lurraren grabitatetik ihes egin dezakete. Horrek atmosfera espazioan, era geldo baina egonkorrean, galtzen doala esan nahi du. Finkatu gabeko [[hidrogeno]]ak [[masa molekular]] txikia duenez, [[ihes-abiadura]] errazago lor dezake, eta beste gas batzuek baino tasa altuagoan doa kanpo espaziora<ref>{{Erreferentzia|izena=S. C.|abizena=Liu|izenburua=The Aeronomy of Hydrogen in the Atmosphere of the Earth.|orrialdeak=1118–1136|abizena2=Donahue|izena2=T. M.|data=1974-05-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1974JAtS...31.1118L|aldizkaria=Journal of Atmospheric Sciences|zenbakia=31|issn=0022-4928|doi=10.1175/1520-0469(1974)0312.0.CO;2|sartze-data=2019-06-04}}</ref>. Espazioan hidrogenoa isurtzeak Lurraren atmosfera eta azalera aldatzen laguntzen du hasierako murriztapen egoera batetik, gaur egungo oxidazio egoerara. Fotosintesia oxigeno iturria da, baina [[erredukzio]] agenteen, hala nola hidrogenoaren, galera ezinbesteko baldintza izan zen atmosferan oxigeno metaketa zabala izateko<ref>{{Erreferentzia|izena=David C.|abizena=Catling|izenburua=Biogenic Methane, Hydrogen Escape, and the Irreversible Oxidation of Early Earth|orrialdeak=839–843|abizena2=Zahnle|abizena3=McKay|izena2=Kevin J.|izena3=Christopher P.|data=2001-08-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001Sci...293..839C|aldizkaria=Science|zenbakia=293|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1061976|sartze-data=2019-06-04}}</ref>. Horregatik, hidrogenoaren atmosferatik ateratzeko gaitasunak eragina izan zezakeen Lurrean garatu den bizitzaren izaeran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=History of Earth|data=2007-04-01|url=http://web.archive.org/web/20070401134513/http://www.mansfield.ohio-state.edu/~sabedon/biol1010.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-04}}</ref>. Gaur egungo oxigenoz aberatsen den atmosferan, hidrogenoa ura bihurtzen da ihes egiteko aukera izan aurretik. Horren ordez, hidrogenoaren galerarik handiena goiko atmosferan metanoa suntsitzean ematen da<ref>{{Erreferentzia|izena=D. M.|abizena=Hunten|izenburua=Hydrogen loss from the terrestrial planets|orrialdeak=265–292|abizena2=Donahue|izena2=T. M.|data=1976|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1976AREPS...4..265H|aldizkaria=Annual Review of Earth and Planetary Sciences|zenbakia=4|issn=0084-6597|doi=10.1146/annurev.ea.04.050176.001405|sartze-data=2019-06-04}}</ref>.

=== Eremu grabitatorioa ===
[[Fitxategi:Gravity anomalies on Earth.jpg|alt=Lurraren tokian tokiko grabitatea, balio teorikoarekin alderatuta. Gorriz dauden zonaldeetan grabitatea indartsuagoa da, eta urdinez daudenetan ahulagoa.|thumb|Lurraren tokian tokiko grabitatea, balio teorikoarekin alderatuta. Gorriz dauden zonaldeetan grabitatea indartsuagoa da, eta urdinez daudenetan ahulagoa. ]]
Lurraren grabitatea objektuek jasaten duten [[azelerazio]]a da, Lurreko masa banaketaren eraginez. Lurraren gainazaletik gertu, grabitazio azelerazioa 9,8 m/s<sup>2</sup> ingurukoa da. Tokian tokiko desberdintasun [[Topografia|topografiko]] eta [[Geologia|geologikoek]], baita sakonagoak diren [[Tektonika|egitura tektonikoen]] arteko desberdintasunek Lurraren grabitazio eremuan tokiko zein zonalde zabalagoetako desberdintasunak sortzen dituzte, grabitatearen anomaliak bezala ezagutzen direnak.<ref>{{Erreferentzia|izena=A. B.|abizena=Watts|izenburua=Long wavelength gravity and topography anomalies|orrialdeak=415–448|abizena2=Daly|izena2=S. F.|data=1981|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1981AREPS...9..415W|aldizkaria=Annual Review of Earth and Planetary Sciences|zenbakia=9|issn=0084-6597|doi=10.1146/annurev.ea.09.050181.002215|sartze-data=2019-06-05}}</ref>

=== Eremu magnetikoa ===
{{sakontzeko|Lurraren eremu magnetikoa}}
Lurra [[iman]] bat bezalakoa da; iman horren poloak [[polo geografiko|lurburuetatik]] oso hurbil daude. Horregatik [[iparrorratz]]aren orratzak iparraldeko eta hegoaldeko polo magnetikoekin lerroz lerro jartzen dira. Lurraren eremu magnetikoaren zati nagusia nukleoan sortzen da, [[dinamo]] prozesu bat sortzen den gunea. Prozesu honetan, konbekzioaren energia zinetikoa eremu magnetikoaren energian eta energia elektrikoan bihurtzen da. Eremua nukleotik kanpora hedatzen da, mantua pasaz, eta Lurraren azalerara iristen da, non gutxi gorabehera [[Dipolo magnetiko|dipolo]] bat dagoen. Dipoloaren poloak Lurraren polo geografikoetatik gertu daude. Eremu magnetikoaren ekuatorean, eremu magnetikoaren gainazalaren indarra 3,05 × 10−5 [[Tesla (unitatea)|T]] da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lang, Kenneth R.|izenburua=The Cambridge guide to the solar system|orrialdea=92|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/50511053|isbn=0521813069|pmc=50511053|sartze-data=2019-06-05}}</ref>. Nukleoko [[konbekzio]] mugimenduak kaotikoak dira; honen ondorioz polo magnetikoak noraezean doaz eta aldian-aldian [[Alderantzizko matrize|lerrokatzea]] aldatzen da. Honek eremuaren aldaketak eragiten ditu. Azken itzulketa duela 700.000 urte inguru gertatu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mass and Angular Momentum Loss|url=http://farside.ph.utexas.edu/teaching/plasma/lectures/node69.html|aldizkaria=farside.ph.utexas.edu|sartze-data=2019-06-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Campbell, Wallace H. (Wallace Hall), 1926-|izenburua=Introduction to geomagnetic fields|orrialdea=57|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/50479284|edizioa=2nd ed|isbn=0521822068|pmc=50479284|sartze-data=2019-06-05}}</ref>.

==== Magnetosfera ====
{{sakontzeko|Magnetosfera}}
[[Fitxategi:Structure of the magnetosphere eu.svg|alt=Magnetosferaren zati desberdinen eskema. Eguzki haizea ezkerretik eskubira doa.|thumb|Magnetosferaren zati desberdinen eskema. Eguzki haizea ezkerretik eskuinera doa.]]
Lurraren eremu magnetikoak espazioan duen luzapenari magnetosfera deitzen zaio. Eguzki haizearen [[elektroi]]ak eta [[ioi]]ak magnetosferak desbideratzen ditu eta eguzki-haizearen presioak magnetosferaren eguneko aldea konprimatzen du, 10 Lurreko erradioko tamainara gutxi gora behera, eta gau aldeko magnetosfera buztan luze batean luzatzen du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ionosphere and magnetosphere - Magnetosphere|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/science/ionosphere-and-magnetosphere|aldizkaria=Encyclopedia Britannica|sartze-data=2019-06-05}}</ref>. Eguzki-haizeen abiadura eguzki haizearekin hedatzen diren uhinen abiadura baino handiagoa denez, arku supersoniko bat sortzen da magnetosferaren eguneko aldean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cluster reveals the reformation of the Earth's bow shock|hizkuntza=en-GB|url=http://sci.esa.int/cluster/40994-cluster-reveals-the-reformation-of-the-earth-s-bow-shock/|aldizkaria=sci.esa.int|sartze-data=2019-06-05}}</ref>. [[Kargatutako partikula]]k magnetosferan geratzen dira; plasmasfera energia baxuko partikulek definitzen dute, zeintzuek eremu magnetikoaren lerroak jarraitzen dituzten Lurrak biratzen duen bitartean<ref>{{erreferentzia|url=https://plasmasphere.nasa.gov/formed.html|izenburua=How the Plasmasphere is Formed|sartze-data=2019-06-05|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=https://plasmasphere.nasa.gov/|izenburua=The Earth's Plasmasphere|sartze-data=2019-06-05|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>. Eraztun korrontea eremu magnetikoak eramandako energia ertaineko partikulek osatzen dute<ref>{{Erreferentzia|abizena=Baumjohann, W. (Wolfgang)|izenburua=Basic space plasma physics|orrialdeak=8, 31|argitaletxea=Imperial College Press|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/41428112|isbn=186094079X|pmc=41428112|sartze-data=2019-06-05}}</ref> eta [[Van Allenen gerrikoak|Van Allenen gerrikoa]] energia altuko partikulek osatzen dute. Horien mugimendua ausazkoa da, baina magnetosferaren barnean daude<ref>{{Erreferentzia|abizena=Van Allen, James A. (James Alfred), 1914-2006.|izenburua=Origins of magnetospheric physics|argitaletxea=University of Iowa Press|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/297118150|edizioa=An expanded ed., [pbk. ed.]|isbn=9781587297717|pmc=297118150|sartze-data=2019-06-05}}</ref>.

