Marte-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{Artikulu nabarmendua}}{{HezkuntzaPrograma|Kultura zientifikoa}}
{{Beste erabilpenak|planetari|jainkoa|Marte (jainkoa)}}
{{Infobox planet
| name = Marte
| symbol = [[Fitxategi:Mars symbol (bold).svg|24px|alt=♂|Marteren ikur astronomikoa]]
| bgcolour= #D3D3D3
| image = [[Fitxategi:Mars.ogv|285px|Marte]]
| caption = Ordenagailuz osatutako irudia, datu errealetatik.
| orbit_ref = <ref>{{Erreferentzia|izena=Simon, J.|abizena=L.|izenburua=Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and the planets|hizkuntza=en|abizena2=P.|abizena3=J.|abizena4=M.|abizena5=G.|abizena6=J.|izena2=Bretagnon,|izena3=Chapront,|izena4=Chapront-Touze,|izena5=Francou,|izena6=Laskar,|data=1994-2|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1994A&A...282..663S|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=282|issn=0004-6361|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
| epoch = [[J2000]]
| aphelion = 249,2 milioi [[kilometro|km]]<br>1,6660 [[unitate astronomiko|UA]]
| perihelion = 206,7 milioi km<br>1,3814 UA
| semimajor = 227.939.100 km<br>1,523679 UA
| eccentricity = 0,0934
| period = 686,971 egun<br>
1,8808 [[juliotar urte (astronomia)|juliotar urte]]<br />668,5991 [[sol]]
| synodic_period = 779.96&nbsp;egun<br>
2.135&nbsp;juliotar urte
| avg_speed = 24,077 km/s
| mean_anomaly = 19,3564°
| inclination = 1.850° [[ekliptika]]ra<br />5.65° [[Eguzkia]]en ekuatorera<br />1.67° [[plano inbariante]]ra<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter".|hizkuntza=en|url=https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif|aldizkaria=www.webcitation.org|sartze-data=2018-10-03}}</ref>
| asc_node = 49.562°
| arg_peri = 286.537°
| satellites = 2
| allsatellites=yes
| physical_characteristics = yes
| equatorial_radius = 3396,2±0,1 km <ref name="proba">{{Erreferentzia|izena=P. Kenneth|abizena=Seidelmann|izenburua=Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006|orrialdeak=155–180|hizkuntza=en|abizena2=Archinal|abizena3=A’hearn|abizena4=Conrad|abizena5=Consolmagno|abizena6=Hestroffer|abizena7=Hilton|abizena8=Krasinsky|abizena9=Neumann|izena2=B. A.|izena3=M. F.|izena4=A.|izena5=G. J.|izena6=D.|izena7=J. L.|izena8=G. A.|izena9=G.|data=2007-07-03|url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10569-007-9072-y|aldizkaria=Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy|alea=3|zenbakia=98|issn=0923-2958|doi=10.1007/s10569-007-9072-y|sartze-data=2018-10-04}}</ref><br>
0,533 Lur
| polar_radius = 3376,2±0,1 km <ref name="proba" />
<br />0,531 Lur
| mean_radius = 3389,5±0,2 km<ref name="proba" />
| flattening = 0,00589±0,00015
| surface_area = 144.798.500 km<sup>2</sup><br>0.284 Lur
| volume = 1,6318 × 10<sup>11</sup> km<sup>3</sup><ref name="proba2">{{Erreferentzia|izena=Lodders,|abizena=Katharina.|izenburua=The planetary scientist's companion|argitaletxea=Oxford University Press|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/65171709|isbn=1423759834|pmc=65171709|sartze-data=2018-10-04}}</ref><br>0.151 Lur
| mass = 6,4185 × 10<sup>23</sup> kg<ref name="proba2" /><br>0.107 Lur
| density = 3.9335±0.0004 g/cm³<ref name="proba2" />
| surface_grav = 3.711 m/s²<ref name="proba2" /><br>0.376&nbsp;'' [[g indar]]''
| moment_of_inertia_factor = 0.3662±0.0017<ref>{{Erreferentzia|izena=W. M.|abizena=Folkner|izenburua=Interior Structure and Seasonal Mass Redistribution of Mars from Radio Tracking of Mars Pathfinder|orrialdeak=1749–1752|hizkuntza=en|abizena2=Yoder|abizena3=Yuan|abizena4=Standish|abizena5=Preston|izena2=C. F.|izena3=D. N.|izena4=E. M.|izena5=R. A.|data=1997-12-05|url=http://science.sciencemag.org/content/278/5344/1749|aldizkaria=Science|alea=5344|zenbakia=278|issn=0036-8075|pmid=9388168|doi=10.1126/science.278.5344.1749|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
| escape_velocity = 5.027&nbsp;km/s
| sidereal_day = 1,025957 egun<br>
24<sup>h</sup> 37<sup>m</sup> 22<sup>s</sup><ref name="proba2" />
| rot_velocity = 868,22 km/h
| axial_tilt = 25.19°
| right_asc_north_pole = 21<sup>h</sup> 10<sup>m</sup> 44<sup>s</sup><br>317,68143°
| declination = 52,88650°
| albedo = 0.170 (geom.)<ref>{{Erreferentzia|izena=Anthony|abizena=Mallama|izenburua=The magnitude and albedo of Mars|orrialdeak=404–416|data=2007-12|url=https://doi.org/10.1016/j.icarus.2007.07.011|aldizkaria=Icarus|alea=2|zenbakia=192|issn=0019-1035|doi=10.1016/j.icarus.2007.07.011|sartze-data=2018-10-04}}</ref><br>
0.25 (Bond)<ref name="proba3">{{Erreferentzia|izenburua=Mars Fact Sheet|hizkuntza=en|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|aldizkaria=nssdc.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
| magnitude = +1.6 eta −3.0 artean<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Mallama|izenburua=Computing apparent planetary magnitudes for The Astronomical Almanac|orrialdeak=10–24|abizena2=Hilton|izena2=J.L.|data=2018-10|url=https://doi.org/10.1016/j.ascom.2018.08.002|aldizkaria=Astronomy and Computing|zenbakia=25|issn=2213-1337|doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
| angular_size = 3.5–25.1″<ref name="proba3" />
| temperatures = yes
| temp_name1 = [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]
| min_temp_1 = 130&nbsp;K
| mean_temp_1 = 210&nbsp;K<ref name="proba3" />
| max_temp_1 = 308&nbsp;K
| temp_name2 = [[Celsius gradu|Celsius]]
| min_temp_2 = −143&nbsp;°C<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What is the typical temperature on Mars?|url=http://www.astronomycafe.net/FAQs/q2681x.html|aldizkaria=www.astronomycafe.net|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
| mean_temp_2 = −63&nbsp;°C
| max_temp_2 = 35&nbsp;°C<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars Exploration Rover Mission: Spotlight|url=https://mars.nasa.gov/mer/spotlight/20070612.html|aldizkaria=mars.nasa.gov|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
| pronounced = 
| adjectives = [[martetarrak|martetar]]
| atmosphere = yes
| atmosphere_ref = <ref name="proba3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Barlow, Nadine|abizena=G.|izenburua=Mars : an introduction to its interior, surface and atmosphere|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/171110467|isbn=9780521852265|pmc=171110467|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
| surface_pressure = 0.636 (0.4–0.87)&nbsp;[[pascal (unitatea)|kPa]]
| atmosphere_density =
| atmosphere_composition = {{plainlist|
([[zatiki molar]]rak)
* 95.97% [[karbono dioxido]]
* 1.93% [[argon]]
* 1.89% [[nitrogeno]]
* 0.146% [[oxigeno]]
* 0.0557% [[karbono monoxido]]
* 210 [[ppm]] [[ur]] lurrun
* 100 ppm [[oxido nitriko]]
* 15 ppm hidrogeno molekularra<ref>{{Erreferentzia|izena=V. A.|abizena=Krasnopolsky|izenburua=Detection of molecular hydrogen in the atmosphere of Mars|orrialdeak=1914–1917|abizena2=Feldman|izena2=P. D.|data=2001-11-30|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11729314|aldizkaria=Science (New York, N.Y.)|alea=5548|zenbakia=294|issn=0036-8075|pmid=11729314|doi=10.1126/science.1065569|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
* 2.5 ppm [[neon]]
* 850 [[ppb]] [[ur astun]]
* 300 ppb [[kripton]]
* 130 ppb [[formaldehido]]
* 80 ppb [[xenon]]
* 18 ppb [[hidrogeno peroxido]]<ref>{{Erreferentzia|izena=R.T|abizena=Clancy|izenburua=A measurement of the 362 GHz absorption line of Mars atmospheric H2O2|orrialdeak=116–121|abizena2=Sandor|abizena3=Moriarty-Schieven|izena2=B.J|izena3=G.H|data=2004-03|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0019103503004238|aldizkaria=Icarus|alea=1|zenbakia=168|issn=0019-1035|doi=10.1016/j.icarus.2003.12.003|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
* 10 ppb [[metano]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Vittorio|abizena=Formisano|izenburua=Detection of Methane in the Atmosphere of Mars|orrialdeak=1758–1761|hizkuntza=en|abizena2=Atreya|abizena3=Encrenaz|abizena4=Ignatiev|abizena5=Giuranna|izena2=Sushil|izena3=Thérèse|izena4=Nikolai|izena5=Marco|data=2004-12-03|url=http://science.sciencemag.org/content/306/5702/1758|aldizkaria=Science|alea=5702|zenbakia=306|issn=0036-8075|pmid=15514118|doi=10.1126/science.1101732|sartze-data=2018-10-04}}</ref>
}}
}}
'''Marte'''<ref group="oh">''Marte'' ageri da [https://web.archive.org/web/20090204171942/http://www1.euskadi.net/euskalterm/indice_e.htm Euskalterm] terminologiako datu basean eta [http://www.euskara.euskadi.net/r59-15172x/eu/hizt_el/index.asp Elhuyar Hiztegian], eta 71 agerraldi ditu [http://www.ehu.es/cgi-bin/ereduzkoa/bilatu09.pl?s=&S=&o=1&z=&h=1&c=&n=bietan&k1=1&m1=hitza&h1=marte&f1=&d1=1&m2=hitza&h2=&f2=&d2=1&m3=hitza&h3=&f3=&d3=1&m4=hitza&h4=&f4=&d4=1&m5=hitza&h5=&f5= ''Ereduzko Prosa Gaur''] corpusean. ''Martitz'', aldiz, [http://www1.euskadi.net/harluxet/ Harluxet Hiztegian] ageri da, eta behin bakarrik [http://www.ehu.es/cgi-bin/ereduzkoa/bilatu09.pl?s=&S=&o=1&z=&h=1&c=&n=bietan&k1=1&m1=hitza&h1=martitz&f1=&d1=1&m2=hitza&h2=&f2=&d2=1&m3=hitza&h3=&f3=&d3=1&m4=hitza&h4=&f4=&d4=1&m5=hitza&h5=&f5= ''Ereduzko Prosa Gaur''] corpusean.</ref> [[Eguzkia|Eguzkitik]] hasita laugarren [[planeta]] da [[Eguzki-sistema]]n. [[Erromatar mitologia]]<nowiki/>ko [[Marte (mitologia)|Marte]] gerra-jainkoaren izena ezarri zitzaion, gaueko ortzian ageri duen gorritasuna zela-eta. Hori dela eta «'''Planeta Gorria'''» ere irizten zaio<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Planeta gorria berriro helburu  - Zientzia.eus|url=https://zientzia.eus/artikuluak/planeta-gorria-berriro-helbur1/|aldizkaria=zientzia.eus|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=EiTB Radio Televisión Pública|abizena=Vasca|izenburua=Marteri buruzko albisteak 2018: planeta gorriaren inguruko azken orduko albisteak {{!}} EiTB Gai interesgarriak|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/tag/marte/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2018-10-11}}</ref>. Itxura hori bere azaleko [[Oxido|burdin oxido]] gorrixkak ematen dio, eta begi hutsez ikus daitezkeen gorputz astronomikoen artean bereizgarria egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Lure of Hematite|data=2010-01-14|url=https://web.archive.org/web/20100114043500/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast28mar_1.htm|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Marte [[atmosfera]] mehea duen [[planeta teluriko]]a da. Bere gainazaleko elementuek Ilargiko [[krater]]<nowiki/>ren inpaktuen eta Lurreko haran, basamortu izotz poloen antza dute.

Marteren eta Lurraren [[biraketa periodo]]a eta denborazko zikloak antzekoak dira, urtaroak sortzen dituen okertasuna barne. Marten daude [[Olympus Mons]], Eguzki Sistemako [[sumendi]] handiena eta ezagutzen den bigarren mendi altuena, eta [[Valles Marineris]], Eguzki Sistemako arroila handienetakoa. [[Ipar hemisferio]]<nowiki/>ko [[Ipar poloko beheragunea (Marte)|Borealis]] [[Beheragune (geografia)|beheragune]] leunak planetaren % 40 estaltzen du eta inpaktu erraldoi batek sortua izan liteke.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Ashley|abizena=Yeager|izenburua=Impact may have transformed Mars|hizkuntza=en|data=2015-07-07|url=https://www.sciencenews.org/article/impact-may-have-transformed-mars|aldizkaria=Science News|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Sample|izenburua=Cataclysmic impact created north-south divide on Mars|hizkuntza=en|data=2008-06-26|url=http://www.theguardian.com/science/2008/jun/26/mars.asteroid|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Planetak bi [[Satelite natural|ilargi]] ditu: [[Phobos (satelitea)|Phobos]] eta [[Deimos (satelitea)|Deimos]], Harrapatutako [[asteroide]]ak izan litezke,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How Did Mars Get its Moons?|url=http://space.about.com/od/mars/a/Mars-Moon-Mystery.htm|aldizkaria=ThoughtCo|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref name=":16">{{Erreferentzia|izena=Adler,|abizena=M.|izenburua=Use of MRO Optical Navigation Camera to Prepare for Mars Sample Return|hizkuntza=en|abizena2=W.|abizena3=J.|izena2=Owen,|izena3=Riedel,|data=2012-6|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2012LPICo1679.4337A|zenbakia=1679|issn=0161-5297|sartze-data=2018-10-11}}</ref> [[5261 Eureka]]ren antzekoak, Marteko objektu [[Troiar (astronomia)|troiar]] bat.