[[Ekaitz geomagnetiko|Ekaitz magnetikoetan]] zehar, partikula kargatuak kanpoko magnetosferatik eta, batez ere, buztanetik desbideratu daitezke, eta eremuaren lerroetatik Lurreko ionosferara doaz. Bertan, atmosferako atomoak kitzikatu eta ionizatu daitezke, [[Aurora polar|aurorak]] sortuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Exploration of the Earth's Magnetosphere"|url=https://www-spof.gsfc.nasa.gov/Education/wmap.html|aldizkaria=www-spof.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2019-06-05}}</ref>.

== Orbita eta errotazioa ==
{{sakontzeko|Lurraren mugimenduak}}
[[Fitxategi:EpicEarth-Globespin(2016May29).gif|thumb|Lurraren errotazio mugimendua 2016ko maiatzaren 29, [[solstizio]]a baino aste batzuk lehenago.]]
Lurra, gainerako planetak bezala, bi higidura nagusiren mendean dago, errotazio higiduraren eta translazio higiduraren mendean, hain zuzen. Lurrak errotazioa, hots, bere ardatzaren gaineko jira osoa egiteko, 23 ordu, 56 minutu eta 4 segundo behar ditu (egunaren iraupena). Halaber, Eguzkiaren grabitazio indarrak erakarrita, Lurrak segundo bakoitzeko 29,8 km egiten ditu Eguzkiaren inguruko orbita eliptikoan zehar (translazioa), eta 365,25 egun behar ditu itzuli osoa egiteko (urtearen iraupena). Lurraren bi higidura horien planoek 23°&nbsp;27'-ko angelua eratzen dute, ekliptikaren angelua deitua. Planetaren errotazioak sortzen duen indar zentrifugoa dela eta, Lurrak esfera baten eitea du, zapalagoa Ipar eta Hego buruetan Ekuatore aldean baino.

=== Orbita ===
{{ikus gainera|Makurdura orbital}}
Lurraren errotazio periodoa eguzkiarekiko (batez besteko eguzki-eguna) bataz besteko eguzki denborako 86.400 segundokoa da (86,4000025 [[SI]] segundo)<ref>{{Erreferentzia|izena=Dennis D.|abizena=McCarthy|izenburua=The Physical Basis of the Leap Second|orrialdeak=1906–1908|abizena2=Hackman|abizena3=Nelson|izena2=Christine|izena3=Robert A.|data=2008-11-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2008AJ....136.1906M|aldizkaria=The Astronomical Journal|zenbakia=136|issn=0004-6256|doi=10.1088/0004-6256/136/5/1906|sartze-data=2019-06-05}}</ref>. Lurraren eguzki egun bakoitza gaur egun XIX. mendekoa baino zertxobait luzeagoa denez [[Itsasaldiaren azelerazio|itsasaldien geldiaraztearen]] ondorioz, egun bakoitza 0 eta 2 SI [[Milisegundo|ms]] luzeagoa izan daiteke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Leap Seconds|data=2015-03-12|url=https://web.archive.org/web/20150312003149/http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-05}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://maia.usno.navy.mil/ser7/ser7.dat|izenburua=Rapid Service/Prediction of Earth Orientation|sartze-data=2016-06-05|egunkaria=IERS|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=DAT}}</ref>.

Lurraren errotazio periodoa [[izar finko]]ekiko, [[Lurraren Biraketa eta Erreferentzia Sistemen Zerbitzu Internazionala]]k (IERS) izar egun deitua, eguzki denborako 86,964.0989 segundokoa da, edo 23 ordu, 56 minutu 4,0989 segundo<ref>{{Erreferentzia|izena=S.|abizena=Aoki|izenburua=The new definition of universal time|orrialdeak=359–361|abizena2=Kinoshita|abizena3=Guinot|abizena4=Kaplan|abizena5=McCarthy|abizena6=Seidelmann|izena2=H.|izena3=B.|izena4=G. H.|izena5=D. D.|izena6=P. K.|data=1982-01-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1982A%26A...105..359A|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=105|issn=0004-6361|sartze-data=2019-06-05}}</ref>. Eguzki egunaren bataz besteko iraupena SI segundoetan eskuragarri dago IERSen, bai 1623-2005 tarterako<ref>{{Erreferentzia|url=https://web.archive.org/web/20081003083543/http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/earthor/ut1lod/lod-1623.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-05}}</ref> eta baita eta 1962-2005 tarterako<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Excess to 86400s of the duration day, 1995-1997|data=2007-08-13|url=https://web.archive.org/web/20070813203913/http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/earthor/ut1lod/figure3.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-05}}</ref>.

Atmosferako meteoro eta orbita baxuko sateliteak alde batera utzita, zeruko gorputzen itxurazko mugimendu nagusia mendebalderakoa da, 15 º/o edo 15'/min-ko abiadan. Beste modu batera esanda, [[zeru-ekuatore]]tik gertu dauden objektuak, eguzki edo ilargiaren itxurako diametroa mugitzen dira bi minutuero. Lurrazaletik, Eguzkia eta Ilargiaren itxurazko tamainak gutxi gorabehera berdinak dira<ref>{{Erreferentzia|abizena=Zeilik, Michael.|izenburua=Introductory astronomy & astrophysics|argitaletxea=Brooks/Cole, Cengage Learning|orrialdea=56|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/38157539|edizioa=4th ed|isbn=0030062284|pmc=38157539|sartze-data=2019-06-05}}</ref><ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Planetary Fact Sheets|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/planetfact.html|aldizkaria=nssdc.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2019-06-05}}</ref>.

=== Errotazioa ===
[[Fitxategi:Pale Blue Dot.png|alt=Puntu urdin margul bat izeneko argazkia, Voyager 1 espaziontziak ateratakoa. Lurra pixel urdin bat besterik ez da 6,4 bilioi kilometrotik ikusia.|thumb|[[Puntu urdin margul bat]] izeneko argazkia, [[Voyager 1]] espazio-ontziak ateratakoa. Lurra pixel urdin bat besterik ez da 6,4 bilioi kilometrotik ikusia.]]
Lurrak Eguzkiaren inguruan orbitatzen du, batez besteko 150 milioi km inguruko distantzia batean. Bira oso bat emateko bataz besteko 365.2564 eguzki egun edo [[urte sideral]] bat behar ditu. Horrek Eguzkiaren ekialderako itxurazko mugimendua sortzen du izarrekin alderatuta. Mugimendu hau eguneko 1 º ingurukoa da, hau da, 12 orduero eguzki edo ilargiaren itxurazko diametroa. Mugimendu horren ondorioz, batez beste 24 ordu behar ditu ([[Eguzki denbora|eguzki egun bat]]) Lurrak bere ardatzaren inguruan biraketa osoa osatzeko eta eguzkia [[Meridiano (astronomia)|meridianora]] itzultzeko. Lurraren abiaduraren orbita batez beste 29,78 km/s ingurukoa da (107,200 km/o). Abiadura horretan, Lurraren diametro osoa (12,742 km) zazpi minututan zeharkatuko luke.<ref name=":5" />