Marteko iraganeko [[Bizigarritasun planetario|bizigarritasun potentziala]] aztertzen ari dira, baita [[Bizia Marten|bizia]] aurkitzekoak ere. Etorkizunerako [[astrobiologia]] misioak aurreikusi dira, besteak beste, [[Mars 2020|''Mars 2020'']] eta ''[[Rosalind Franklin (roverra)|Rosalind Franklin]]'' [[Rover (astronautika)|roverrak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Using Curiosity to Search for Life|url=http://www.marsdaily.com/reports/Using_Curiosity_to_Search_for_Life_999.html|aldizkaria=marsdaily.com|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars mystery: ExoMars mission to finally resolve question of life on red planet|hizkuntza=en|data=2015-05-21|url=http://www.euronews.com/2015/05/21/mars-mystery-exomars-mission-to-finally-resolve-question-of-life-on-red-planet/|aldizkaria=euronews|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Life on Mars? NASA's next rover aims to find out.|data=2015-01-05|url=https://www.csmonitor.com/Science/2015/0105/Life-on-Mars-NASA-s-next-rover-aims-to-find-out|aldizkaria=Christian Science Monitor|issn=0882-7729|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Ur likidoa ezin da Marteko azaleran egon, atmosferako presioa oso baxua, Lurrekoa baino % 1 baino txikiagoa baita<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=NASA - NASA Rover Finds Clues to Changes in Mars' Atmosphere|hizkuntza=en|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/msl/news/msl20121102.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-10-11}}</ref>, epe laburretan altuera txikienetan izan ezik.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Mars|url=http://solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts|aldizkaria=Solar System Exploration: NASA Science|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Jennifer L.|abizena=Heldmann|izenburua=Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions|hizkuntza=en|data=2005|url=https://doi.org/10.1029/2004JE002261|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=E5|zenbakia=110|issn=0148-0227|doi=10.1029/2004je002261|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Bi poloetako izotz kaskoak urezkoak direla dirudi.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=V.-P.|abizena=Kostama|izenburua=Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars: Characteristics and ages of emplacement|hizkuntza=en|abizena2=Kreslavsky|abizena3=Head|izena2=M. A.|izena3=J. W.|data=2006|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2006GeoRL..3311201K|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=11|zenbakia=33|issn=0094-8276|doi=10.1029/2006GL025946|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref name=":7">{{Erreferentzia|izena=Shane|abizena=Byrne|izenburua=A Sublimation Model for Martian South Polar Ice Features|orrialdeak=1051–1053|hizkuntza=en|abizena2=Ingersoll|izena2=Andrew P.|data=2003-02-14|url=http://science.sciencemag.org/content/299/5609/1051|aldizkaria=Science|alea=5609|zenbakia=299|issn=0036-8075|pmid=12586939|doi=10.1126/science.1080148|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Hego poloko [[izotz kasko]]<nowiki/>ko ur izoztuaren bolumena urtuko balitz, nahikoa izango litzateke planetaren azalera osoa 11 metroko sakoneran urperatzeko.<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=NASA Jet Propulsion Laboratory - News|data=2009-04-20|url=https://web.archive.org/web/20090420204127/http://jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2007-030|sartze-data=2018-10-11}}</ref> 2016ko azaroan, [[NASA]]k [[Ura Marten|lurpeko izotz]] asko aurkitu zuen Marteko [[Utopia Planitia]]n. Bertan dagoen ur bolumena [[Superior]] lakuan dagoenaren baliokidea izan liteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAKE OF frozen WATER THE SIZE OF NEW MEXICO FOUND ON MARS – NASA|hizkuntza=en|url=https://www.theregister.co.uk/2016/11/22/nasa_finds_ice_under_martian_surface/|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars Ice Deposit Holds as Much Water as Lake Superior|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2016-299|aldizkaria=NASA/JPL|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Catalog Page for PIA21136|url=http://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA21136|aldizkaria=photojournal.jpl.nasa.gov|sartze-data=2018-10-11}}</ref>

Marte erraz ikusiten da Lurretik begi hutsez, baita haren kolore gorrixka ere. [[Itxurazko magnitude]]<nowiki/>a -2,94koa du, soilik [[Jupiter]]rek, [[Artizarra]]k, [[Ilargia]]k eta [[Eguzkia]]k gainditua. Lurrean oinarritutako [[teleskopio]] optikoek gutxienez 300 kilometro dituzten ezaugarriak bereiz ditzakete Lurra eta Marte hurbilen dauden momentuetan[[Lurreko atmosfera|, Lurreko atmosfera]]<nowiki/>ren eraginez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2. Earth Telescope View of Mars (0°N,43°W)|url=http://www.lpi.usra.edu/publications/slidesets/redplanet2/slide_2.html|aldizkaria=www.lpi.usra.edu|sartze-data=2018-10-11}}</ref>

== Ezaugarri fisikoak ==
Martek Lurraren diametroaren erdia du gutxi gorabehera, eta bere gainazal osoa Lurraren gainazal lehorraren azalera osoa baino pixka bat txikiagoa da. Martek Lurrak baino dentsitate txikiagoa du. Lurraren bolumenaren % 15 eta Lurraren [[masa]]ren % 11 izanik, Lurreko azaleko [[grabitatea]]<nowiki/>ren % 38 inguru du.

Marteko azaleraren itxura gorri-laranja [[burdin (III) oxido]]ak herdoila eragiten du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peplow,|abizena=Mark|izenburua=How Mars got its rust|hizkuntza=en|data=2004-05-06|url=http://www.nature.com/news/2004/040503/full/news040503-6.html|aldizkaria=Nature News|doi=10.1038/news040503-6|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Gainazaleko beste kolore arruntak urrea, marroia, kanela eta berdexka dira, [[mineral]]en presentziaren araberakoak.<ref>{{Erreferentzia|izena=JPL,|abizena=NASA|izenburua=Videos - Mars Science Laboratory|url=http://mars.jpl.nasa.gov/msl/multimedia/videos/index.cfm?v=29&a=2|aldizkaria=mars.jpl.nasa.gov|sartze-data=2018-10-11}}</ref>

<gallery mode="packed" heights="140px">
Fitxategi:Mars, Earth size comparison.jpg|Alderaketa: [[Lurra]] eta Marte
Fitxategi:Mars.ogv|Marteko ezaugarri nagusiak erakusten dituen [[:File:Mars.ogv|animazioa (00:40)]]
Fitxategi:GMM-3 Mars Gravity.webm|NASAko hiru satelitek Marteko grabitate eremua nola mapeatu zuten erakusten duen [[:File:GMM-3 Mars Gravity.webm|bideoa (01:28)]]
</gallery>

=== Barne egitura ===
Lurraren antzera, Martek [[Nukleo (geologia)|nukleo]] metaliko dentso bat du, dentsitate gutxiago material geruzez inguratua.<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Nimmo|izenburua=EARLY CRUSTAL EVOLUTION OF MARS|orrialdeak=133–161|hizkuntza=en|abizena2=Tanaka|izena2=Ken|data=2005-05-31|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005AREPS..33..133N|aldizkaria=Annual Review of Earth and Planetary Sciences|alea=1|zenbakia=33|issn=0084-6597|doi=10.1146/annurev.earth.33.092203.122637|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Bere barnearen uneko ereduek 1.794 ± 65 kilometro inguruko erradioa duen nukleo bat definitzen dute, gehienbat [[Burdin-nikel aleazio|burdin eta nikelaz]] osatua, eta % 16-17 inguru [[sufre]]a.<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Rivoldini|izenburua=Geodesy constraints on the interior structure and composition of Mars|orrialdeak=451–472|hizkuntza=en|abizena2=Van Hoolst|abizena3=Verhoeven|abizena4=Mocquet|abizena5=Dehant|izena2=T.|izena3=O.|izena4=A.|izena5=V.|data=2011-06|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2011Icar..213..451R|aldizkaria=Icarus|alea=2|zenbakia=213|issn=0019-1035|doi=10.1016/j.icarus.2011.03.024|sartze-data=2018-10-11}}</ref> [[Burdin (II) sulfuro]]zko nukleo horretan elementu arinagoen presentzia, Lurrekoarekin alderatuta, bi aldiz handiagoa da.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=X-rays reveal secrets of Mars' core|data=2009-02-21|url=https://web.archive.org/web/20090221180506/http://cars9.uchicago.edu/gsecars/LVP/publication/News/X-rays%20reveal%20secrets%20of%20Mars%27%20core.htm|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Nukleoa silikatozko [[mantu]] batez inguratuta dago. 

Planetaren elementu [[tektonika|tektoniko]] eta bolkaniko gehienak sortu zituela uste da, nahiz eta gaur egun jarduerarik gabekoa dela dirudien. [[Silizio]]<nowiki/>a eta [[oxigeno]]<nowiki/>az gain, Marteko [[lurrazal]]ean elementu ugarienak [[burdina]], [[magnesio]]a, [[aluminio]]a, [[kaltzio]]a eta [[potasio]]a dira.

Planetako lurrazalaren batez besteko lodiera 50 km ingurukoa da, eta maximoa 125 kilometrokoa (Lurreko lurrazalaren batez besteko lodiera 40 kilometrokoa da)<ref name=":2" />.

=== Gainazaleko geologia ===
{{Nagusia|Marteko geologia}}
Marte [[planeta teluriko]]a da, silizioa eta oxigenoa, [[metal]]ak eta [[arroka]]k osatzen dituzten beste elementu batzuk dituzten mineralez osatua. Marteko azalera nagusiki [[basalto]] [[toleitiko]]z osatua dago,<ref>{{Erreferentzia|izena=H. Y.|abizena=McSween|izenburua=Elemental Composition of the Martian Crust|orrialdeak=736–739|hizkuntza=en|abizena2=Taylor|abizena3=Wyatt|izena2=G. J.|izena3=M. B.|data=2009-05-07|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2009Sci...324..736M|aldizkaria=Science|alea=5928|zenbakia=324|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1165871|sartze-data=2018-10-11}}</ref> nahiz eta zati batzuk basalto tipikoak baino [[silizio dioxido]] gehiago duten eta Lurreko arroka [[Andesita|andesitikoen]] edo silizio dioxidodun beiraren antzekoagoak izan. [[Albedo]] txikiko eskualdeek [[plagioklasa]] [[feldespato]]aren kontzentrazioak iradokitzen dituzte eta mota honetako iparraldeko eskualdeek, silikato xaflen kontzentrazio altuak dituzte. Hegoaldeko mendilerroen zonaldeetan kaltzio handiko [[piroxeno]]en kantitate detektagarriak daude. Zenbait guneetan [[hematite]] eta [[olibino]] kontzentrazioak aurkitu dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Joshua L.|abizena=Bandfield|izenburua=Global mineral distributions on Mars|hizkuntza=en|data=2002|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002JGRE..107.5042B|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=E6|zenbakia=107|issn=0148-0227|doi=10.1029/2001JE001510|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Gainazalaren zati handi bat burdin (III) oxido hautsez sakonki estalia dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=P. R.|abizena=Christensen|izenburua=Morphology and Composition of the Surface of Mars: Mars Odyssey THEMIS Results|orrialdeak=2056–2061|hizkuntza=en|data=2003-06-27|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003Sci...300.2056C|aldizkaria=Science|alea=5628|zenbakia=300|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1080885|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Matthew P.|abizena=Golombek|izenburua=The Surface of Mars: Not Just Dust and Rocks|orrialdeak=2043–2044|hizkuntza=en|data=2003-06-27|url=http://science.sciencemag.org/content/300/5628/2043|aldizkaria=Science|alea=5628|zenbakia=300|issn=0036-8075|pmid=12829771|doi=10.1126/science.1082927|sartze-data=2018-10-11}}</ref>

[[Fitxategi:USGS-MarsMap-sim3292-20140714-crop.png|thumb|ezkerrera|Marteko [[Marteko geologia|mapa geologikoa]] ([[USGS]], 2014)<ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth L. Tanaka, James A. Skinner, Jr., James M. Dohm, Rossman P. Irwin, III, Eric J. Kolb, Corey M. Fortezzo, Thomas Platz, Gregory G. Michael, and Trent M.|abizena=Hare|izenburua=USGS Scientific Investigations Map 3292: Geologic Map of Mars|url=http://pubs.usgs.gov/sim/3292/|aldizkaria=pubs.usgs.gov|sartze-data=2018-10-11}}</ref>]]
Nahiz eta Martek ez duen [[eremu magnetiko]] orokor egituratu baten frogarik,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Magnetic Fields and Mars|hizkuntza=en|url=http://mgs-mager.gsfc.nasa.gov/Kids/magfield.html|aldizkaria=mgs-mager.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2018-10-11}}</ref> behaketek erakusten dute planetaren lurrazalaren zatiak magnetizatuak izan direla, eta horrek iraganean dipolo eremuaren polaritatearen alderantzikatzeak gertatu zirela iradokitzen du. Magnetikoki sentikorrak diren mineral hauen [[paleomagnetismo]]a Lurraren ozeanoko lurretan aurkitutako banda alternatiboen antzekoa da. Teoria baten arabera, 1999an argitaratua eta 2005eko urrian berraztertu zena ([[Mars Global Surveyor|''Mars Global Surveyorren'']] laguntzarekin), banda horiek [[Plaken tektonika|jarduera tektonikoa]] iradokitzen dute. Duela lau mila miloi urte sortu ziren, planetako [[Dinamoaren hipotesia|dinamoak]] funtzionatzeari utzi eta planetako eremu magnetikoa desagertu aurretik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - New Map Provides More Evidence Mars Once Like Earth|hizkuntza=en|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2005/mgs_plates.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-10-11}}</ref>

[[Eguzki sistemaren sorrera eta garapena|Eguzki Sistemaren eraketan]] zehar, Eguzkiaren orbitan zegoen [[disko protoplanetario]]tik ihesean zegoen materialaren akrezioz Marte sortu zela uste da, [[prozesu estokastiko]] baten emaitza gisa. Martek ezaugarri kimiko bereizgarri asko ditu Eguzki Sisteman duen posizioak eraginda. Konparatiboki irakite puntu baxuak dituzten elementuak, hala nola [[kloro]]a, [[fosforo]]a eta sufrea, askoz ere ohikoagoak dira Marte Lurrean baino. Elementu horiek seguruenik Eguzki gaztearen [[eguzki haize]] indartsuek kanpora bultzatutakoak dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Halliday, A.|abizena=N.|izenburua=The Accretion, Composition and Early Differentiation of Mars|hizkuntza=en|abizena2=Wä|abizena3=H.|abizena4=J.-L.|abizena5=N.|izena3=nke,|izena4=Birck,|izena5=Clayton, R.|data=2001-4|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001SSRv...96..197H|aldizkaria=Space Science Reviews|zenbakia=96|issn=0038-6308|sartze-data=2018-10-11}}</ref>

Planetak eratu ostean, guztiek "[[Bonbardaketa Indartsu Berantiarra]]" deiturikoa jasan zuten. Marteko azaleraren % 60 inguruk garai horretako inpaktuen aztarnak ditu.<ref>{{Erreferentzia|izena=V. N.|abizena=Zharkov|izenburua=The Role of Jupiter in the Formation of Planets|argitaletxea=American Geophysical Union|orrialdeak=7–17|hizkuntza=en|data=2013-03-18|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1993GMS....74....7Z|aldizkaria=Evolution of the Earth and Planets|zenbakia=74|isbn=9781118666692|doi=10.1029/GM074p0007|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan I.|abizena=Lunine|izenburua=The origin of water on Mars|orrialdeak=1–8|hizkuntza=en|abizena2=Chambers|abizena3=Morbidelli|abizena4=Leshin|izena2=John|izena3=Alessandro|izena4=Laurie A.|data=2003-09|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003Icar..165....1L|aldizkaria=Icarus|alea=1|zenbakia=165|issn=0019-1035|doi=10.1016/S0019-1035(03)00172-6|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Nadine G.|abizena=Barlow|izenburua=Constraints on early events in Martian history as derived from the cratering record|orrialdeak=14191|hizkuntza=en|data=1990|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/JB095iB09p14191|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=B9|zenbakia=95|issn=0148-0227|doi=10.1029/jb095ib09p14191|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Gainontzeko gainazalaren zati handi bat ziurrenik gertakari horrek eragindako beheragune izugarrien azpian egon daiteke. Marte iparraldeko hemisferioan inpaktu batek sorturiko beheragune erraldoi baten frogak daude, 10.600  kilometro luze eta 8.500 kilometro zabal dituena. Ilargiko [[Aitkinen arroa]] baino lau aldiz handiagoa litzateke, gaur egun baieztatua dagoen inpaktu beheragune handiena.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Teoria honen arabera, duela lau mila milioi urte inguru, [[Pluton (planeta nanoa)|Plutonen]] tamainako gorputz batek Marte kolpatu zuen. Gertakari hau Marteko [[Marteko dikotomia|hemisferio dikotomiaren]] kausa dela pentsatzen da eta planetaren% 40a estaltzen duen [[Ipar poloko beheragunea (Marte)|Borealis arroa]] sortu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth|abizena=Chang|izenburua=Huge Meteor Strike Explains Mars’s Shape, Reports Say|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087|sartze-data=2018-10-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=JR|abizena=Minkel|izenburua=Giant Asteroid Flattened Half of Mars, Studies Suggest|hizkuntza=en|url=https://www.scientificamerican.com/article/giant-asteroid-flattened/|aldizkaria=Scientific American|sartze-data=2018-10-11}}</ref>
[[Fitxategi:An artist’s impression of Mars four billion years ago.jpg|alt=Martek duela lau mila miloi urte izan zezakeen itxura erakusten duen marrazki artistiko bat.|thumb|Martek duela lau mila miloi urte izan zezakeen itxura erakusten duen marrazki artistiko bat.]]
Marteren historia geologikoa epe askotan banatu daiteke, baina hurrengo hiru aldiak dira nagusiak:<ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth L.|abizena=Tanaka|izenburua=The stratigraphy of Mars|orrialdeak=E139|hizkuntza=en|data=1986|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1986JGR....91..139T|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=B13|zenbakia=91|issn=0148-0227|doi=10.1029/JB091iB13p0E139|sartze-data=2018-10-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=William K.|abizena=Hartmann|izenburua=Cratering Chronology and the Evolution of Mars|orrialdeak=165–194|hizkuntza=en|abizena2=Neukum|izena2=Gerhard|data=2001|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001SSRv...96..165H|aldizkaria=Space Science Reviews|alea=1/4|zenbakia=96|issn=0038-6308|doi=10.1023/A:1011945222010|sartze-data=2018-10-12}}</ref>

*[[Noachiar garaia|'''Noachiar garaia''']] ([[Noachis Terra]] zonaldeagatik izendatua): Marteko azal zaharrenen eraketa, duela 4,5 mila miloi urtetatik 3,5 mila milioi urtetara. Noachen garaiko gainazalek inpaktu krater handiak dituzte. [[Tharsis]] tontorra, sumendi goragune bat, garai hartan eratu zela uste da, ondoren urak eragindako uholde handiak jasan zituena.

*[[Hesperiar garaia|'''Hesperiar garaia''']] ([[Hesperia Planum]] zonaldeagatik izendatua): orain dela 3,5 mila miloi urtetatik 3,3 edo 2,9 mila milioi urtetara. Hesperiar garaian laba lautada zabalak eratu ziren.
*[[Amazoniar garaia|'''Amazoniar garaia''']] ([[Amazonis Planitia]] zonaldeagatik izendatua): duela 3,3 edo 2,9 mila milioi urtetatik gaur egunera arte. Amazoniar eskualdeek [[Inpaktu astronomiko|meteoritoek sortutako krater]] gutxi dituzte, baina bestela nahiko anitzak dira. [[Olympus Mons]] garai hartan eratu zen.

Jarduera geologikoa oraindik ere martxan dago Marten. [[Athabasca Valles]]ek duela 200 miloi urte inguru sortutako laba-fluxuak ditu, orrien antzekoak. [[Cerberus Fossae]] deitzen den [[graben]]etako ur korronteak duela 20 miloi urte inguru gertatu ziren, baita garai berdineko sumendi intrusioak ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=Karl L|abizena=Mitchell|izenburua=Mars: a geologically active planet|orrialdeak=4.16–4.20|hizkuntza=en|abizena2=Wilson|izena2=Lionel|data=2003-08|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003A&G....44d..16M|aldizkaria=Astronomy and Geophysics|alea=4|zenbakia=44|issn=1366-8781|doi=10.1046/j.1468-4004.2003.44416.x|sartze-data=2018-10-12}}</ref> 2008ko otsailaren 19an, [[Mars Reconnaissance Orbiter|''Mars Reconnaissance Orbiterren'']] irudiek 700 metroko altuerako labarretik eroritako lur-jausia erakutsi zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Avalanche Photographed on Mars|url=https://www.space.com/5043-avalanche-photographed-mars.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2018-10-12}}</ref>

=== Lurzorua ===
[[Fitxategi:Spirit Mars Silica April 20 2007.jpg|alt=Silizioan aberatsa den hautsa, ''Spirit'' roverrak estalgabetua.|thumb|Silizioan aberatsa den hautsa, ''[[Spirit]]'' roverrak estalgabetua.]]
Phoenix zundak lortutako datuen arabera, Marteko lurzorua pixka bat [[Metal alkalino|alkalinoa]] da eta [[magnesio]]a, [[sodio]]a, [[potasio]]a eta [[kloro]]a bezalako elementuak ditu. Elikagai hauek Lurreko lurzoruan ere aurkitzen dira eta landareen hazkuntzarako beharrezkoak dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Martian soil 'could support life'|hizkuntza=en|data=2008-06-27|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7477310.stm|sartze-data=2018-10-12}}</ref> Zundak egindako esperimentuen arabera Marteko lurzoruak 7.7ko [[pH]] [[Base|basikoa]] du eta [[Gatz (kimika)|gatza]] [[perklorato]]aren % 0,6 dauka.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Scientists: Salt in Mars soil not bad for life - USATODAY.com|url=https://www.usatoday.com/tech/science/space/2008-08-04-mars-soil_N.htm|aldizkaria=www.usatoday.com|sartze-data=2018-10-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Phoenix News|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/phoenix/release.php?ArticleID=1816|aldizkaria=www.jpl.nasa.gov|sartze-data=2018-10-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Samuel P.|abizena=Kounaves|izenburua=The MECA Wet Chemistry Laboratory on the 2007 Phoenix Mars Scout Lander|hizkuntza=en|abizena2=Hecht|abizena3=West|abizena4=Morookian|abizena5=Young|abizena6=Quinn|abizena7=Grunthaner|abizena8=Wen|abizena9=Weilert|izena2=Michael H.|izena3=Steven J.|izena4=John-Michael|izena5=Suzanne M. M.|izena6=Richard|izena7=Paula|izena8=Xiaowen|izena9=Mark|data=2009-02-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2009JGRE..114.0A19K|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|zenbakia=114|issn=0148-0227|doi=10.1029/2008JE003084|sartze-data=2018-10-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Samuel P.|abizena=Kounaves|izenburua=Soluble sulfate in the martian soil at the Phoenix landing site|orrialdeak=n/a–n/a|hizkuntza=en|abizena2=Hecht|abizena3=Kapit|abizena4=Quinn|abizena5=Catling|abizena6=Clark|abizena7=Ming|abizena8=Gospodinova|abizena9=Hredzak|izena2=Michael H.|izena3=Jason|izena4=Richard C.|izena5=David C.|izena6=Benton C.|izena7=Douglas W.|izena8=Kalina|izena9=Patricia|data=2010-05|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2010GeoRL..37.9201K|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=9|zenbakia=37|issn=0094-8276|doi=10.1029/2010GL042613|sartze-data=2018-10-12}}</ref>

Ezpondetako ildo ilunak oso ohikoak dira Marten eta berri gehiago maiz agertzen dira kraterretan, maldetan eta haranetan. Ildoak hasieran ilunak dira eta argiagoak bihurtzen dira denbora pasa hala. Arrastoak eremu txikitan hasi  daitezke eta ondoren ehunka metroz zabaldu. Haien bidean dauden harrien ertzak eta beste oztopo batzuk jarraitzen dituztela ikusi da. Gaur egun onartuen dauden teorien arabera, lurrazalaren azpiko geruza ilunak dira, hauts lur-jausien ondorioz ikusgai geratzen direnak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=HiRISE {{!}} Dust Devil Etch-A-Sketch (ESP_013751_1115)|hizkuntza=en|url=http://hirise.lpl.arizona.edu/ESP_013751_1115|aldizkaria=hirise.lpl.arizona.edu|sartze-data=2018-10-12}}</ref> Beste azalpen batzuk eman dira, urarekin edota organismoen hazkuntzarekin lotutakoak barne.<ref>{{Erreferentzia|izena=Norbert|abizena=Schorghofer|izenburua=Slope streaks on Mars: Correlations with surface properties and the potential role of water|orrialdeak=41–1-41-4|hizkuntza=en|abizena2=Aharonson|abizena3=Khatiwala|izena2=Oded|izena3=Samar|data=2002-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002GeoRL..29.2126S|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=23|zenbakia=29|issn=0094-8276|doi=10.1029/2002GL015889|sartze-data=2018-10-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Gá|izenburua=Dark Dune Spots: Possible Biomarkers on Mars?|hizkuntza=en|abizena2=Tibor|abizena3=Horvá|abizena4=Andrá|abizena5=s|abizena6=Bé|abizena7=Szaniszló|abizena8=Albert|abizena9=Szathmá|izena2=nti,|izena4=th,|izena7=rczi,|izena8=Gesztesi,|data=2003-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003OLEB...33..515G|aldizkaria=Origins of Life and Evolution of the Biosphere|zenbakia=33|issn=0169-6149|sartze-data=2018-10-12}}</ref>

=== Hidrologia ===
{{Nagusia|Ura Marten}}
Ur likidoa ezin da Marteko azaleran egon atmosferako presioa oso baxua, Lurrekoa baino % 1 baino txikiagoa baita<ref name=":3" />, epe laburretan altuera txikienetan izan ezik.<ref name=":4" /><ref name=":5" /> Bi poloetako izotz kaskoak urez egindakoak direla dirudi.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> Hego poloko [[izotz kasko]]an dagoen ur izoztuaren bolumena, urtu egingo balitz, nahikoa izango litzateke planetaren azalera osoa 11 metroko sakoneran urperatzeko.<ref name=":8" /> [[Permafrost]] mantua polotik 60 ° inguruko latituderaino luzatzen da.<ref name=":6" /> Ur-izotzezko kantitate handiak Marteko [[kriosfera]] lodiaren barruan harrapatuta daudela uste da. [[Mars Express]] eta [[Mars Reconnaissance Orbiter]]ren datuek bi poloetan (2005eko uztailean)<ref name=":9">{{Erreferentzia|abizena=esa|izenburua=Water ice in crater at Martian north pole|hizkuntza=en|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMGKA808BE_0.html|aldizkaria=European Space Agency|sartze-data=2018-10-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Long history of water and Mars|hizkuntza=en|data=2004|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3426539.stm|sartze-data=2018-10-12}}</ref> eta erdialdeko latitudetan (2008ko azaroa) izotz kantitate handia dagoela erakusten du.<ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes|data=2011-07-25|url=https://web.archive.org/web/20110725200229/http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html|sartze-data=2018-10-12}}</ref> [[Phoenix (zunda)|Phoenix]] zundak ur izoztuak zuzenean lagindu zituen Marteko lur azpian 2008ko uztailaren 31an.<ref name=":11">{{Erreferentzia|izenburua=NASA - NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended|hizkuntza=en|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080731.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-10-12}}</ref>
[[Fitxategi:Nasa mars opportunity rock water 150 eng 02mar04.jpg|alt=''Opportunity'' roverrak egindako fotomikrografia honek hematite gris konkrezio bat erakusten du, "ahabi" izendatuak, iraganean ur likidoa egon zenaren adierazgarria.|ezkerrera|thumb|''[[Opportunity]]'' roverrak egindako fotomikrografia honek hematite gris konkrezio bat erakusten du, "ahabi" izendatuak, iraganean ur likidoa egon zenaren adierazgarria.]]