Ilargiak eta Lurrak [[barizentro]] komun bat orbitatzen dute 27,32 egunero, atzeko izarrekiko erreferentzia hartuta. Lurra-Ilargi sistemaren Eguzkiaren inguruko orbita komunarekin konbinatuta, [[hilabete sinodiko]]aren iraupena, ilargi berritik ilargi berrira dagoen tartea, 29,53 egunekoa da. [[Zeru polo|Zeruko ipar polotik]] ikusita, Lurraren eta Ilargiaren mugimendua eta baita haien biraketa axialak ere, [[Erloju orratzen noranzko|erlojuaren noranzkoaren]] aurkakoak dira. Eguzkiaren eta Lurraren ipar poloen gainetik begiratuta dagoen ikuspegi batetik, Lurrak norabide berdinean orbitatzen du Eguzkia. Plano orbitalak eta axialak ez daude zehatz-mehatz lerrokatuta: Lurraren ardatza 23,44 gradu dago [[Makurdura axial|makurtuta]] Lur-Eguzki planoaren ([[ekliptika]]) perpendikularretik, eta Lurra – Ilargiaren planoa ± 5,1 gradu dago makurtua Lurra – Eguzkia planoarekin alderatuta. Makurdura hau gabe, eklipse bat egongo litzateke bi astetan behin, [[ilargi eklipse]]ak eta [[eguzki eklipse]]ak tartekatuz<ref name=":5" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Moon Fact Sheet|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html|aldizkaria=nssdc.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2019-06-05}}</ref>.

Lurraren [[Hill esfera]]k, hau da, [[grabitazio]]-eragin esparruak, 1,5 milioi km inguruko erradioa du<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Váíquez|izenburua=The Earth as an object of astrophysical interest in the search for extrasolar planets|orrialdeak=49–70|abizena2=Montañes-Rodríguez|abizena3=Pallé|izena2=P.|izena3=E.|data=2006-12-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2006LNEA....2...49V|aldizkaria=Lecture Notes and Essays in Astrophysics|zenbakia=2|sartze-data=2019-06-05}}</ref><ref group="oh">Lurrarentzat, [[Hill erradioa]]  <math>R_H = a\left ( \frac{m}{3M} \right )^{\frac{1}{3}}</math> da, non ''m'' Lurraren masa den, ''a'' unitate astronomiko bat, eta ''M'' Eguzkiaren masa den. Horrenbestez, erradioa AUtan <math>\left ( \frac{1}{3 \cdot 332,946} \right )^{\frac{1}{3}} = 0.01</math> ingurukoa da.</ref>. Distantzia honetatik gaindi, Eguzkiaren edo beste planeten grabitazioaren eragina Lurrarena baino handiagoa da. Objektuek Lurra distantzia honen barnean orbitatu behar dute, edo bestela Eguzkiaren grabitazio indarraren ondorioz ihes egin dezakete.

Lurra, Eguzki Sistemarekin batera, [[Esne Bidea]]n kokatuta dago eta bere erdigunetik 28.000 [[argi-urte]] inguruko distantzian orbitatzen du. [[Plano galaktiko]]tik gora 20 argi urte ingurura dago, [[Orionen besoa]]n<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ask an Astrophysicist|url=https://imagine.gsfc.nasa.gov/ask_astro/index.html|aldizkaria=imagine.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2019-06-05}}</ref>.

=== Makurdura axiala ===
{{sakontzeko|Makurdura axial}}
[[Fitxategi:AxialTiltObliquity.png|ezkerrera|thumb|Lurraren [[makurdura axial]]a, eta [[plano orbital]]arekiko eta [[errotazio]] ardatzarekiko duen erlazioa.]]
Lurraren inklinazio axiala 23,439281 °-koa da gutxi gorabehera bere orbitako planoaren ardatzarekiko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=USEFUL CONSTANTS|url=http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/models/constants.html|aldizkaria=hpiers.obspm.fr|sartze-data=2019-06-06}}</ref>, beti [[zeru polo]]etara zuzentzen dena. Lurraren makurdura axialaren ondorioz, gainazaleko puntu jakin batera iritsi den eguzki-argia aldatu egiten da urtean zehar. Horrek kliman urtaro aldaketa eragiten du: [[Kantzer tropikoa]] eguzkiari begira dagoenean, [[ipar hemisferio]]an [[uda]] da, eta [[negu]]a berriz, [[hego hemisferio]]an dagoen [[Kaprikornio tropikoa]] eguzkiari begira dagoenean, bertan uda delarik. Udan eguna luzeagoa da, eta Eguzkia zeruan gorago igotzen da. Neguan, klima freskoago bihurtzen da eta egunak laburragoak dira.

[[Zirkulu polar artikoa]]ren gainetik, muturreko kasua ematen da urtearen zati batean batere argirik ez dagoenean. Ipar poloan sei hilabete irauten du egoera honek, eta [[gau polar]] izena jasotzen du. Hegoaldeko hemisferioan, egoera alderantzizko da, [[hegoburua]] ipar poloaren kontrako norabidean kokatuta baitago. Sei hilabete beranduago, polo honek [[Gauerdiko eguzki|gauerdian eguzkia]] izaten du, 24 ordutako egunak, berriro ere hego poloan kontrako egoera ematen delarik.

Konbentzio astronomikoen arabera, lau urtaroak zehazteko [[solstizio]]ak – makurdura axiala Eguzkitik urrunen edo hurbilen dauden orbitaren puntuak – eta [[ekinokzio]]ak – makurduraren norabidea eta Eguzkiaren norabidea perpendikularrak direnean – erabiltzen dira. Ipar hemisferioan, [[neguko solstizio]]a abenduaren 21aren inguruan gertatzen da; [[udako solstizio]]a ekainaren 21etik gertu izaten da, [[udaberriko ekinokzio]]a martxoaren 20aren bueltan eta [[udazkeneko ekinokzio]]a irailaren 22 edo 23an. Hego hemisferioan, egoera alderantzikatzen da: udako eta neguko solstizioak trukatzen dira eta udaberriko eta udazkeneko ekinozioen datak trukatzen dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=sym454.org - Informationen zum Thema sym454.|url=http://www.sym454.org/seasons/|aldizkaria=www.sym454.org|sartze-data=2019-06-06}}</ref>.

Lurraren ardatz axialaren angelua nahiko egonkorra da denbora luzeetan zehar. Bere inklinazio axialak [[nutazio]]a jasaten du; mugimendu txiki eta irregular bat, 18,6 urteko periodo nagusia duena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Essential Cosmic Lecture Launcher: Precession of Moon's Orbit|url=http://www.ifa.hawaii.edu/users/lin/ast110-6/applets/precession_of_moon_orbit.htm|aldizkaria=www.ifa.hawaii.edu|sartze-data=2019-06-06}}</ref>. Lurraren ardatzaren orientazioa (ez angelua bera) ere aldatu egiten da denboran zehar, 25.800 urte behar dituelarik zirkulu oso bat osatzeko. [[Prezesio]]a deitzen zaio honi. Mugimendu hau urte sideral baten eta [[urte tropikal]] baten arteko desberdintasunaren arrazoia da. Bi mugimenduak Eguzkiaren eta Ilargiaren erakargarritasun desberdinak eragiten dituzte. Poloak, halaber, Lurreko gainazaletik metro gutxi batzuk mugitzen dira. Mugimendu polar honek hainbat osagai zikliko ditu, zeinak kolektiboki [[mugimendu kuasiperiodiko]] izena jasotzen duten. Honetaz gain, [[Chandlerren kulunka]] deritzon mugimendua ere jasaten du. Lurraren biraketa-abiadura ere aldatu egiten da, egunaren luzeraren aldaketa bezala ezagutzen den fenomeno bat sortuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Earth Rotation and Equatorial Coordinates|url=https://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/earth_rot.html|aldizkaria=www.cv.nrao.edu|sartze-data=2019-06-06}}</ref>.

Gaur egun, Lurraren [[perihelio]]a urtarrilaren 3aren inguruan gertatzen da eta [[afelio]]a uztailaren 4arenean. Data hauek denboran zehar aldatzen dira, prezesioaren eta beste faktore orbital batzuen ondorioz. Denboran ziklikoak dira eta [[Milankovitch ziklo]] gisa ezagutzen dira. Lur eta Eguzkiaren arteko distantzia aldaketarengatik, desberdintasuna ematen da Lurrak jasotzen duen eguzki energia kantitatean. Perihelioan % 6,9 handiagoa da afelioarekin alderatuta. Hegoaldeko hemisferioa Eguzkirantz dagoenez periheliora iristean, hemisferio honek iparraldekoak baino eguzki energia kantitate zertxobait handiagoa jasotzen du urtean zehar. Dena den, efektu honek askoz garrantzi gutxiago dauka makurdura axialak eragiten duena baino, eta jasotzen duen energia gehigarri gehiena hegoaldeko hemisferioan dagoen ur proportzio handiagoak barneratzen du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=USATODAY.com|url=https://usatoday30.usatoday.com/weather/tg/wseason/wseason.htm|aldizkaria=usatoday30.usatoday.com|sartze-data=2019-06-06}}</ref>.

2016ko ikerketa baten arabera, [[Bederatzigarren planeta]]k [[Eguzki-sistema|Eguzki Sistemako]] planeta guztiak 6 gradu makurtu zituen, Lurra barne<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles Q. Choi 2016-10-19T17:58:22Z|abizena=Science|izenburua=Did the Mysterious 'Planet Nine' Tilt the Solar System?|hizkuntza=en|abizena2=Astronomy|url=https://www.space.com/34448-planet-nine-solar-system-tilt.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2019-06-06}}</ref>.

== Bizigarritasuna ==
[[Fitxategi:Moraine Lake 17092005.jpg|alt=Kanadako Mendi Harritsuak, behean Moraine aintzira dutelarik|thumb|Kanadako [[Mendi Harritsuak]], behean [[Moraine aintzira]] dutelarik]]
Bizitza sostengatu ahal duen planeta bati [[Bizigarritasun planetario|bizigarria]] deitzen zaio, nahiz eta bizitza ez den bertan sortu. Lurrak ur likidoa eskaintzen du; [[molekula organiko]] konplexuak elkartu eta elkarreragin dezaketen ingurunea eta nahikoa energia [[metabolismo]]a mantentzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astrobiology Roadmap|data=2007-04-10|url=http://web.archive.org/web/20070410163451/http://astrobiology.arc.nasa.gov/roadmap/g1.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-06}}</ref>. Lurretik Eguzkirako distantzia distantziak, baita orbitaren eszentrikotasunak, biraketa-tasak, makurdura axialak, historia geologikoak, atmosferak eta eremu magnetikoak lurrazaleko egungo baldintza klimatikoak direnak izaten laguntzen dute<ref>{{Erreferentzia|abizena=Dole, Stephen H.|izenburua=Habitable planets for man|argitaletxea=American Elsevier Pub. Co|data=1970|url=https://www.worldcat.org/oclc/101260|edizioa=2d ed|isbn=0444000925|pmc=101260|sartze-data=2019-06-06}}</ref>.

=== Biosfera ===
{{sakontzeko|Biosfera}}
Planeta bateko bizidunak [[Ekosistema|ekosistemetan]] bizi dira, eta horiek guztiak «[[biosfera]]» bat osatzen dute. Lurraren biosfera 3.5 G urte inguru [[eboluzio]]natzen hasi dela pentsatzen da 73. Biosfera hainbat [[Bioma|biometan]] banatuta dago, antzeko landare eta animaliak bizi direlarik bakoitzean. Lurrean biomak nagusiki latitudearen, itsas mailatik dagoen [[altuera]]ren eta [[hezetasun]]aren arabera banatzen dira. [[Zirkulu polar artikoa|Artikoko]] edo [[Zirkulu polar artikoa|Antartikako zirkuluen]] barruan, [[Larre alpetar|altuera handiko]] zonaldeetan edo [[Basamortu|eremu oso lehorretan]] kokatutako [[Tundra|biometan]], landare edota animali bizitza gutxi dago; espezieen aniztasunaren gailurra [[Oihan tropikal|ekuatoreko latitudetan dauden lurralde baxu eta hezeetan]] ematen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Helmut|abizena=Hillebrand|izenburua=On the Generality of the Latitudinal Diversity Gradient.|orrialdeak=192–211|data=2004-02-01|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/381004|aldizkaria=The American Naturalist|alea=2|zenbakia=163|issn=0003-0147|doi=10.1086/381004|sartze-data=2019-06-06}}</ref>.

2016ko uztailean zientzialariek jakinarazi zuten Lurrean bizi diren [[organismo]] guztien [[azken arbaso komun unibertsal]]aren (LUCA) 355 [[gene]] identifikatzea lortu zutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicholas|abizena=Wade|izenburua=Meet Luca, the Ancestor of All Living Things|hizkuntza=en-US|data=2016-07-25|url=https://www.nytimes.com/2016/07/26/science/last-universal-ancestor.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2019-06-06}}</ref>.

=== Baliabide naturalak eta lurzoruaren erabilera ===
{| class="wikitable" style="float:right; margin-left:1em;"
|+ Gizakiak erabilitako lurren estimazioa, 2000<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric F.|abizena=Lambin|izenburua=Inaugural Article: Global land use change, economic globalization, and the looming land scarcity|orrialdeak=3465–3472|abizena2=Meyfroidt|izena2=Patrick|data=2011-03-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2011PNAS..108.3465L|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Science|zenbakia=108|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.1100480108|sartze-data=2019-06-07}}</ref>
|-
!Erabilera
!Mha
|-
| Landatutako lurra
|style="text-align:center"| 1,510–1,611
|-
| Zelaiak
|style="text-align:center"| 2,500–3,410
|-
| Baso naturalak
|style="text-align:center"| 3,143–3,871
|-
| Landatutako basoak
|style="text-align:center"| 126–215
|-
| Zonalde urbanoak
|style="text-align:center"| 66–351
|-
| Erabili gabeko lur produktiboa
|style="text-align:center"| 356–445
|}
Lurrak gizakiek ustiatu dituzten baliabideak ditu. [[Energia ez berriztagarri]] bezala izendatu direnak, [[erregai fosil]]ak esate baterako, denbora geologikoetan baino ez dira berritzen.

Erregai fosilen gordailu handiak lurrazaletik lortzen dira, hauen artean [[ikatza]], [[petrolio]]a eta [[gas natural]]a daudelarik. Gordailu horiek gizakiek energia-ekoizpenerako eta kimika ekoizpenerako lehengai gisa erabiltzen dituzte. Mineral [[mea]]k ere lurrazalaren barnean eratu dira, [[magmatismo]]a, higadura eta plaken tektonika bezalako prozesuen bidez<ref>{{Erreferentzia|izena=PAUL|abizena=Ramdohe|izenburua=WRITER'S PREFACE TO THE ENGLISH EDITION|argitaletxea=Pergamon|orrialdeak=xv–xvi|data=1969-01-01|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780080116358500048|aldizkaria=The Ore Minerals and their Intergrowths|editore-abizena=Ramdohr|editore-izena=PAUL|isbn=9780080116358|doi=10.1016/b978-0-08-011635-8.50004-8|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Gordailu horiek metal ugarien eta bestelako [[Elementu kimiko|elementu]] erabilgarrien iturri kontzentratuak osatzen dituzte.

Lurreko biosferak gizakiarentzako erabilgarriak diren produktu biologiko asko ekoizten ditu, besteak beste, janaria, [[zur]]a, [[farmako]]ak, oxigenoa eta hondakin organiko askoren [[birziklatze]]a. Lurrean oinarritutako [[ekosistema]] lurzoruaren eta ur freskoaren mende dago eta ozeanoko ekosistemak lurretik etorri diren elikagai disolbatuen menpe dago<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter A.|abizena=Rona|izenburua=Resources of the Sea Floor|orrialdeak=673–674|hizkuntza=en|data=2003-01-31|url=https://science.sciencemag.org/content/299/5607/673|aldizkaria=Science|alea=5607|zenbakia=299|issn=0036-8075|pmid=12560541|doi=10.1126/science.1080679|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. 1980an, Lurreko lur azaleraren 50,53 milioi km² basoak ziren; 67,88 milioi km² larre eta soroak, eta 15,01 milioi km² laborantza gisa erabiltzen ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Earth as transformed by human action : global and regional changes in the biosphere over the past 300 years|orrialdea=164|argitaletxea=Cambridge University Press with Clark University|data=1990|url=https://www.worldcat.org/oclc/20294746|isbn=0521363578|pmc=20294746|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. 1993an lurzoruko 2.481.250 km²  inguru [[Ureztatze|ureztatuak]] zeudela estimatzen zen<ref name=":8" />. Era berean, gizakiek lurrean bizitzeko [[Eraikuntza ekai|eraikuntza materialak]] erabiltzen dituzte etxeak eraikitzeko.