Marteko [[Geomorfologia|lurraren formek]] argi eta garbi irudikatzen dute ur likido planetaren gainazalean existitu zela. Higatutako lurretako zerrenda zuzen erraldoiak, hustubide kanal izenaz ezagutzen direnak, 25 leku ingurutan aurkitu daitezke. Lur azpiko akuiferoetatik zetorren ur askapen katastrofikoen ondorioz sortutako higadurak eragindakoak direla uste da, nahiz eta egitura horietako batzuk glaziarrek edo laba eraginak izan zitezkeela ere uste den.<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard A.|abizena=Kerr|izenburua=Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts|orrialdeak=1390–1391|hizkuntza=en|data=2005-03-04|url=http://science.sciencemag.org/content/307/5714/1390.1|aldizkaria=Science|alea=5714|zenbakia=307|issn=0036-8075|pmid=15746395|doi=10.1126/science.307.5714.1390a|sartze-data=2018-10-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=W. L.|abizena=Jaeger|izenburua=Athabasca Valles, Mars: A Lava-Draped Channel System|orrialdeak=1709–1711|hizkuntza=en|abizena2=Keszthelyi|abizena3=McEwen|abizena4=Dundas|abizena5=Russell|izena2=L. P.|izena3=A. S.|izena4=C. M.|izena5=P. S.|data=2007-09-21|url=http://science.sciencemag.org/content/317/5845/1709|aldizkaria=Science|alea=5845|zenbakia=317|issn=0036-8075|pmid=17885126|doi=10.1126/science.1143315|sartze-data=2018-10-12}}</ref> [[Ma'adim Vallis]] 700 kilometro luze da, Arroila Handia baino askoz ere handiagoa. 20 kilometroko zabalera eta 2 kilometroko sakonera du zenbait lekuetan. Marteko historiaren hasieran urak sortu zuela uste da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=USGS - Valles Marineris; The Grand Canyon of Mars|data=2011-06-11|url=https://web.archive.org/web/20110611053821/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/VallesMarineris/|sartze-data=2018-10-12}}</ref> Kanal hauetako gazteenak duela milioi urte batzuk soilik sortu zirela pentsatzen da.<ref>{{Erreferentzia|izena=John B.|abizena=Murray|izenburua=Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars' equator|orrialdeak=352–356|hizkuntza=en|abizena2=Muller|abizena3=Neukum|abizena4=Werner|abizena5=van Gasselt|abizena6=Hauber|abizena7=Markiewicz|abizena8=Head|abizena9=Foing|izena2=Jan-Peter|izena3=Gerhard|izena4=Stephanie C.|izena5=Stephan|izena6=Ernst|izena7=Wojciech J.|izena8=James W.|izena9=Bernard H.|data=2005-03|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005Natur.434..352M|aldizkaria=Nature|alea=7031|zenbakia=434|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature03379|sartze-data=2018-10-12}}</ref> Beste leku gehienetan, batez ere Marteko azaleraren eremu zaharrean, eskala txikiagoko, haran sare dendritikoak paisaiaren proportzio handietan hedatzen dira. Haran hauen ezaugarriek iradokitzen dute Marteko historiaren hasieran gertaturiko ekaitzek landu zituztela. Lurrazpiko ur-fluxuek eta lurpeko uholdeek zenbait sareen eraketan funtsezko rolak izan zitzaketen arren, ebakiduren ia kasu guztietan ia kausa prezipitazio izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert A.|abizena=Craddock|izenburua=The case for rainfall on a warm, wet early Mars|orrialdeak=21–1-21-36|hizkuntza=en|abizena2=Howard|izena2=Alan D.|data=2002-11|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002JGRE..107.5111C|aldizkaria=Journal of Geophysical Research: Planets|alea=E11|zenbakia=107|issn=0148-0227|doi=10.1029/2001JE001505|sartze-data=2018-10-12}}</ref>

Kraterren eta arroilen harresien artean, Lurreko [[Sakan (geografia)|sakanen]] antzekoak diren milaka egitura daude. Sakan hauek hego hemisferioko goi mendietan egon ohi dira eta ekuatorera begira. Egile askok iradokitzen dute haien eraketa prozesua ur likidoa eragindakoa dela, seguruenik urtutako izotzaren eraginez.<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=NASA|abizena=Administrator|izenburua=NASA - NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars|hizkuntza=en|data=2013-06-07|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|aldizkaria=NASA|sartze-data=2018-10-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Michael C.|abizena=Malin|izenburua=Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars|orrialdeak=2330–2335|hizkuntza=en|abizena2=Edgett|izena2=Kenneth S.|data=2000-06-30|url=http://science.sciencemag.org/content/288/5475/2330|aldizkaria=Science|alea=5475|zenbakia=288|issn=0036-8075|pmid=10875910|doi=10.1126/science.288.5475.2330|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Hala ere, beste autore batzuen arabera izoztutako karbono dioxidoak edo hauts lehorren mugimenduek eratutakoak izan daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Water 'flowed recently' on Mars|hizkuntza=en|data=2006-12-06|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6214834.stm|sartze-data=2018-10-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests|hizkuntza=en|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226|aldizkaria=NPR.org|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Eguraldiak ez ditu erdi degradatutako sakanik sortu eta haien gainean ez dira inpaktuek sortutako kraterrik aurkitu. Honek iradokiko luke ezaugarri gazteak direla, agian oraindik aktibo daudenak.<ref name=":12" /> Beste ezaugarri geologiko batzuk, esate baterako, kraterretan kontserbatutako [[Ibai delta|delta]]k eta [[alubioi-kono]]ak, Marteko historiako lehenagoko garai batean edo garai batzuetan baldintza beroagoak eta hezeagoak izan zirenaren ebidentzia dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kevin W.|abizena=Lewis|izenburua=Stratigraphic analysis of the distributary fan in Eberswalde crater using stereo imagery|hizkuntza=en|abizena2=Aharonson|izena2=Oded|data=2006|url=https://doi.org/10.1029/2005JE002558|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=E6|zenbakia=111|issn=0148-0227|doi=10.1029/2005je002558|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Baldintza horiek sortzeko lurrazalaren zati handi batean [[krater aintzira]]k egon behar izan ziren. Mineralen eta sedimentuen ebidentzia independenteak daude, baita geomorfologikoak ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=Yo|abizena=Matsubara|izenburua=Hydrology of early Mars: Lake basins|hizkuntza=en|abizena2=Howard|abizena3=Drummond|izena2=Alan D.|izena3=Sarah A.|data=2011-04-01|url=https://doi.org/10.1029/2010JE003739|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=E4|zenbakia=116|issn=0148-0227|doi=10.1029/2010je003739|sartze-data=2018-10-13}}</ref>
[[Fitxategi:PIA16791-MarsCuriosityRover-Composition-YellowknifeBayRocks.jpg|alt="Yellowknife Bay" zonaldeko arroken konposizioa. Arroken zainek kaltzio eta sufre gehiago dute lurzoruak baino (Curiosity, APXS, 2013)|thumb|"''Yellowknife Bay''" zonaldeko arroken konposizioa. Arroken zainek kaltzio eta sufre gehiago dute  lurzoruak baino (''Curiosity'', APXS, 2013)]]
Ur likidoa Marteko azaleran existitu izan zenaren beste froga batzuk ere aurkitu dira: [[hematite]] eta [[Goethita|goetihta]] bezalako mineral espezifikoak detektatu dira, eta biak ala biak batzuetan uraren presentzian sortzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JPL News -- Minerals in Mars 'Berries' Adds to Water Story|data=2007-11-09|url=https://web.archive.org/web/20071109185031/http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|sartze-data=2018-10-13}}</ref> 2004an [[Opportunity|''Opportunityk'']] [[jarosita]] minerala detektatu zuen. Mineral hau soilik ur azidoaren presentzian sortzen da, eta horrek erakusten du ura behinola Marten existitu zela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars Exploration Rover Mission: Science|url=http://marsrover.nasa.gov/science/goal1-results.html|aldizkaria=marsrover.nasa.gov|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Ur likidoaren ebidentzia berrienak NASAren ''Mars rover Opportunity''k aurkitu zituen, [[Igeltsu (minerala)|igeltsua]] detektatu zuenean 2011ko abenduan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - NASA Mars Rover Finds Mineral Vein Deposited by Water|hizkuntza=en|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mer/news/mer20111207.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-10-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rover Finds "Bulletproof" Evidence of Water on Early Mars|data=2011-12-10|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2011/12/111208-mars-water-nasa-rover-opportunity-gypsum-life-space-science/|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Marten goiko mantuan zegoen ur kantitatea, Marteko mineralen barruan dauden [[Hidroxilo|hidroxilo ioietan]] ikusi ahal izan denez, planeta guztia 200-1.000 metroko sakoneran estaltzeko nahikoa izango litzateke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars Has "Oceans" of Water Inside?|data=2012-06-28|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2012/06/120626-mars-water-mantle-oceans-meteorites-space-science/|sartze-data=2018-10-13}}</ref>

2005ean, radar datuek poloetan<ref name=":9" /> eta erdiko latitudeetan<ref name=":10" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars pictures reveal frozen sea|hizkuntza=en|data=2005-02-21|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4285119.stm|sartze-data=2018-10-13}}</ref> izoztutako ur kantitate handiak zeudela erakutsi zuen. ''[[Spirit]]'' roverrak ur molekulak zituzten konposatu kimikoak ikertu zituen 2007ko martxoan. [[Phoenix (zunda)|''Phoenix'' zundak]] zuzenean izoztutako ura lagindu zuen Marteko lurrean 2008ko uztailaren 31n.<ref name=":11" />

2013ko martxoaren 18an, [[NASA]]k ''[[Curiosity]]'' roverraren tresnetan [[Hidratazio (geologia)|mineral hidratazioari]] buruzko ebidentzia aurkitu zuela jakinarazi zuen, ziurrenik [[kaltzio sulfato]]a hidratatuta, hainbat [[arroka]] laginetan: besteak beste, "[[Tintina arroka|Tintina]]" eta "[[Sutton Inlier arroka|Sutton Inlier]]" arroka zatietan eta “[[Knorr arroka|Knorr]]” eta “[[Wernicke arroka|Wernicke]]” arroketako [[Zain (geologia)|zain]] eta [[Nodulu (geografia)|noduluetan]].<ref name=":13">{{Erreferentzia|izena=JPL,|abizena=NASA|izenburua=NEWS - Mars Science Laboratory|url=http://mars.jpl.nasa.gov/msl/news/whatsnew/index.cfm?FuseAction=ShowNews&NewsID=1446|aldizkaria=mars.jpl.nasa.gov|sartze-data=2018-10-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=White Mars rock dazzles scientists|hizkuntza=en|data=2013-03-19|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-21340279|aldizkaria=BBC News|sartze-data=2018-10-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=White Mars rock called Tintina found by Curiosity rover|data=2013-03-23|url=https://web.archive.org/web/20130323164757/http://now.msn.com/white-mars-rock-called-tintina-found-by-curiosity-rover|sartze-data=2018-10-13}}</ref> ''Curiosity''ren [[Mars Science Laboratory#Neutroien Albedo dinamikoa (DAN)|DAN instrumentuaren]] bidez egindako analisietan ur azpiko uren ebidentzia topatu zen: % 4 ur edukia 60 zentimetroko sakoneran Bradbury Landingetik Yellowknife Bay eremura zihoan bitartean.<ref name=":13" /> 2015eko irailean, NASAk hidratazio fluxu [[gatzun]]en froga zuzena aurkitu zuen malda lineal errepikakorretan, maldetako eremu ilunduetan egindako espektrometro irakurketetan oinarrituta.<ref>{{Erreferentzia|abizena=NASA Video|izenburua=NASA News Conference:  Evidence of Liquid Water on Today’s Mars|data=2015-09-28|url=https://www.youtube.com/watch?v=bDv4FRHI3J8&ab_channel=NASA.govVideo|sartze-data=2018-10-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Gina|abizena=Anderson|izenburua=NASA Confirms Evidence That Liquid Water Flows on Today’s Mars|hizkuntza=en|data=2015-09-28|url=http://www.nasa.gov/press-release/nasa-confirms-evidence-that-liquid-water-flows-on-today-s-mars|aldizkaria=NASA|sartze-data=2018-10-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Lujendra|abizena=Ojha|izenburua=Spectral evidence for hydrated salts in recurring slope lineae on Mars|orrialdeak=829–832|hizkuntza=En|abizena2=Wilhelm|abizena3=Murchie|abizena4=McEwen|abizena5=Wray|abizena6=Hanley|abizena7=Massé|abizena8=Chojnacki|izena2=Mary Beth|izena3=Scott L.|izena4=Alfred S.|izena5=James J.|izena6=Jennifer|izena7=Marion|izena8=Matt|data=2015-09-28|url=https://doi.org/10.1038/ngeo2546|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=11|zenbakia=8|issn=1752-0894|doi=10.1038/ngeo2546|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Behaketa horiek aurreko hipotesiak baieztatu zituzten: eraketa-denboran eta hazkunde-tasan oinarritua, marra ilun horiek urak egindakoak zirela ziotenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alfred S.|abizena=McEwen|izenburua=Seasonal Flows on Warm Martian Slopes|orrialdeak=740–743|hizkuntza=en|abizena2=Ojha|abizena3=Dundas|abizena4=Mattson|abizena5=Byrne|abizena6=Wray|abizena7=Cull|abizena8=Murchie|abizena9=Thomas|izena2=Lujendra|izena3=Colin M.|izena4=Sarah S.|izena5=Shane|izena6=James J.|izena7=Selby C.|izena8=Scott L.|izena9=Nicolas|data=2011-08-05|url=http://science.sciencemag.org/content/333/6043/740|aldizkaria=Science|alea=6043|zenbakia=333|issn=0036-8075|pmid=21817049|doi=10.1126/science.1204816|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Bertan hidratatutako gatzak, perkloratoak, zeuden, haien kristal egituran ur-molekulak zituztenak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA Finds 'Definitive' Liquid Water on Mars|data=2015-09-28|url=http://news.nationalgeographic.com/2015/09/150928-mars-liquid-water-confirmed-surface-streaks-space-astronomy/|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Marrek beheranzko jarioa dute Marteko udan, tenperatura -23 º Ctik gorakoa denean eta tenperatura baxuagoetan izozten dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Clara|abizena=Moskowitz|izenburua=Water Flows on Mars Today, NASA Announces|hizkuntza=en|url=http://www.scientificamerican.com/article/water-flows-on-mars-today-nasa-announces/|aldizkaria=Scientific American|sartze-data=2018-10-13}}</ref> 2015eko irailaren 28an, NASAk Marteko azalean [[ur gazi]]a aurkitu zuela iragarri zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gina|abizena=Anderson|izenburua=NASA Confirms Evidence That Liquid Water Flows on Today’s Mars|hizkuntza=en|data=2015-09-28|url=https://www.nasa.gov/press-release/nasa-confirms-evidence-that-liquid-water-flows-on-today-s-mars/|aldizkaria=NASA|sartze-data=2018-10-13}}</ref>