=== Hondamendi naturalak ===
[[Fitxategi:Pavlof2014iss.jpg|alt=Sumendi baten erupzioak airera jaurtitako hautsa|thumb|[[Sumendi]] baten erupzioak airera jaurtitako [[hauts]]<nowiki/>a]]
Lurraren azalera handiak eguraldi bortitzaren mende daude, esate baterako, [[zikloi tropikal]]ak, [[urakan]]ak edo [[tifoi]]ak. 1980tik 2000ra bitartean, horrelako fenomenoek 11.800 hildako eragin zituzten batez beste urtero<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oceans and human health|orrialdea=212|argitaletxea=Elsevier|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/165048774|isbn=9780123725844|pmc=165048774|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Leku askotan jasan behar dituzte [[lurrikara]]k, [[luizi]]ak, [[tsunami]]ak, [[Sumendi-erupzio|sumendien erupzioak]], [[tornado]]ak, [[dolina]]k, [[ekaitz]]ak, [[uholde]]ak, [[lehorte]]ak, [[sute]]ak eta bestelako hondamendiak.

Beste toki askotan, giza ekintzarengatik sortutako arazoak pairatu behar dituzte: aire eta uraren [[kutsadura]], [[euri azido]] eta substantzia toxikoak, landarediaren galera ([[gehiegizko ustiapen]]a, [[deforestazio]]a, [[desertifikazio]]a), faunaren galera, [[espezieen iraungipen]]a, lurzoruaren agortzea eta [[higadura]].

Giza jarduerak eta [[berotze globala]] lotzen dituen [[adostasun zientifiko]]a dago, industriak sorturiko [[karbono dioxido]] emisioen erruz. Aurreikusten da arazo honek [[glaziar]]ren eta izotz geruzen urtzea, tenperatura muturrekoagoak, eguraldian aldaketa nabarmenak eta batez besteko [[itsas mailaren igoera]] eragingo dituela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Evidence is now ‘unequivocal’ that humans are causing global warming – UN report|data=2008-12-21|url=https://web.archive.org/web/20081221031717/http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=21429&Cr=climate&Cr1=change|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-07}}</ref>.

== Giza geografia ==
{| align=right cellpadding=0 cellspacing=0
|-
| <imagemap>
Image:Continentes.png|400px|
poly 685 19 467 15 318 60 219 55 150 99 149 125 236 106 219 198 266 280 368 341 354 392 406 455 440 613 482 621 503 603 462 560 566 403 452 326 460 293 389 234 432 184 511 155 579 82 [[Amerika]]
poly 637 84 651 93 672 83 666 127 662 200 680 210 739 194 757 210 806 213 805 189 862 180 905 197 886 138 917 137 900 80 912 68 907 35 766 23 [[Europa]]
poly 1306 73 1032 47 953 25 910 52 916 74 905 84 918 135 891 140 908 200 865 181 808 190 808 217 882 313 972 261 1033 345 1030 303 1071 272 1089 301 1131 399 1246 420 1193 241 1254 211 [[Asia]]
poly 46 264 67 265 75 288 53 280 [[Ozeania]]
poly 1242 367 1248 420 1156 465 1155 531 1225 519 1255 574 1332 586 1398 553 1480 437 1417 329 1296 287 1252 332 [[Ozeania]]
poly 677 209 626 270 626 311 665 353 724 350 743 440 776 529 806 530 850 477 885 490 944 465 933 391 890 436 862 404 896 357 913 318 884 322 832 231 736 198 [[Afrika]]
poly 272 720 533 663 593 720 695 685 873 671 1021 661 1215 695 1222 721 1144 752 345 752 [[Antartika]]
desc none
</imagemap>
|}
[[Kartografia]], mapak egin eta ikertzen dituen zientzia; eta [[geografia]], Lurraren ezaugarriak, biztanleak eta fenomenoak aztertzen dituena, Lurra irudikatu izan duten diziplinak izan dira historikoki. [[Topografia]] edo [[Lur-neurketa|lur neurketa]], hau da, lekuen kokapena eta distantzia zehaztea, eta, neurri txikiagoan, [[nabigazio]]a, hau da, posizioa eta norabidea zehaztea, kartografia eta geografiarekin batera garatu dira, beharrezko informazioa eman eta neurri egokian hornituz.

[[Munduko biztanleria|Lurraren giza biztanleria]] zazpi milioi ingurura iritsi zen 2011ko urriaren 31n<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Various '7 billionth' babies celebrated worldwide - Yahoo! News|data=2011-10-31|url=https://web.archive.org/web/20111031182613/http://news.yahoo.com/various-7-billionth-babies-celebrated-worldwide-064439018.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Proiekzioek adierazten dute munduko giza biztanleria 9,2 mila milioira iritsi daitekeela 2050an<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World Population Prospects: The 2006 Revision|data=2009-09-05|url=https://web.archive.org/web/20090905200753/http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Hazkunde gehiena [[Garapen bidean dagoen herrialde|garapen bidean dauden herrialdeetan]] gertatuko dela espero da. Giza [[biztanleriaren dentsitate]]a oso ezberdina da mundu osoan zehar, baina gehienak [[Asia]]n bizi dira. 2020an, munduko biztanleriaren % 60 hiri-eremuetan bizi izatea espero da, nekazal guneen ordez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Human Population: Fundamentals of Growth: Growth - Population Reference Bureau|data=2007-07-03|url=http://web.archive.org/web/20070703064634/https://www.prb.org/Educators/TeachersGuides/HumanPopulation/PopulationGrowth/QuestionAnswer.aspx|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-07}}</ref>.

Munduko lur-masaren % 68a ipar hemisferioan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Distribution of landmasses of the Paleo-Earth - Planetary Habitability Laboratory @ UPR Arecibo|url=http://phl.upr.edu/library/notes/distributionoflandmassesofthepaleo-earth|aldizkaria=phl.upr.edu|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Lurzoruaren masa nagusitasun hau dela eta, gizakien % 90 ipar hemisferioan bizi da<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley|abizena=Lutz|izenburua=MAP OF THE DAY: Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere|url=https://www.businessinsider.com/90-of-people-live-in-the-northern-hemisphere-2012-5|aldizkaria=Business Insider|sartze-data=2019-06-07}}</ref>.

Lurraren azaleraren zortziren bat gizakiak bizitzeko egokia dela kalkulatzen da. Lurraren azaleraren hiru laurdenak [[ozeano]]ez estalita daude, beraz soilik laurden bat da lurra. Lur eremu horren erdia [[basamortu]]a (% 14)<ref>{{Erreferentzia|izena=T. A.|abizena=McMahon|izenburua=Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification|orrialdeak=1633–1644|hizkuntza=English|abizena2=Finlayson|abizena3=Peel|izena2=B. L.|izena3=M. C.|data=2007-10-11|url=https://www.hydrol-earth-syst-sci.net/11/1633/2007/hess-11-1633-2007-discussion.html|aldizkaria=Hydrology and Earth System Sciences|alea=5|zenbakia=11|issn=1027-5606|doi=https://doi.org/10.5194/hess-11-1633-2007|sartze-data=2019-06-07}}</ref>, mendi oso garaiak (% 27)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mountain Biodiversity|url=https://web.archive.org/web/20070406193957/http://www.biodiv.org/programmes/areas/mountain/default.asp|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-07}}</ref>, edo bestelako lur ez-egokiak dira. Iparralderen dagoen munduko kokapen iraunkorra [[Alert]] da, [[Nunavut]]eko [[Ellesmere (uhartea)|Ellesmere uhartean]] ([[Kanada]], 82 ° 28′N)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Canadian Forces Station Alert|url=http://www.tscm.com/alert.html|aldizkaria=www.tscm.com|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Hegoalderen dagoena berriz [[Amundsen-Scott basea]] da, [[Antartika]]n, ia zehazki hego poloan (90º S).

[[Fitxategi:67º Período de Sesiones de la Asamblea General de Naciones Unidas (8020913157).jpg|alt=Nazio Batuen egoitza, New Yorken|thumb|[[Nazio Batuen Egoitza|Nazio Batuen egoitza]], [[New York]]en|ezkerrera]]Herrialde subirano independenteek planetako lur azalera guztia erreklamatua dute, Antartidako zenbait toki, [[Danubio]] ibaiaren [[Kroazioa-Serbia muga afera|mendebaldeko ertzean dauden lursail]] batzuk eta Egipto eta Sudan arteko [[Terra nullius|aldarrikatu gabeko]] [[Bir Tawil]]eko zonaldea izan ezik. 2015. urtean, 193 [[Zerrenda:Estatu burujabe eta hiriburuak|estatu soberano]] daude [[Nazio Batuetako estatu kideak|Nazio Batuetako estatu kide]] direnak, gehi bi estatu behatzaile eta 72 mendeko lurralde eta [[Onartu gabeko estatuak|aitorpen mugatua]] duten estatu<ref name=":8" />. Lurrak ez da inoiz gobernu [[Burujabetza|subirano]] bat izan mundu osoan autoritatea izan duena. Hala ere, zenbait nazio-estatu batzuek mundu osoa menderatzen saiatu izan dira baina ez dute lortu<ref>{{Erreferentzia|abizena=Kennedy, Paul M., 1945-|izenburua=The rise and fall of the great powers : economic change and military conflict from 1500 to 2000|argitaletxea=Vintage Books|data=1989, ©1987|url=https://www.worldcat.org/oclc/18071496|edizioa=1st Vintage books ed|isbn=0679720197|pmc=18071496|sartze-data=2019-06-07}}</ref>.

[[Nazio Batuak]] hainbat gobernuz osatutako [[Nazioarteko erakunde|mundu mailako erakunde bat]] da, nazioen arteko gatazketan esku hartzeko asmoz sortu zena, gatazka armatuak saihesteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Charter of The United Nations|data=2009-02-20|url=https://web.archive.org/web/20090220011242/http://www.un.org/aboutun/charter/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Gehienbat, Nazio Batuak nazioarteko [[diplomazia]]rako eta [[nazioarteko zuzenbide]]rako foro gisa balio du. Bazkideen adostasuna lortzen denean, esku-hartze armaturako mekanismo bat eskaintzen du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Law|data=2008-12-31|url=https://web.archive.org/web/20081231055149/http://www.un.org/law/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-07}}</ref>.

Lurra orbitatu zuen lehenengo gizakia [[Juri Gagarin]] izan zen, 1961eko apirilaren 12an<ref>{{Erreferentzia|abizena=Kuhn, Betsy.|izenburua=The race for space : the United States and the Soviet Union compete for the new frontier|orrialdea=34|argitaletxea=Twenty-First Century Books|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/61130743|isbn=9780822559849|pmc=61130743|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Guztira, 487 pertsonak inguruk espazioa bisitatu zutena 2010eko uztailaren 30ra arte, eta horietatik, [[Apollo programa|hamabi]] izan dira Ilargian ibili direnak<ref>{{Erreferentzia|abizena=Ellis, Lee, 1949-|izenburua=Who's who of NASA astronauts|argitaletxea=Americana Group Pub|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46687479|edizioa=1st ed|isbn=0966796144|pmc=46687479|sartze-data=2019-06-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Hall, Rex, 1946-|izenburua=Russia's cosmonauts : inside the Yuri Gagarin Training Center|argitaletxea=Springer, published in association with Praxis Pub|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/262679841|isbn=9780387739755|pmc=262679841|sartze-data=2019-06-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia Astronautica Index: 1|url=http://www.astronautix.com/4/404page.html|aldizkaria=www.astronautix.com|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Normalean, espazioan dauden gizakiak [[Nazioarteko Espazio Estazioa]]n daudenak dira bakarrik. Geltokiko [[Zerrenda:Nazioarteko Espazio Estazioko espedizioak|tripulazioa]], sei pertsonez osatua, normalean sei hilabetetan behin ordezkatzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Terry|abizena=McDonald|izenburua=NASA - Reference Guide to the International Space Station|hizkuntza=en|url=https://www.nasa.gov/mission_pages/station/news/ISS_Reference_Guide.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2019-06-07}}</ref>. Gizakiak Lurretik 400.171 km distantziara bidaiatzea lortu du. Marka hau [[Apollo 13]] misioak lortu zuen 1970ean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APOLLO 13|url=https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_13a_Summary.htm|aldizkaria=history.nasa.gov|sartze-data=2019-06-07}}</ref>.

== Ilargia ==
{{sakontzeko|Ilargia}}
<gallery mode="packed" heights="100px">
Fitxategi:Earth-Moon.jpg|Lurraren eta Ilargiaren arteko benetako distantzia eskalan marraztuta
</gallery>

[[Fitxategi:Ikusgela-Ilargia.webm|thumb|thumbtime=0|start=0|{{ikusgela}}[[Ilargia|Ilargiaren]] gaineko zortzi datu.]]Ilargia [[satelite natural]] nahiko handi, [[Planeta teluriko|telurikoa]] eta planeta baten antzerakoa da, Lurraren laurdena inguruko diametroa duena. Eguzki Sistemako ilargirik handiena da, bere planetaren tamainari dagokionez; nahiz eta [[Karonte (satelitea)|Karonte]], [[Pluton (planeta nanoa)|Pluton]] [[planeta nano]]aren ilargia, erlatiboki handiagoa den. Beste planeten satelite naturalei «ilargi» deitzen zaie baita ere, Lurrarenaren gisan.

Lurraren eta Ilargiaren arteko grabitazio erakarpenak [[itsasaldi]]ak eragiten ditu Lurrean. Efektu berdinak Ilargian, [[errotazio sinkrono]]a izatera eraman du: Ilargiaren biraketa aldia Lurraren orbita osatzeko behar duen berdina da. Ondorioz, [[Ilargiaren alde ikusgaia|beti aurpegi bera]] erakusten dio planetari. Ilargiak Lurraren inguruan orbita egiten duen heinean, eguzkiaren aurpegi desberdinak argiztatzen dira, [[Ilargiaren aldi|ilargi fase edo aldiak]] sortuz. Ilargialdiek ilgora, ilbehera, ilargi berria eta ilargi betea dute izena. Lehen alditik laugarrenera 27 egun, 7 ordu, 43 minutu, eta 11,47 segundo pasa behar dira. Denbora horrek hilabete sinodiko izena dauka. 
[[Fitxategi:Earth-Moon.svg|alt=Ilargi-Lurra sistemaren zehaztasunak, bien arteko barizentroa eta bakoitzaren erradioa azaltzen direlarik.|thumb|Ilargi-Lurra sistemaren zehaztasunak, bien arteko barizentroa eta bakoitzaren erradioa azaltzen direlarik.]]
[[Itsasaldiaren azelerazio]]a dela eta, Ilargia Lurretik aldentzen ari da, gutxi gorabehera 38 mm urtero. Milioika urtetan zehar, aldaketa txiki horiek — eta Lurraren eguna 23 [[Mikrosegundo|µs]] urteko luzatzeak — aldaketa esanguratsuak sortu arte gehitzen joan dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - Secular Acceleration of the Moon|url=https://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEcat5/secular.html|aldizkaria=eclipse.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. [[Devoniar]] garaian, adibidez, (gutxi gorabehera 416 [[Ma]]) 400 egun zeuden urte bakoitzean, egun bakoitzak 21,8 ordu irauten zituelarik<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lambeck, Kurt, 1941-|izenburua=The earth's variable rotation : geophysical causes and consequences|orrialdea=367|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1980|url=https://www.worldcat.org/oclc/726826275|isbn=9780511569579|pmc=726826275|sartze-data=2019-06-10}}</ref>.