Ikertzaileek uste dute planetako iparraldeko lautada handiak ehunka metroko sakonera zuen [[Marteko ozeanoen teoria|ozeano batek estaltzen]] zituela, baina hipotesi horrek polemikoa izaten jarraitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=James W.|abizena=Head|izenburua=Possible Ancient Oceans on Mars: Evidence from Mars Orbiter Laser Altimeter Data|orrialdeak=2134–2137|hizkuntza=en|abizena2=Hiesinger|abizena3=Ivanov|abizena4=Kreslavsky|abizena5=Pratt|abizena6=Thomson|izena2=Harald|izena3=Mikhail A.|izena4=Mikhail A.|izena5=Stephen|izena6=Bradley J.|data=1999-12-10|url=http://science.sciencemag.org/content/286/5447/2134|aldizkaria=Science|alea=5447|zenbakia=286|issn=0036-8075|pmid=10591640|doi=10.1126/science.286.5447.2134|sartze-data=2018-10-13}}</ref> 2015eko martxoan, zientzialariek adierazi zuten itsasoko horrek Lurreko [[Ozeano Artikoa]]ren tamaina izan zezakeela. Aurkikuntza hau [[deuterio]]-ur ratioan oinarritzen da, Marteko [[atmosfera]] modernoan gaur egun Lurrean dagoena baino 8 aldiz handiagoa baita. Hala ere, beste zientzialari batzuek emaitza hauek ez direla berretsi ohartarazten dute. Gainera, Marteko klima-ereduek ez dute baieztatu iraganean planeta ur likidoa izateko bezain beroa zenik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ancient Mars Had an Ocean, Scientists Say|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2015/03/06/science/mars-had-an-ocean-scientists-say-pointing-to-new-data.html|sartze-data=2018-10-13}}</ref>

==== Poloetako kaskoak ====
{{Irudi multzo|direction=horizontal|image1=Martian_north_polar_cap.jpg|width1=167|caption1=Ipar poloko izotz kaskoa, uda hasieran|image2=South_Polar_Cap_of_Mars_during_Martian_South_summer_2000.jpg|width2=220|caption2=Hego poloko kaskoa, uda erdialdean}}
Martek poloetan bi izotz kasko iraunkor ditu. Polo baten neguan zehar, iluntasuna osoa da, azalera hoztuz eta atmosferaren % 25-30 [[Deposizio|depositatu]] egiten da izoztutako [[Karbono dioxido|CO<sub>2</sub>]] gisan ([[izotz lehor]]ra).<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael T.|abizena=Mellon|izenburua=The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars|orrialdeak=324–340|hizkuntza=en|abizena2=Feldman|abizena3=Prettyman|izena2=William C.|izena3=Thomas H.|data=2004-06|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Icar..169..324M|aldizkaria=Icarus|alea=2|zenbakia=169|issn=0019-1035|doi=10.1016/j.icarus.2003.10.022|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Poloek berriro ere eguzkiaren argia jasotzen dutenak, CO<sub>2</sub> izoztua [[Sublimazio|sublimatu]] egiten da. Sasoiko ekintza hauek hauts eta ur-lurrun kopuru handiak garraiatzen dituzte, Lurraren antzerako antzigarra eta [[zirru]] hodei handiak sortuz. ''[[Opportunity]]'' roverrak ur-izotz hodeiei argazkiak atera zizkien 2004. urtean.<ref>{{Erreferentzia|abizena=mars.nasa.gov|izenburua=Mars Exploration Rover|url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/opportunity/20041213a.html|aldizkaria=marsrovers.jpl.nasa.gov|sartze-data=2018-10-13}}</ref>

Bi poloetako kaskoak gehienbat (% 70) izotzez osatuta daude. Izoztutako karbono dioxidoak geruza konparatiboki mehe bat (metro bateko lodierakoa) osatzen du ipar kaskoan, eta soilik bertako neguan zehar. Hegoaldeko kaskoak ordea, zortzi metroko lodiera duen izotz lehor geruza iraunkorra dauka. Hego poloko izotz lehor geruza honetan hainbat zirkulu daude, hartutako irudien arabera urtero hainbat metro handitzen direnak. Horrek iradokitzen du hego poloko CO<sub>2</sub> estaldura denboran zehar degradatzen ari dela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael C.|abizena=Malin|izenburua=Observational Evidence for an Active Surface Reservoir of Solid Carbon Dioxide on Mars|orrialdeak=2146–2148|hizkuntza=en|abizena2=Caplinger|abizena3=Davis|izena2=Michael A.|izena3=Scott D.|data=2001-12-07|url=http://science.sciencemag.org/content/294/5549/2146|aldizkaria=Science|alea=5549|zenbakia=294|issn=0036-8075|pmid=11768358|doi=10.1126/science.1066416|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Ipar poloko kaskoak 1.000 km inguruko diametroa du Marteko iparraldeko udan zehar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=MIRA :: Field Trips to the Stars :: The Solar System :: Mars|url=http://www.mira.org/fts0/planets/097/text/txt002x.htm|aldizkaria=www.mira.org|sartze-data=2018-10-13}}</ref> 1.6 milioi kilometro kubiko izotz inguru dauka, eta poloan uniformeki hedatuz gero, 2 km.ko lodiera izango luke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael H.|abizena=Carr|izenburua=Oceans on Mars: An assessment of the observational evidence and possible fate|hizkuntza=en|data=2003|url=https://doi.org/10.1029/2002JE001963|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=E5|zenbakia=108|issn=0148-0227|doi=10.1029/2002je001963|sartze-data=2018-10-13}}</ref> (Konparaziorako, [[Groenlandiako izotz-geruza|Groenlandiako izotzak]] 2,85 milioi kilometro kubiko ditu). Hegoaldeko poloko kaskoak 350 km.ko diametroa eta 3 km.ko lodiera du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars is Melting|data=2007-02-24|url=https://web.archive.org/web/20070224153145/https://science.nasa.gov/headlines/y2003/07aug_southpole.htm|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Hego polo kaskoko bolumen osoa, izotza eta gehitutako geruzak kontuan hartuta, 1,6 milioi kilometro kubikokoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jeffrey J.|abizena=Plaut|izenburua=Subsurface Radar Sounding of the South Polar Layered Deposits of Mars|orrialdeak=92–95|hizkuntza=en|abizena2=Picardi|abizena3=Safaeinili|abizena4=Ivanov|abizena5=Milkovich|abizena6=Cicchetti|abizena7=Kofman|abizena8=Mouginot|abizena9=Farrell|izena2=Giovanni|izena3=Ali|izena4=Anton B.|izena5=Sarah M.|izena6=Andrea|izena7=Wlodek|izena8=Jérémie|izena9=William M.|data=2007-04-06|url=http://science.sciencemag.org/content/316/5821/92|aldizkaria=Science|alea=5821|zenbakia=316|issn=0036-8075|pmid=17363628|doi=10.1126/science.1139672|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Bi kaskoek espiral sakonuneak dituzte, eta [[SHARAD]] radarrak egindako ikerketen arabera, [[haize katabatiko]]ek eragindakoak dira, [[Coriolis efektua]]ren eraginez biratzen dutenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Isaac B.|abizena=Smith|izenburua=Onset and migration of spiral troughs on Mars revealed by orbital radar|orrialdeak=450–453|hizkuntza=En|abizena2=Holt|izena2=John W.|data=2010-05|url=https://doi.org/10.1038/nature09049|aldizkaria=Nature|alea=7297|zenbakia=465|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature09049|sartze-data=2018-10-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mystery Spirals on Mars Finally Explained|url=http://www.space.com/8494-mystery-spirals-mars-finally-explained.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2018-10-13}}</ref>

Hegoaldeko izotz kaskoaren inguruko zonaldeak izoztu egiten dira bertako neguan, eta izotz lehorreko metro bateko lodierako lauza eratzen da. Udaberria iristen denean, eguzki argiak azpiko tenperatura berotzen du eta gainazalaren azpian sublimatzen ari den CO<sub>2</sub>ak presioa handitzen du, lauza altxatuz eta, azkenik, hausturak eraginez. Honek CO<sub>2</sub> gasaren [[geiser]] antzeko erupzioak sortzen ditu, basalto iluneko harez edo hautsez nahastuta. Prozesu hau azkarra da: zenbait egun, aste edo hilabeteen espazioan gertatu ohi da, aldaketa geologian ohikoa ez den aldaketa-tasa batez, batez ere Marterentzat. Lauzaren azpiko gasak, [[Marteko geiserrak|geiser gune baten]] bila doanean, armiarma sarearen antzerako kanalak eratzen ditu. Prozesu hau ura isurbide bakar batetik erortzen denean sortzen duen erosio sarearen kontrako baliokidea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA Findings Suggest Jets Bursting From Martian Ice Cap|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2006-100|aldizkaria=NASA/JPL|sartze-data=2018-10-13}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2000/pdf/4095.pdf|izenburua=Mars Polar Science 2000|sartze-data=2018-10-14|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=Kieffer|izena=H.H.|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=PDF}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2006/pdf/8040.pdf|izenburua=Fourth Mars Polar Science Conference|sartze-data=2018-10-14|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=Portyankina|izena=G.|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Hugh H.|abizena=Kieffer|izenburua=CO2 jets formed by sublimation beneath translucent slab ice in Mars' seasonal south polar ice cap|orrialdeak=793–796|hizkuntza=En|abizena2=Christensen|abizena3=Titus|izena2=Philip R.|izena3=Timothy N.|data=2006-08-17|url=https://doi.org/10.1038/nature04945|aldizkaria=Nature|alea=7104|zenbakia=442|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature04945|sartze-data=2018-10-13}}</ref>

=== Geografia eta gainazaleko egituren izendatzea ===
[[Fitxategi:Mars topography (MOLA dataset) with poles HiRes.jpg|alt=MOLAren datuetan oinarritutako Marteren mapa topografikoa. Hegoa (gorri-naranja) menditsua eta hainbat krater ikus daitezke. Iparra lauagoa da eta baxuago dago, sumendiek sortutako lautadak daude bertan.|thumb|[[Mars Orbiter Laser Altimeter|MOLA]]<nowiki/>ren datuetan oinarritutako Marteren mapa topografikoa. Hegoa (gorri-naranja) menditsua eta hainbat krater ikus daitezke. Iparra lauagoa da eta baxuago dago, sumendiek sortutako lautadak daude bertan.]]
Nahiz eta [[Ilargia]]ren mapa egiteagatik ezagunagoak diren, [[Johann Heinrich Mädler]] eta [[Wilhelm Beer]] lehen "aerografoak" izan ziren. Marteko gainazalaren egitura gehienak iraunkorrak zirela baieztatu zuten lehenik eta planetaren biraketa-denborak zehaztasunez deskribatzea lortu zuten. 1840. urtean, Mädlerrek hamar urtetako behaketak batu zituen eta Marteko lehen mapa marraztu zuen. Marka ezberdinei izenak izenak eman beharrean, Beer eta Mädlerrek hizkiak soilik erabiliz izendatu zituzten. Meridian Bay (Sinus Meridiani), adibidez, "a" izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=William|abizena=Sheehan|izenburua=The planet Mars : a history of observation and discovery|argitaletxea=Tucson : University of Arizona Press|data=1996|url=http://archive.org/details/planetmarshisto00shee|sartze-data=2018-10-13}}</ref>
[[Fitxategi:PIA11176 - A Recent Cluster of Impacts.jpg|alt=Krater hauek berriak dira, 2008 eta 2014. urteen artean gertatu baitira, orbitatik ikusi ahal izan zenez.|thumb|Krater hauek berriak dira, 2008 eta 2014. urteen artean gertatu baitira, orbitatik ikusi ahal izan zenez.]]
Gaur egun, Marteko egituren izenak hainbat iturrietatik datoz. [[Albedo]] ezaugarrien izenak mitologia klasikotik datoz. 60 kilometro baino gehiagoko kraterrek hildako zientzialarien, idazleen eta Marteren ikerketan lagundu dutenen izenak dituzte. 60 km baino gutxiagoko kraterrak izendatzeko munduko 100.000 biztanle baino gutxiagoko herriak erabiltzen dira. Haran zabalen izenak berriz, hizkuntzetako "Marte" edo "izar" hitzen itzulpenak erabiliz izendatzen dira. Azkenik, haran txikiak izendatzeko ibaiak erabiltzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Planetary Names: Categories for Naming Features on Planets and Satellites|hizkuntza=en|url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories|aldizkaria=planetarynames.wr.usgs.gov|sartze-data=2018-10-13}}</ref>

Albedo egitura handiek antzinako izenak mantentzen dituzte, baina sarritan eguneratu egiten dira egituren ezagutza berria islatzeko. Esate baterako, Nix Olympica ("Olinpoko elurrak") [[Olympus Mons]] ("Olinpiar mendia") bihurtu da.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Portree|izenburua=Humans to Mars: Fifty Years of Mission Planning, 1950-2000|data=2001-03-01|url=https://www.researchgate.net/publication/24287070_Humans_to_Mars_Fifty_Years_of_Mission_Planning_1950-2000|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Lurretik ikusita, Marteko azalera bi eremutan banatzen da, albedo desberdina duena. Lautada argienak, burdinazko oxido gorrixka duten hautsa eta hareak estaltzen dituztenak, Marteko kontinenteak zirela uste zuten. [[Arabia Terra]] ("Arabiako lurrak") edo [[Amazonis Planitia]] ("Amazoniar lautadaZ") bezalako izenak dituzte. Zonalde ilunak itsasoak zirela pentsatzen zen, eta horregatik dituzte [[Mare Erythraeum]], [[Mare Sirenum]] edo [[Aurorae Sinus]] bezalako izenak. Lurretik ikus daitekeen egitura ilun handiena [[Syrtis Major Planum]] da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Hartmut Frommert, Christine|abizena=Kronberg|izenburua=Christiaan Huygens (1629-95)|url=http://messier.seds.org/xtra/Bios/huygens.html|aldizkaria=messier.seds.org|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Ipar poloko izotz kaskoa [[Planum Boreum]] izendatzen da, hegoaldeko kaskoa [[Planum Australe]] deitzen den bitartean.