Litekeena da Ilargiak bizitzaren garapenean izugarrizko eragina izatea, planetaren klima moderatzen lagunduz. Froga [[Paleontologia|paleontologikoek]] eta ordenagailuen simulazioek erakusten dute Lurraren makurdura axiala Ilargiarekin dituen elkarrekintza indarrek egonkortzen dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Laskar|izenburua=A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth|orrialdeak=261–285|abizena2=Robutel|abizena3=Joutel|abizena4=Gastineau|abizena5=Correia|abizena6=Levrard|izena2=P.|izena3=F.|izena4=M.|izena5=A. C. M.|izena6=B.|data=2004-12-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004A%26A...428..261L|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=428|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361:20041335|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. Teoriko batzuek uste dute egonkortze hau egongo ez balitz, Eguzkiak eta gainontzeko planetek Lurraren konkor ekuatorialean eragiten dituzten [[indar momentu]]ek biraketa-ardatza kaotikoki ezegonkorra bihurtuko luketela, milioika urteetan aldaketa kaotikoak eraginez, Marten gertatzen direnen antzera<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Holman|izenburua=The role of chaotic resonances in the solar system|hizkuntza=en|abizena2=Murray|izena2=N.|data=2001-11-30|url=https://arxiv.org/abs/astro-ph/0111602v2|sartze-data=2019-06-10}}</ref>.

Lurretik ikusita, Ilargia eta Eguzkiaren itxurazko tamaina ia berdina da. Bi gorputz horien [[diametro angeluar]]ra (edo [[angelu solido]]a) bat dator nahiz eta  Eguzkiaren diametroa Ilargiarena baino 400 aldiz handiagoa den, baina, era berean, 400 aldiz urrunago dago Lurretik<ref name=":9" />. Honek Lurrean eguzki eklipse totalak eta anularrak egotea ahalbidetzen du.

Ilargiaren jatorria azaltzen duen teoria onartuena [[talka handiaren hipotesia]] da. Honen arabera, [[Theia]] izeneko proto-planeta batek, Marteren tamainakoak, hasierako Lurraren aurka talka egin zuen. Hipotesi honek (besteak beste) Ilargiko burdin eta elementu lurrunkorren falta erlatiboa azaltzen du eta baita bere konposizioa Lurraren lurrazalekoaren ia berdina izatea ere<ref>{{Erreferentzia|izena=Robin M.|abizena=Canup|izenburua=Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation|orrialdeak=708–712|abizena2=Asphaug|izena2=Erik|data=2001-08-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001Natur.412..708C|aldizkaria=Nature|zenbakia=412|issn=0028-0836|sartze-data=2019-06-10}}</ref>.

== Asteroideak eta satelite artifizialak ==
[[Fitxategi:Lurraren ilargiak.webm|thumb|Zenbat Ilargi du Lurrak?]]
Lurra gutxienez [[asteroide ko-orbital]] ditu, besteak beste, [[3753 Cruithne]] eta [[2002 AA29]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Earth's little brother found|hizkuntza=en-GB|data=2002-10-21|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2347663.stm|sartze-data=2019-06-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=David J.|abizena=Asher|izenburua=A long-lived horseshoe companion to the Earth|hizkuntza=en|abizena2=Christou|izena2=Apostolos A.|data=2011-03-31|url=https://arxiv.org/abs/1104.0036v1|doi=10.1111/j.1365-2966.2011.18595.x|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. [[Troiar (astronomia)|Asteroide troiar]] bat, [[2010 TK7|2010 TK<sub>7</sub>]], Lurreko L4 [[lagrangeren puntu]]aren inguruan biraka dabil baita ere, eta Eguzkiari bira emateko bidean Lurrarekin batera doa<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Connors|izenburua=Earth's Trojan asteroid|orrialdeak=481–483|abizena2=Wiegert|abizena3=Veillet|izena2=Paul|izena3=Christian|data=2011-07-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2011Natur.475..481C|aldizkaria=Nature|zenbakia=475|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature10233|sartze-data=2019-06-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Charles Q. Choi 2011-07-27T17:06:00Z|abizena=Science|izenburua=First Asteroid Companion of Earth Discovered at Last|hizkuntza=en|abizena2=Astronomy|url=https://www.space.com/12443-earth-asteroid-companion-discovered-2010-tk7.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2019-06-10}}</ref>.

Lurretik hurbil dagoen [[2006 RH120|2006 RH<sub>120</sub>]] asteroide txikia Lurra-Ilargia sistemara hurbiltzen da hogei urtez behin gutxi gorabehera. Hurbilketa hauetan zehar, Lurra orbitatu dezake denbora tarte laburretan zehar<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2006 RH120 ( = 6R10DB9) (A second moon for the Earth?)|data=2015-02-06|url=https://web.archive.org/web/20150206154817/http://www.birtwhistle.org/Gallery6R10DB9.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-06-10}}</ref>.

2018ko apirilean, gizakiak egindako 1.886 [[Satelite artifizial|satelite]] daude funtzionatzen Lurraren orbitan. Badaude ere jada funtzionamenduan ez dauden sateliteak ere (besteak beste, [[Vanguard 1]], orbita dagoen satelite zaharrena) eta 16.000 [[espazioko zabor]] pieza baino gehiago<ref>{{erreferentzia|url=https://orbitaldebris.jsc.nasa.gov/quarterly-news/pdfs/ODQNv22i1.pdf|izenburua=Space Missions and Satellite Box Score|sartze-data=2019-06-10|egunkaria=|aldizkaria=Orbital Debris Quarterly News|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=PDF}}</ref>. Lurreko satelite artifizial handiena [[Nazioarteko Espazio Estazioa]] da.

== Ikuspegi historikoa eta kulturala ==
[[Fitxategi:NASA-Apollo8-Dec24-Earthrise.jpg|alt=Lur-irteera, 1968an William Anders astronautak ateratako argazkia, Apollo 8 espaziontzitik.|thumb|[[Lur-irteera]], 1968an [[William Anders]] astronautak ateratako argazkia, [[Apollo 8]] espaziontzitik.]]
[[Fitxategi:Earth symbol (planetary color).svg|frameless|upright=0.35|left|🜨]]
Lurraren ikur astronomiko estandarra [[Zirkunferentzia zirkunskribatu|zirkulu batez borobildutako]] gurutzea da, [[Fitxategi:Earth symbol.svg|16px|🜨]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Liungman, Carl G., 1938-|urtea=|izenburua=Symbols : encyclopedia of western signs and ideograms|argitaletxea=HME Media|orrialdea=|orrialdeak=281-282|ISBN=|hizkuntza=|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/62522431|edizioa=3rd rev. and augm. English language ed|isbn=9197270504|pmc=62522431|sartze-data=2019-06-10}}</ref>, munduko lau bazterrak irudikatzen dituena.

[[Kultura|Giza kulturek]] planetaren ikuspegi asko garatu dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Ted|abizena=Widmer|izenburua=Opinion {{!}} What Did Plato Think the Earth Looked Like?|hizkuntza=en-US|data=2018-12-24|url=https://www.nytimes.com/2018/12/24/opinion/plato-earth-christmas-eve-apollo-8.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. Lurra batzuetan [[Pertsonifikazio|pertsonifikatutako]] [[Jainko (deitatea)|jainkotzat]] hartzen da. Kulturen askotan, [[ama jainkosa]] bat da, era berean [[Zerrenda:Emankortasunaren jainkosak|ugalkortasunaren jainko nagusia]] delarik<ref name=":10">{{Erreferentzia|izena=|abizena=Stookey, Lorena Laura.|urtea=|izenburua=Thematic guide to world mythology|argitaletxea=Greenwood Press|orrialdea=|orrialdeak=114-15|ISBN=|hizkuntza=|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56338268|isbn=0313039372|pmc=56338268|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. XX. mendearen erdialdean, [[Gaia hipotesia|Gaia printzipioak]] Lurraren inguruneak eta bizitza auto-erregulatzen zen organismo bakar bat bezala irudikatu zuen, bizigarritasun baldintzak egonkortzera jotzen duena<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lovelock, James, 1919-|izenburua=The vanishing face of gaia : a final warning|argitaletxea=Basic Books|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/255895661|isbn=9780465015498|pmc=255895661|sartze-data=2019-06-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=J. E.|abizena=Lovelock|izenburua=Gaia as seen through the atmosphere|orrialdeak=579–580|data=1972|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1972AtmEn...6..579L|aldizkaria=Atmospheric Environment|zenbakia=6|issn=1352-2310|doi=10.1016/0004-6981(72)90076-5|sartze-data=2019-06-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=JAMES E.|abizena=LOVELOCK|izenburua=Atmospheric homeostasis by and for the biosphere: the gaia hypothesis|orrialdeak=2–10|hizkuntza=en|abizena2=MARGULIS|izena2=LYNN|data=1974-02|url=https://doi.org/10.1111/j.2153-3490.1974.tb01946.x|aldizkaria=Tellus|alea=1-2|zenbakia=26|issn=0040-2826|doi=10.1111/j.2153-3490.1974.tb01946.x|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. Erlijio askotako [[Sortze mitoa|sortze mitoek]] Lurra naturaz gaindiko jainko batek edo batzuek sortu zutela adierazten dute.<ref name=":10" />