Marteko ekuatorea bere errotazioaren arabera definitzen da, baina bere [[Meridiano nagusi|Meridiano Nagusia]] puntu arbitrario baten aukeraketa bidez zehaztu zen, Lurrekoa ([[Greenwich meridianoa|Greenwich]]) bezala. Mädler eta Beerek 1830. urtean Marteko lehen mapetan lerro bat hautatu zuten. 1972an [[Mariner programa|Mariner 9]] espazio-ontziak Marteren irudi asko lortu zituenean, [[Sinnus Meridiani]] zonaldeko krater txiki bat (geroago [[Airy-0]] izendatua), aukeratu zen 0.0º longitudea zehazteko, jatorrizko aukeraketarekin bat etor zedin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Archinal, B.|abizena=A.|izenburua=Mars, the Meridian, and Mert: The Quest for Martian Longitude|hizkuntza=en|abizena2=M.|izena2=Caplinger,|data=2002-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002AGUFM.P22D..06A|aldizkaria=AGU Fall Meeting Abstracts|sartze-data=2018-10-13}}</ref>

Martek [[ozeano]]rik ez duenez, eta beraz, “[[itsas maila]]rik” ere ez, gainazalaren zero altuera bat aukeratu behar izan zen erreferentzia gisa erabiltzeko. Marteko “areoide” izena du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=PDS Geosciences Node Data and Services: MGS MOLA MEGDRs|data=2011-11-13|url=https://web.archive.org/web/20111113104943/http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html|sartze-data=2018-10-13}}</ref>, Lurreko [[geoide]]aren gisan. Zero altitudea 610,5 [[Pascal (unitatea)|Pa]] (6,105 [[Bar (unitatea)|mbar]]) presio atmosferikoan dagoen altuera zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Zeltler|izenburua=Recomputation of the Global Mars Control-Point Network|hizkuntza=en|abizena2=Ohlhof|abizena3=Ebner|izena2=T.|izena3=Heinrich|data=2006|url=https://www.semanticscholar.org/paper/Recomputation-of-the-Global-Mars-Control-Point-Zeltler-Ohlhof/721879f24dfabf59eb99406de8422b8f71df04a2|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Presio hori uraren [[puntu hirukoitz]]ari dagokio eta Lurreko itsas mailako presioaren % 0,6 ingurukoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lunine, Jonathan|abizena=Irving.|urtea=|izenburua=Earth : evolution of a habitable world|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=183|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/39339387|isbn=0521472873|pmc=39339387|sartze-data=2018-10-13}}</ref> Praktikan, gaur egun azalera hori zuzenean sateliteen grabitate neurketen bidez zehazten da.

==== Talka topografia ====
[[Fitxategi:PIA15038 Spirit Lander and Bonneville Crater in Color.jpg|alt=Boneville kraterra eta ''Spirit'' roverraren lurreratze aparatua|thumb|Boneville kraterra eta ''Spirit'' roverraren lurreratze aparatua]]

Marteko topografiaren dikotomia deigarria da: laba-fluxuak leundutako iparraldeko lautadek hegoaldeko mendiekin kontrastatzen dute, antzinako inpaktuek eragindako kraterrez hornituak. 2008an egindako ikerketa batek 1980an proposatutako teoria bati buruzko ebidentziak aurkeztu zituen. Duela lau milioi urte, [[Ilargia]]ren hamarren batetik bi herenetako tamaina zuen objektu batek Marteko ipar hemisferioa kolpatu zuen. Onartuz gero, Marteko ipar hemisferioa 10,600 kilometro zabal eta 8,500 kilometro luzeko [[talka krater]] bat izango litzateke. Tamainaz jabetzeko, gutxi gorabehera [[Europa]], [[Asia]] eta [[Australia]] batutako tamaina litzateke. Honela, [[Aitken arroa]] gaindituko luke, gaur egun [[Eguzki-sistema|Eguzki Sistemako]] talka krater handiena dena.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
[[Fitxategi:PIA18381-Mars-FreshAsteroidImpact2012-Before27March-After28March.jpg|alt=Asteroide baten inpaktu berria. Gune bereko irudi hauek 2012ko martxoaren 27 eta 28ko arratsaldeetan hartu ziren, hurrenez hurren. (MRO)|ezkerrera|thumb|Asteroide baten inpaktu berria. Gune bereko irudi hauek 2012ko martxoaren 27 eta 28ko arratsaldeetan hartu ziren, hurrenez hurren. ([[Mars Reconnaissance Orbiter|MRO]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA Mars Weathercam Helps Find Big New Crater|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-162|aldizkaria=NASA/JPL|sartze-data=2018-10-14}}</ref>]]
Martek talka krater kopuru handia du: guztira diametroa 5 kilometro edo gehiago duten 43.000 krater aurkitu dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=TIR studies of impact craters on Earth & Mars|data=2007-06-12|url=https://web.archive.org/web/20070612190405/http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/|sartze-data=2018-10-14}}</ref> Hauetatik, baieztatua dagoen handiena [[Hellas Planitia|Hellas]] deitzen da, [[albedo]] argia duen egitura eta [[Lurra|Lurretik]] ikus daitekeena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Martian Global Geography - Windows to the Universe|url=http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/mars/interior/Martian_global_geology.html|aldizkaria=www.windows.ucar.edu|sartze-data=2018-10-14}}</ref> Martek duen masa txikiagoarengatik, objektu bat planetaren aurka erortzeko aukerak, Lurrekoekin alderatuta, % 50ekoak dira. Marte [[asteroide gerrikoa]]ren ondoan dago, beraz, iturri horretako materialek kolpatzeko aukera handiagoak ditu. Adibidez, bizitza laburreko [[kometa]]k, [[Jupiter]]ren orbitan kokatzen direnak.<ref>{{Erreferentzia|izena=G. W.|abizena=Wetherill|izenburua=Problems associated with estimating the relative impact rates on mars and the moon|orrialdeak=227–231|hizkuntza=en|data=1974|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1974Moon....9..227W|aldizkaria=The Moon|alea=1-2|zenbakia=9|issn=0027-0903|doi=10.1007/BF00565406|sartze-data=2018-10-14}}</ref> Hala eta guztiz ere, Marten krater gutxiago daude Ilargiaren aldean, Marteko atmosferak [[Meteoro (astronomia)|meteoro]] txikiekiko babesa ematen baitio eta azala aldatzen duten prozesuek batzuk ezabatu dituztelako.

Marteko kraterren morfologia ikusita, baliteke lurra hezea bihurtu izana meteoroak kolpatu ostean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fran�ois M.|abizena=Costard|izenburua=The spatial distribution of volatiles in the Martian hydrolithosphere|orrialdeak=265–290|hizkuntza=en|data=1989-06|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1989EM&P...45..265C|aldizkaria=Earth, Moon and Planets|alea=3|zenbakia=45|issn=0167-9295|doi=10.1007/BF00057747|sartze-data=2018-10-14}}</ref>

==== Sumendiak ====
[[Fitxategi:Olympus Mons alt.jpg|thumb|[[Viking programa|Viking 1]] espazio-ontziak ateratako [[Olympus Mons]] sumendiaren irudia. Sumendiak eta inguruko lurrek 550 km inguru hartzen dute.]]
[[Olympus Mons]] [[sumendi]]a itzalitako sumendi bat da, [[Tharsis]] eskualdean dagoena. Beste sumendi handi asko ditu bere baitan. Olympus Mons [[Everest]] baino hiru aldiz altuagoa da gutxi gorabehera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Junyong|abizena=Chen|izenburua=Progress in technology for the 2005 height determination of Qomolangma Feng (Mt. Everest)|orrialdeak=531–538|hizkuntza=en|abizena2=Yuan|abizena3=Guo|abizena4=Zhang|abizena5=Zhang|izena2=Janli|izena3=Chunxi|izena4=Yanping|izena5=Peng|data=2006-05|url=https://doi.org/10.1007/s11430-006-0531-1|aldizkaria=Science in China Series D|alea=5|zenbakia=49|issn=1006-9313|doi=10.1007/s11430-006-0531-1|sartze-data=2018-10-14}}</ref> Eguzki Sistemako mendi altuena edo bigarren altuena da, neurketa egiteko moduaren arabera. Iturri desberdinek, 21 eta 27 kilometroko altuera dutela diote.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olympus Mons|url=http://www.mountainprofessor.com/olympus-mons.html|sartze-data=2018-10-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Guinness world records 2009|argitaletxea=Bantam Books|orrialdea=12|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=2009, ©2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/259266220|edizioa=Bantam ed|isbn=9780553592566|pmc=259266220|sartze-data=2018-10-14}}</ref>

==== Gune tektonikoak ====
[[Fitxategi:016vallesmarineris reduced0.25.jpg|ezkerrera|thumb|[[Valles Marineris]] (2001, [[Mars Odyssey]])]]
[[Valles Marineris]] kanalak (kanal mapa zaharretan ''Agathadaemon'' izena zuena), 4.000 km-ko luzera eta 7 km-ko sakonera du. Valles Marinerisen luzera Europakoaren antzerakoa da eta Marteko zirkunferentziaren bosten batean luzatzen da. Alderatuz, Lurreko [[Arroila Handia]] 446 km luze eta ia 2 km sakonera besterik ez da. Valles Marineris Tharsis zonaldearen hanturaz sortu zen, Valles Marineriseko lurrazala kolapsatu zenean. 2012an, Valles Marinerisek sakan soil bat baino, 150 kmko zeharkako mugimendua jasan zuen plaken arteko muga zela proposatu zen. Honek Martek bi [[Plaken tektonika|plaka tektoniko]] izango lituzkeela suposatuko luke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Stuart|abizena=Wolpert|izenburua=UCLA scientist discovers plate tectonics on Mars|hizkuntza=en|url=http://newsroom.ucla.edu/portal/ucla/ucla-scientist-discovers-plate-237303.aspx|aldizkaria=UCLA Newsroom|sartze-data=2018-10-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Yin|izenburua=Structural analysis of the Valles Marineris fault zone: Possible evidence for large-scale strike-slip faulting on Mars|orrialdeak=286–330|hizkuntza=en|data=2012-06-04|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2012Lsphe...4..286Y|aldizkaria=Lithosphere|alea=4|zenbakia=4|issn=1941-8264|doi=10.1130/L192.1|sartze-data=2018-10-14}}</ref>

==== Zuloak ====
[[NASA]]ren ''[[Mars Odyssey]]'' roverraren THEMIS sistemak egindako irudiek zazpi kobazulo sarrera posible aurkitu dituzte, [[Arsia Mons]] sumendiaren hegaletan.<ref>{{Erreferentzia|izena=G. E.|abizena=Cushing|izenburua=THEMIS observes possible cave skylights on Mars|hizkuntza=en|abizena2=Titus|abizena3=Wynne|abizena4=Christensen|izena2=T. N.|izena3=J. J.|izena4=P. R.|data=2007-09-15|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1029/2007GL030709|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=17|zenbakia=34|issn=0094-8276|doi=10.1029/2007gl030709|sartze-data=2018-10-14}}</ref> [[Haitzulo|Kobazuloak]], beren aurkitzaileen pertsona maiteen izenak dituztenak, kolektiboki "zazpi arrebak" izenaz ezagunak dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NAU News|hizkuntza=en|url=http://www4.nau.edu/insidenau/bumps/2007/3_28_07/mars.htm|aldizkaria=www4.nau.edu|sartze-data=2018-10-14}}</ref> Kobazulo sarrerak 100 eta 252 metro bitartekoak dira eta gutxienez 73 eta 96 metroko sakonera izan lezakete. Argia kobazulo gehienen bukaerara iristen ez denez, posible da estimazio sakonenak baino gehiago jaistea eta azalera azpitik zabaltzea. "Dena" salbuespen bakarra da. Lurzoru ikusgarria du eta 130 metro sakon dela neurtu zen. Kobazulo horiuen barnealdeak mikrometeoroetatik, [[Ultramore|UV]] erradiazioetatik, [[Eguzki eztanda|eguzki eztandetatik]] eta energia handiko partikuletatik babestuta egon litezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Cave entrances' spotted on Mars|hizkuntza=en|data=2007-03-17|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6461201.stm|sartze-data=2018-10-14}}</ref>

=== Atmosfera ===
[[Fitxategi:Mars atmosphere.jpg|alt=Marteko atmosfera ahula horizontean ikusgai|thumb|Marteko atmosfera ahula horizontean ikusgai]]
Martek bere [[magnetosfera]] galdu zuen duela 4 mila milioi urte,<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=The Solar Wind at Mars|data=2006-10-10|url=https://web.archive.org/web/20061010015908/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast31jan_1.htm|sartze-data=2018-10-15}}</ref> agian asteroide inpaktu ugariengatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Multiple Asteroid Strikes May Have Killed Mars's Magnetic Field|hizkuntza=en|url=https://www.wired.com/2011/01/mars-dynamo-death/|aldizkaria=WIRED|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Hau dela eta, [[eguzki haize]]ak zuzenean eragiten dio Marteko [[ionosfera]]ri, dentsitate atmosferikoa murriztuz kanpoko geruzako atomoak kanporatuz. [[Mars Global Surveyor]] eta [[Mars Express]]ek partikula atmosferiko ionizatuak detektatu dituzte Martetik urruntzen bere atzeko espazioan<ref name=":14" /><ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Lundin|izenburua=Solar Wind-Induced Atmospheric Erosion at Mars: First Results from ASPERA-3 on Mars Express|orrialdeak=1933–1936|hizkuntza=en|data=2004-09-24|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Sci...305.1933L|aldizkaria=Science|alea=5692|zenbakia=305|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1101860|sartze-data=2018-10-15}}</ref> eta [[MAVEN]] satelitea [[atmosfera]] galera hau aztertzen ari da. Lurrarekin alderatuta, Marteko atmosfera oso arraroa da. Gaur egun, azaleko [[presio atmosferiko]]a Olympus Monseko 30 [[Pascal (unitatea)|Pa]] eta [[Hellas Planitia]]ko 1.515 Pa tartean hedatzen da, azaleko batezbesteko presioa 600 Pa delarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars : prospective energy and material resources|orrialdeak=599-624|argitaletxea=Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/535027767|isbn=9783642036293|pmc=535027767|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Marteko atmosferako [[Dentsitate (fisika)|dentsitate]] altuena Lurrean gainazaletik 35 kilometrotara dagoenaren antzekoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Mars Landing Approach: Getting Large Payloads to the Surface of the Red Planet - Universe Today|hizkuntza=en|data=2007-07-17|url=http://www.universetoday.com/7024/the-mars-landing-approach-getting-large-payloads-to-the-surface-of-the-red-planet/|aldizkaria=Universe Today|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Atmosferaren altuera 10,8 km ingurukoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Carr, M. H. (Michael|abizena=H.)|izenburua=The surface of Mars|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/74353917|isbn=9780521872010|pmc=74353917|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