Ikerketa zientifikoek jendeak Lurrari buruz zuen ikuspegia eraldatu dute, kulturalki eragina izan dutelarik. [[K. a. VI. mendea]]ren amaieran Italiako hegoaldeko Greziako kolonietan [[Lur laua (teoria)|Lurra laua]] zenaren hasierako sinesmena pixkanaka-pixkanaka [[Lur esferikoa|esferikotasunarekin]] ordezkatzen joan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Studies in the History of Science|url=https://www.asa3.org/ASA/topics/history/1997Russell.html|aldizkaria=www.asa3.org|sartze-data=2019-06-10}}</ref><ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=|abizena=Burkert, Walter, 1931-2015.|urtea=|izenburua=Lore and science in ancient Pythagoreanism|argitaletxea=Harvard University Press|orrialdea=|orrialdeak=306-308|ISBN=|hizkuntza=|data=1972|url=https://www.worldcat.org/oclc/409548|isbn=0674539184|pmc=409548|sartze-data=2019-06-10}}</ref><ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=|abizena=Kahn, Charles H.|urtea=|izenburua=Pythagoras and the Pythagoreans : a brief history|argitaletxea=Hackett Pub|orrialdea=53|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46394974|isbn=0872205754|pmc=46394974|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. Ideia hau [[Pitagoras]] eta [[Parmenides]] filosofoei, biei, egotzi zaie<ref name=":11" /><ref name=":12" />. K. a. V. mendearen amaieran, Lurra [[Esferikotasun|esfera]] bat zela unibertsalki onartua zegoen Greziako intelektualen artean<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Dicks, D. R.|urtea=|izenburua=Early Greek astronomy to Aristotle|argitaletxea=Cornell University Press|orrialdea=68|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=[1970]|url=https://www.worldcat.org/oclc/71637|isbn=0801405610|pmc=71637|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. Lurra [[Teoria geozentriko|unibertsoaren erdigunea]] zela uste izan zen XVI. mendera arte. Garai hartan zientzialariek frogatu ahal izan zuten zehaztasunez [[Heliozentrismo|mugitzen zen objektu bat]] zela, [[Eguzki-sistema|Eguzki-Sistemako]] gainerako planeten antzera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Earth - Educational facts and history of the planet Earth.|url=http://nineplanets.org/earth.html|aldizkaria=nineplanets.org|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. [[James Ussher]] bezalako eragin handiko kristau aditu eta apaizak ahalegin handiak egin zituzten [[Lurraren adina]] [[Biblia]]ko genealogien analisia eginez zehazteko. Lan hauen eraginez, mendebaldeko biztanleek Lurrak hainbat milurteko soilik zituela uste zuten XIX. mendera arte. XIX. mendean zehar konturatu ziren [[Geologia|geologoak]] Lurraren adina hainbat milioi urtekoa izan behar zela<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Monroe, James S. (James Stewart), 1938-|urtea=|izenburua=Physical geology : exploring the Earth.|argitaletxea=Thomson Brooks/Cole|orrialdea=|orrialdeak=263-265|ISBN=|hizkuntza=|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/68710926|edizioa=6th ed.|isbn=0495011487|pmc=68710926|sartze-data=2019-06-10}}</ref>.

[[Lord Kelvin]]ek [[termodinamika]] erabili zuen Lurraren adina 20 eta 400 milioi urte artekoa zela kalkulatzeko 1864an. Gaiari buruzko eztabaida bizi bat eragin zuen. XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran erradioaktibitatea eta [[Datazio absolutu#Metodo erradiometrikoa|datazio erradioaktiboak]] aurkitu zirenean, Lurraren adina zehazteko mekanismo fidagarri bat ezarri zen, eta planetak milaka milioi urte zituela frogatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Henshaw, John M.,|urtea=|izenburua=An equation for every occasion : fifty-two formulas and why they matter|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=117-118|ISBN=|hizkuntza=|url=https://www.worldcat.org/oclc/867716130|isbn=9781421414911|pmc=867716130|sartze-data=2019-06-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Burchfield, Joe D.|urtea=|izenburua=Lord Kelvin and the age of the earth|argitaletxea=University of Chicago Press|orrialdea=|orrialdeak=13-18|ISBN=|hizkuntza=|data=1990|url=https://www.worldcat.org/oclc/695993895|edizioa=University of Chicago Press ed|isbn=9780226080260|pmc=695993895|sartze-data=2019-06-10}}</ref>. Lurraren pertzepzioa berriz ere XX. mendean aldatu zen gizakiek lehen aldiz orbitatik ikusi zutenean, eta batez ere [[Apollo programa]]k ateratako Lurraren argazkiekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Overbye|izenburua=Apollo 8’s Earthrise: The Shot Seen Round the World|hizkuntza=en-US|data=2018-12-21|url=https://www.nytimes.com/2018/12/21/science/earthrise-moon-apollo-nasa.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2019-06-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Matthew Myer|abizena=Boulton|izenburua=Opinion {{!}} We Are All Riders on the Same Planet|hizkuntza=en-US|abizena2=Heithaus|izena2=Joseph|data=2018-12-24|url=https://www.nytimes.com/2018/12/24/opinion/earth-space-christmas-eve-apollo-8.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2019-06-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Neil deGrasse Tyson: Why Space Matters [Watch]|hizkuntza=en-US|data=2012-06-05|url=http://alcalde.texasexes.org/2012/06/neil-degrasse-tyson-on-why-space-matters-watch/|aldizkaria=The Alcalde|sartze-data=2019-06-10}}</ref>.

== Oharrak ==
{{erreferentzia zerrenda|taldea="oh"}}

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2012/12/1}}
{{erreferentzia zerrenda|3}}

== Ikus, gainera ==
* [[Mundu]]a
* [[Mapamundi]]
*[[Lurraren adina]]
*[[Lurraren historia]] eta [[Lurraren historia egun bakar batean|hori egun bakar batean]]
*[[Ilargia]], [[Talka handiaren hipotesia|haren sorkuntza]] eta [[Ilargiaren geologia|geologia]]

== Kanpo estekak ==
* [http://education.nationalgeographic.com/education/encyclopedia/earth/?ar_a=1 [[National Geographic]] entziklopedian Lurra sarrera]
* [https://web.archive.org/web/20090122063915/http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html Lurreko forma aldaketa gehienak klimaren aldaketak eragiten ditu] – [[NASA]]
* [https://www.nasa.gov/topics/earth/images/index.html Lurraren argazkiak] – [[NASA]]
* [http://earthobservatory.nasa.gov/ Lurraren behatokia] – [[NASA]]
* Lurraren bideoak [[Nazioarteko Espazio Estazioa|Nazioarteko Espazio Estaziotik]] aterata:
** [https://www.youtube.com/watch?v=74mhQyuyELQ Bideoa (01:02)] Lurra - (time-lapse)
** [https://www.youtube.com/watch?v=l6ahFFFQBZY Bideoa (00:27)] Lurra eta [[aurora]]k (time-lapse)

{{atari|Eguzki-sistema}}


{{autoritate kontrola}}

{{Eguzki sistema aurkibidea}}
{{Lurraren kokalekua}}

[[Kategoria:Lurra]]
[[Kategoria:Artikulu nabarmenduak]]
[[Kategoria:Teknopolisen bideoak dituzten artikuluak]]