Marteko atmosferaren konposizioa honakoa da: % 96 [[karbono dioxido]]a, % 1,93 [[argon]]a eta % 1,89 [[nitrogeno]]a, [[oxigeno]] eta [[ur]] aztarnekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul R.|abizena=Mahaffy|izenburua=Abundance and Isotopic Composition of Gases in the Martian Atmosphere from the Curiosity Rover | orrialdeak=263–266|hizkuntza=en|abizena2=Webster|abizena3=Atreya|abizena4=Franz|abizena5=Wong|abizena6=Conrad|abizena7=Harpold|abizena8=Jones|abizena9=Leshin|izena2=Christopher R.|izena3=Sushil K.|izena4=Heather|izena5=Michael|izena6=Pamela G.|izena7=Dan|izena8=John J.|izena9=Laurie A.|data=2013-07-19|url=http://science.sciencemag.org/content/341/6143/263|aldizkaria=Science|alea=6143|zenbakia=341|issn=0036-8075|pmid=23869014|doi=10.1126/science.1237966|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Mars Fact Sheet|data=2010-06-12|url=https://web.archive.org/web/20100612092806/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Atmosferan hauts dezente dago, 1,5 [[Mikrometro|μm]]-ko diametroa duten partikulak batez ere. Horregatik, gainazaletik ikusita, Marteko zerua kolore marroi-horixkakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=M. T.|abizena=Lemmon|izenburua=Atmospheric Imaging Results from the Mars Exploration Rovers: Spirit and Opportunity|orrialdeak=1753–1756|hizkuntza=en|abizena2=Wolff|abizena3=Smith|abizena4=Clancy|abizena5=Banfield|abizena6=Landis|abizena7=Ghosh|abizena8=Smith|abizena9=Spanovich|izena2=M. J.|izena3=M. D.|izena4=R. T.|izena5=D.|izena6=G. A.|izena7=A.|izena8=P. H.|izena9=N.|data=2004-12-02|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Sci...306.1753L|aldizkaria=Science|alea=5702|zenbakia=306|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1104474|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Kolore [[Arrosa kolore|arrosa]] ere izan dezake, bertan esekita dauden [[burdin oxido]]ko partikulek emana.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Universe|argitaletxea=DK Pub|orrialdea=|orrialdeak=160-161|ISBN=|hizkuntza=|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/809932784|edizioa=Rev. ed|isbn=9780756698416|pmc=809932784|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

[[Fitxategi:PIA19088-MarsCuriosityRover-MethaneSource-20141216.png|alt=Marteko metano iturri eta putzu potentzialak|ezkerrera|thumb|Marteko metano iturri eta putzu potentzialak]][[Metano]]a detektatu da Marteko atmosferan;<ref>{{Erreferentzia|izena=Vittorio|abizena=Formisano|izenburua=Detection of Methane in the Atmosphere of Mars|orrialdeak=1758–1761|hizkuntza=en|abizena2=Atreya|abizena3=Encrenaz|abizena4=Ignatiev|abizena5=Giuranna|izena2=Sushil|izena3=Thérèse|izena4=Nikolai|izena5=Marco|data=2004-10-28|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Sci...306.1758F|aldizkaria=Science|alea=5702|zenbakia=306|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1101732|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=esa|izenburua=Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere|hizkuntza=en|url=http://www.esa.int/esaMI/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html|aldizkaria=European Space Agency|sartze-data=2018-10-15}}</ref> luma zabalduetan gertatzen da, eta profilen arabera, metanoa eskualde zehatzetan askatuko litzateke. Iparraldeko udan metanoaren kontzentrazioa 0.24 ppb ingurukoa da, eta neguan, 0,65 ppb ingurukoa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Sample|izenburua=Nasa Mars rover finds organic matter in ancient lake bed|hizkuntza=en|data=2018-06-07|url=http://www.theguardian.com/science/2018/jun/07/nasa-mars-rover-finds-organic-matter-in-ancient-lake-bed|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2018-10-15}}</ref> 2003an, iparraldeko uda erdialdean, luma nagusian 19.000 metano tona metriko zeuden, eta 0,6 kilogramo segundoko iturri estimatua zuen.<ref name=":15">{{Erreferentzia|izena=M. J.|abizena=Mumma|izenburua=Strong Release of Methane on Mars in Northern Summer 2003|orrialdeak=1041–1045|hizkuntza=en|abizena2=Villanueva|abizena3=Novak|abizena4=Hewagama|abizena5=Bonev|abizena6=DiSanti|abizena7=Mandell|abizena8=Smith|izena2=G. L.|izena3=R. E.|izena4=T.|izena5=B. P.|izena6=M. A.|izena7=A. M.|izena8=M. D.|data=2009-02-20|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2009Sci...323.1041M|aldizkaria=Science|alea=5917|zenbakia=323|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1165243|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eric|abizena=Hand|izenburua=Plumes of methane identified on Mars|orrialdeak=1018–1018|hizkuntza=en|data=2008-10-23|url=https://www.nature.com/articles/4551018a|aldizkaria=Nature|alea=7216|zenbakia=455|issn=0028-0836|doi=10.1038/4551018a|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Profilek iradokitzen dute bi iturburu-eskualde egon daitezkeela, lehenengoa 30 ° N 260 ° W inguruan eta bigarrena 0 ° N 310 ° W inguruan.<ref name=":15" /> Marten urtean 270 tona metano ekoizten direla kalkulatzen da.<ref name=":15" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Vladimir A.|abizena=Krasnopolsky|izenburua=Some problems related to the origin of methane on Mars|orrialdeak=359–367|hizkuntza=en|data=2006-02|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2006Icar..180..359K|aldizkaria=Icarus|alea=2|zenbakia=180|issn=0019-1035|doi=10.1016/j.icarus.2005.10.015|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

Metanoa Marteko atmosferan denbora mugatu batez bakarrik existitu daiteke suntsitu baino lehen. 0,6-4 urte bitartean egon daitekeela estimatzen da.<ref name=":15" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Franck|abizena=Lefèvre|izenburua=Observed variations of methane on Mars unexplained by known atmospheric chemistry and physics|orrialdeak=720–723|hizkuntza=en|abizena2=Forget|izena2=François|data=2009-08-06|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2009Natur.460..720L|aldizkaria=Nature|alea=7256|zenbakia=460|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature08228|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Nahiz eta bizi laburra izan, metanoaren presentziak, gasaren iturri aktibo bat egon behar duela esan nahi du. Aktibitate [[Bulkanismo|bolkanikoa]], [[Kometa|kometen]] inpaktuak eta metanoa sortzen duten [[mikrobio]] bizitza formak daude iturri posibleen artean. Metanoa [[Serpentina (minerala)|serpentinizazioa]] izeneko prozesu ez-biologiko batek ekoiztu dezake, ura, karbono dioxidoa eta [[olibino]] minerala parte dituena. Azken hau Marten ohikoa da.<ref name=":20">{{Erreferentzia|izena=Christopher|abizena=Oze|izenburua=Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars|hizkuntza=en|data=2005|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005GeoRL..3210203O|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=10|zenbakia=32|issn=0094-8276|doi=10.1029/2005GL022691|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

[[Fitxategi:PIA18613-MarsMAVEN-Atmosphere-3UV-Views-20141014.jpg|alt=hidrogenoa) argi ultramorean (MAVEN)|thumb|Martetik ihes egiten duen atmosfera (karbonoa, oxigenoa eta hidrogenoa) argi ultramorean (MAVEN)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA Mission Provides Its First Look at Martian Upper Atmosphere|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-351|aldizkaria=NASA/JPL|sartze-data=2018-10-15}}</ref>]]

[[Mars Science Laboratory|''Curiosity'']] roverrak, 2012ko abuztuan Marten pausatu zenak, metano isotopo ezberdinen artean bereizteko gai da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Making Sense of Mars Methane - Astrobiology Magazine|hizkuntza=en|data=2008-06-09|url=https://www.astrobio.net/extreme-life/making-sense-of-mars-methane/|aldizkaria=Astrobiology Magazine|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Nahiz eta misioaren helburua Marteko bizitza mikroskopikoa metanoaren iturri dela zehaztea izan, litekeena da bizitza mota horiek lurrazal azpian distantzia handira bizitzea, ibilgailuaren irismenetik kanpo.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - Martian Methane Reveals the Red Planet is not a Dead Planet|hizkuntza=en|url=https://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/marsmethane.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Laser espektrometro sintonizagarria (TLS) erabiliz egindako lehenengo neurketek adierazten dute 5 ppb baino metano gutxiago dagoela neurketa puntuan, lurreratzeko gunean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA JPL|hizkuntza=en|url=http://www.ustream.tv/nasajpl|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Curiosity Finds Methane on Mars, or Not - ScienceNOW|data=2012-11-05|url=https://web.archive.org/web/20121105070725/http://news.sciencemag.org/sciencenow/2012/11/curiosity-finds-methane-on-mars-.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Curiosity Rover Finds No Methane on Mars — Yet|url=http://www.space.com/18333-mars-rover-curiosity-methane-measurements.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth|abizena=Chang|izenburua=Hopes for Methane on Mars Deflated|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2012/11/03/science/space/hopes-for-methane-on-mars-deflated.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref> 2013ko irailaren 19an, [[NASA]]ko zientzialariek adierazi zuten ez zutela atmosferan metanoa detektatu Curiosityrekin egindako neurketa gehiagoren ostean. Hori dela eta, ondorioztatu zuten gaur egun metanoa sortzen duten mikrobioen aktibitatea egoteko aukerak baxuak direla.<ref>{{Erreferentzia|izena=C. R.|abizena=Webster|izenburua=Low Upper Limit to Methane Abundance on Mars|orrialdeak=355–357|hizkuntza=en|abizena2=Mahaffy|abizena3=Atreya|abizena4=Flesch|abizena5=Farley|abizena6=Kemppinen|abizena7=Bridges|abizena8=Johnson|abizena9=Minitti|izena2=P. R.|izena3=S. K.|izena4=G. J.|izena5=K. A.|izena6=O.|izena7=N.|izena8=J. R.|izena9=M.|data=2013-09-19|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2013Sci...342..355W|aldizkaria=Science|alea=6156|zenbakia=342|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1242902|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Not a Whiff of Life on Mars {{!}} Science/AAAS {{!}} News|data=2013-09-20|url=https://archive.today/20130920191355/http://news.sciencemag.org/space/2013/09/mars-rover-finds-no-evidence-burps-and-farts|aldizkaria=archive.is|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth|abizena=Chang|izenburua=Life on Mars? Well, Maybe Not|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2013/09/20/science/space/mars-rover-comes-up-empty-in-search-for-methane.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref> 

[[India]]ko [[Mars Orbiter Mission|''Mars Orbiter Mission''ek]] metanoa bilatzen du atmosferan,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Payloads - ISRO|data=2014-12-24|url=https://web.archive.org/web/20141224013621/http://isro.org/pslv-c25-mars-orbiter-mission/payloads|sartze-data=2018-10-15}}</ref> eta [[ExoMars Trace Gas Orbiter|''ExoMars Trace Gas Orbiter''rak]], 2016an jaurtitakoak, metanoa eta haren deskonposizio produktuak aztertuko ditu, hala nola [[formaldehido]]a eta [[metanol]]a.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.lpi.usra.edu/pss/july2009/presentations/05MEPAG.pdf|izenburua=MEPAG Report to the Planetary Science Subcommittee|sartze-data=2018-10-15|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=Mustard|izena=Jack|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=PDF}}</ref>

2014ko abenduaren 16an, NASAk ''Curiosity'' roverrak Marteko atmosferan igoera bat detektatu zuen, ohikoa baino hamar aldiz handiagoa. 20 hilabeteetan zehar hamabi aldiz harturiko datuetan oinarritu ziren baieztapen hori egiteko. Atmosfera mila milioietan banatuz gero, 7 metanoa lirateke neurketa horietan, aurreko eta ondorengo neurketetan baino hamar aldiz gehiago.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA Rover Finds Active and Ancient Organic Chemistry on Mars|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-432|aldizkaria=NASA/JPL|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=‘A Great Moment’: Rover Finds Methane, a Clue That Mars May Harbor Life|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2014/12/17/science/a-new-clue-in-the-search-for-life-on-mars.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

''Mars Express'' sateliteak [[amoniako]]a detektatu zuen Marten, baina bizitza nahiko laburra duenez, ez dago argi zerk sortu zuen. Amoniakoa ez da egonkorra Marteko atmosferan eta ordu gutxiren buruan desegiten da. Iturri posible bat jarduera bolkanikoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ammonia on Mars could mean life|hizkuntza=en|data=2004-07-15|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/3896335.stm|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

2017ko irailean, NASAk planetaren azaleko [[Erradiazio|erradioaktibitate]] maila tarte batez bikoiztu zela jakinarazi zuen. [[Aurora polar|Aurora]] baten eraginez gertatu zela uste da, aurretik ikusitako edozein baino 25 aldiz distiratsuagoa. [[Koroa-masaren eiekzio|Eguzki ekaitz masibo]] batek sortu zuela uste da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Greicius|izenburua=NASA Missions See Effects at Mars From Large Solar Storm|hizkuntza=en|data=2017-09-28|url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/large-solar-storm-sparks-global-aurora-and-doubles-radiation-levels-on-the-martian-surface|aldizkaria=NASA|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

==== Aurora ====
[[Fitxategi:Marian atmosphere disappearance.jpg|alt=Martek eremu magnetikoa galdu bazuen ere, oraindik ere hondarrak geratzen dira eta aurorak ikus daitezke.|thumb|Martek eremu magnetikoa galdu bazuen ere, oraindik ere hondarrak geratzen dira eta aurorak ikus daitezke.]]1994an, [[Europako Espazio Agentzia]]ren [[Mars Express|''Mars Express'']] [[Satelite artifizial|sateliteak]] distira ultramore bat aurkitu zuen, hegoaldeko hemisferioko "aterki magnetiko" batzuetatik zetorrena. Martek ez du eremu magnetiko orokor bat, atmosferara sartzen diren partikula kargatuak gidatzen dituena. Martek aterki itxurako eremu magnetikoak ditu, gehienbat hegoaldeko hemisferioan. Orain dela mila milioika urte desintegratu zen eremu global baten aztarnak dira.

2014ko abenduaren amaieran, [[NASA]]ren ''[[MAVEN]]'' espazio-ontziak Marteko ipar hemisferioan aurora hedatuen frogak aurkitu zituen. Aurora hauek Marteko [[ekuatore]]tik 20-30 gradu inguruko ipar-[[latitude]]ra jaitsi ziren. Aurora sortzen duten partikulak Marteko atmosferan sartu ziren, azalera gainetik 100 km baino gutxiagora aurorak sortuz. Lurreko aurorak azaleratik 100 kmtik 500 kmra sortu ohi dira. Eguzki haizeko [[eremu magnetiko]]ak Marte inguratzen dute eta atmosferan sartzen dira. Kargatutako partikulak eguzki haizearen lerro magnetikoak jarraitzen dituzte atmosferaraino. Horrela sortzen dira aurorak aterki magnetikoetatik kanpo. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auroras on Mars {{!}} Science Mission Directorate|hizkuntza=en|url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2015/11may_aurorasonmars/|aldizkaria=science.nasa.gov|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

2015eko martxoaren 18an, NASAk guztiz ulertzen ez den aurora baten aurkikuntza jakinarazi zuen, baita azalpenik gabeko hauts hodei bat ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=Sarah|abizena=Ramsey|izenburua=NASA Spacecraft Detects Aurora and Mysterious Dust Cloud around Mars|hizkuntza=en|data=2015-03-20|url=http://www.nasa.gov/press/2015/march/nasa-spacecraft-detects-aurora-and-mysterious-dust-cloud-around-mars|aldizkaria=NASA|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

=== Klima ===
Eguzki Sistemako [[Planeta|planeten]] guztien artean, Marteko [[urtaro]]ak dira Lurrekoen antza gehien dutenak, bi planetek [[Biraketa-ardatz|errotazio ardatzaren]] okerdura antzekoa baitute. Marteko urtaroen luzera Lurrekoen bikoitza inguru da, Martetik [[Eguzkia|Eguzkiraino]] dagoen distantzia Lurretik dagoenaren bikoitza inguru delako. Marteko azalerako tenperatura baxuenak -143 ° C inguru dira, poloko kaskoetan neguan neurtu direnak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Questions and Answers {{!}} Sten's Space Blog|hizkuntza=en|url=http://www.astronomycafe.net/qadir/q2681.html|aldizkaria=www.astronomycafe.net|sartze-data=2018-10-15}}</ref> eta altuenak 35 ° C ingurukoak, uda aldean ekuatorean neurtutakoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars Exploration Rover Mission: Spotlight|url=http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html|aldizkaria=marsrover.nasa.gov|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Tenperaturen arteko aldaketa handi hau hiru arrazoirengatik gertatzen da: atmosfera meheak ezin duelako eguzki bero asko gorde, presio atmosferikoa txikia delako eta Marteko lurzoruaren inertzia termikoa baxua delako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars General Circulation Modeling Group @ NASA Ames|data=2007-07-07|url=https://web.archive.org/web/20070707084938/http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Planeta Eguzkitik Lurra baino 1,52 aldiz urrunago dago, eta ondorioz eguzkiaren argiaren % 43 besterik ez du jasotzen Lurrarekin alderatuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars, in Earth's Image {{!}} DiscoverMagazine.com|url=http://discovermagazine.com/1992/sep/marsinearthsimag105|aldizkaria=Discover Magazine|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

Martek Lurraren antzeko orbita izango balu, urtaroak Lurrekoen antzekoak izango lirateke, bere [[Makurdura axial|okerdura]] Lurrarenaren antzekoa baita. Marteko orbitaren [[eszentrikotasun]] handiak handia du. Marte [[perihelio]]tik gertu dago hego hemisferioan uda eta iparraldean neguan denean, eta [[afelio]]tik hurbil hego hemisferioan negua eta iparraldekoan uda denean. Ondorioz, hego hemisferioko urtaroak muturrekoagoak dira eta iparraldekoak berriz, leunagoak. Iparraldeko udako tenperaturak 30&nbsp;°C altuagoak izan daitezke hegoaldeko udakoekin alderatuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Past, Present, and Possible Future of Martian Climate|data=2010-11-10|url=https://web.archive.org/web/20101110051940/http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

Martek [[Eguzki-sistema|Eguzki Sistemako]] [[hauts ekaitz]] handienak ditu, 160 km/o abiadurara irits daitezkeenak. Ekaitz hauek txikiak edota planeta osoa estaltzeko bezain handiak izan daitezke. Marte Eguzkitik hurbilen dagoenean gertatu ohi dira, eta tenperatura globala areagotzen dutela ikusi ahal izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Planet Gobbling Dust Storms|data=2006-06-13|url=https://web.archive.org/web/20060613062647/https://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm|sartze-data=2018-10-15}}</ref>
[[Fitxategi:PIA22487-Mars-BeforeAfterDust-20180719.gif|thumb|erdian|500px|<center>Marte hauts ekaitz baten aurretik eta ondoren (2018ko uztaila)</center>]]
{{Irudi multzo|align=center |direction=horizontal |total_width=800
 |header=Marteko hauts ekaitzak
 |image1=PIA16450-MarsDustStorm-20121118.jpg |caption1=<center>2012ko azaroaren 18a</center>
 |image2=PIA16454 Regional Dust Storm Weakening, Nov. 25, 2012.jpg |caption2=<center>2012ko azaroaren 25a</center>
 |image3=PIA22329-Mars-DustStorm-20180606.jpg |caption3=<center>2018ko ekainaren 6a<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA's Curiosity Rover Is Tracking a Huge Dust Storm on Mars (Photo)|url=https://www.space.com/40867-nasa-curiosity-rover-mars-dust-storm.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2018-10-15}}</ref></center>
 |footer=<center>''[[Opportunity]]'' eta ''[[Mars Science Laboratory|Curiosity]]'' roverren kokalekuak markatuta daude</center>
}}

== Orbita eta errotazioa ==
[[Fitxategi:Marsorbitsolarsystem.gif|alt=Marte (gorriz) Eguzkitik 230 miloi kilometro ingurura dago, eta 687 egun behar ditu bira emateko. Lurraren orbita urdinez ageri da.|thumb|Marte (gorriz) Eguzkitik 230 miloi kilometro ingurura dago, eta 687 egun behar ditu bira emateko. Lurraren orbita urdinez ageri da.]]Marte Eguzkitik batez beste 227.936.637 km-ra dago (1,5 [[Unitate astronomiko|UA]]), eta periodo orbitala 687 (Lurreko) egunekoa da. Eguzki-eguna (edo sol) Marten Lurreko egun bat baino zertxobait luzeagoa da: 24 ordu, 39 minutu eta 35,244 segundo.<ref>{{Erreferentzia|izena=Viorel|abizena=Badescu|izenburua=Mars: Prospective Energy and Material Resources|argitaletxea=Springer Science & Business Media|orrialdea=600|hizkuntza=en|data=2009-12-07|url=https://books.google.com/books?id=BnPE37Ms5awC&pg=PA600|isbn=9783642036293|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Marteko urte bat 1,8809 Lurreko urte dira, edo urtebete, 320 egun eta 18,2 ordu.<ref name=":17" />

Marteren [[makurdura axial]]a 25,19 gradukoa da bere [[plano orbital]]arekiko. Lurreko makurduraren antzekoa da.<ref name=":17" /> Ondorioz, Martek Lurrak bezalako [[urtaro]]ak ditu, nahiz eta Martekoak ia bi aldiz luzeagoak dira, periodo orbitala luzeagoa delako. Gaur egungo garaian, Marteko [[Iparburua|ipar poloaren]] orientazioa [[Deneb]] izarretik hurbil dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Barlow, Nadine|abizena=G.|urtea=|izenburua=Mars : an introduction to its interior, surface and atmosphere|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=21|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/171110467|isbn=9780521852265|pmc=171110467|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

Marteko orbita nahiko [[Eszentrikotasun|eszentrikoa]] da, 0,09koa, Eguzkira gehienezko eta gutxienezko distantzien artean 42,2 milioi km-ko aldea dagoelarik. Eguzki Sistemako beste zazpi planetetatik, soilik [[Merkurio (planeta)|Merkuriok]] dauka eszentrikotasun handiagoa. Iraganean, Marteren orbita askoz zirkularragoa zen. Duela 1,35 milioi urte, eszentrikotasuna 0,002koa zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=MarsDist|data=2007-09-07|url=https://web.archive.org/web/20070907013516/http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Eszentrikotasun zikloa 96.000 urtekoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IPS Meeus: When Was Mars Laast This Close?|data=2011-05-16|url=https://web.archive.org/web/20110516013312/http://www.ips-planetarium.org/planetarian/articles/whenmars.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Azkeneko 35.000 urteetan, Marteko orbita gero eta eszentrikoagoa bihurtzen ari da, beste planeten grabitatearen eraginez.

[[Lurra|Lurretik]] Martera distantzia asko aldatzen da: konjuntzioan, non eguzkia bi planeten artean dagoen, distantzia 399 milioi km-koa izatera heldu daiteke eta Marteren ageriko diametroa 3,5<nowiki>''</nowiki> izan; oposizioan, aldiz, bi planeten artean 55 milioi km egon daitezke, eta ageriko diametroa 25<nowiki>''</nowiki>-raino handitzen da. Orduan ageriko magnitudea -2,8 da eta [[Artizarra]]ren ostean planetarik distiratsuena da. Oposizioa 780 egunean behin gertatzen da eta bertan distantzia 55 milioi km-koa izan daitekeen arren, 100 milioi km-raino handitu daiteke Marteren orbita oso eliptikoa delako. [[2003]]ko [[abuztuaren 27]]an, 9:51:13 UT orduan, azken 60.000 urteetan izandako oposizio gertuena gertatu zen: Marte Lurretik 55.758.006 km-ra kokatu zen. 2287 urtean oraindik hurbilago igaroko dela espero da, izan ere, hurrengo 25.000 urteetan zehar Lurra eta Marteren arteko distantzia gutxitzen joango da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=[meteorite-list] Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years|hizkuntza=en|url=http://www.mail-archive.com/meteorite-list@meteoritecentral.com/msg14044.html|aldizkaria=www.mail-archive.com|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

== Bizigarritasuna eta biziaren bilaketa ==
{{Nagusia|Bizia Marten}}
[[Fitxategi:Mars Viking 11d128.png|alt=Viking 1 zundak Marteko lurrean hainbat esperimentu egin zituen bizia aurkitzeko.|thumb|[[Viking programa|Viking 1]] zundak Marteko lurrean hainbat esperimentu egin zituen bizia aurkitzeko.]]Gaur egun [[bizigarritasun planetarioa]]ren (mundu batek bizitza sortzeko ingurumen baldintzak garatzeko duen ahalmena) dugun ulermenak azalean ur likidoa duten planetek aukera hobeak dituztela dio. Askotan, horrek planeta hauen orbita [[Zona zirkunestelar bizigarri|eremu habitagarrian]] egotea eskatzen du. Eguzki Sisteman, eremu hau [[Artizarra]] baino pixka bat urrunago hasten da eta Marteren [[ardatzerdi handi]]an amaitzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Habitable Planets for Man|orrialdea=103|hizkuntza=en|data=2007|url=https://www.rand.org/pubs/commercial_books/CB179-1.html|sartze-data=2018-10-16}}</ref> [[Perihelio]]an zehar, Marte eskualde horretan murgiltzen da, baina Martek duen [[atmosfera]] meheak (presio baxukoa) ur likidoa zonalde zabaletan epe luzez egotea eragozten du. Ur likidoko iraganeko fluxuek planetaren bizigarritasun potentziala erakusten dute. Hala ere, azken aurkikuntzek iradokitzen dute Marteko azalean egondako edozein ur gatzatuegia edo azidoegia izango litzatekeela Lurreko bizitza arrunta izateko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Early Mars 'too salty' for life|hizkuntza=en|data=2008-02-15|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7248062.stm|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

[[Fitxategi:PIA19673-Mars-AlgaCrater-ImpactGlassDetected-MRO-20150608.jpg|alt=Talka beira (inpaktita) gordailuak (berdeguneak) Alga kraterrean, antzinako bizia kontserbatu ahal izan den gune posiblea|thumb|[[Talka beira]] (inpaktita) gordailuak (berdeguneak) Alga kraterrean, [[Bizia Marten|antzinako bizia]] kontserbatu ahal izan den gune posiblea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Catalog Page for PIA19673|url=http://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA19673|aldizkaria=photojournal.jpl.nasa.gov|sartze-data=2018-10-16}}</ref>|ezkerrera]][[Magnetosfera]] falta eta Marteren atmosfera oso mehea erronka bat dira: planetak oso [[bero transferentzia]] txikia du bere gainazalean zehar, isolamendu eskasa [[eguzki haize]]aren bonbardaketen aurka eta presio atmosferiko baxuegia ura likido egoeran gordetzeko (honen ordez ura [[Sublimazio|sublimatu]] egiten da gas egoerara). Marte ia, edo agian guztiz, geologikoki hilda dago. Aktibitate bolkanikoaren bukaerarekin batera, lurrazalaren eta planetaren barnealdearen artean ematen zen konposatu kimiko eta mineralen birziklapena eten egin da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Hansson, Anders,|abizena=1957-|izenburua=Mars and the development of life|argitaletxea=Wiley|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/34192019|edizioa=2nd ed|isbn=0471966053|pmc=34192019|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

In situ ikerketak egin dituzte Marten [[Viking programa#Lurrartze sonda: Viking Lander|''Viking'' lurrartze zundak]], ''[[Spirit]]'', ''[[Opportunity]]'' eta [[Mars Science Laboratory|''Curiosity'']] roverrek eta ''[[Phoenix (zunda)|Phoenix]]'' zundak. Datuek iradokitzen dute planeta gaur egun dena baino bizigarriagoa zela aitzinean, baina ez dakigu [[organismo]] bizidunak egon ziren ala ez. 1970eko hamarkadaren erdialdean ''Viking'' lurrartze zundek Marteko lurzoruan mikroorganismoak detektatzeko diseinatutako esperimentuak egin zituzten haien lurreratze lekuetan, eta emaitza positiboak izan zituzten: ura eta elikagaien esposizioa egin ondoren, karbono dioxidoaren igoera tenporala detektatu zen. Bizitzaren seinale hau ondoren eztabaidatua izan zen zientzialarien artean, [[Gilbert Levin]] NASAko zientzialariek ''Viking''ek bizia aurkitu ahal izan zuela adierazi zuenean. Viking programaren datuak berriro ere aztertu dira, gaur egun bizitza mota [[extremofilo]]en inguruan dagoen ezagutza kontuan hartuta, eta proba hauek ez zutela sofistikazio nahikorik ondorioztatu da. Probek bizitza (hipotetikoa) hil izana ere posible da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NEW ANALYSIS OF VIKING MISSION RESULTS POINTS TO THE PRESENCE OF LIFE ON MARS|argitaletxea=Washington State University|hizkuntza=en|data=2006-01-05|url=https://news.wsu.edu/2006/01/05/new-analysis-of-viking-mission-results-points-to-the-presence-of-life-on-mars/|aldizkaria=WSU Insider|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Phoenix zundak egindako probek erakutsi dute lurrak [[pH]] [[alkali]]noa duela eta magnesioa, sodioa, potasio eta kloruroa dituela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - Phoenix Returns Treasure Trove for Science|hizkuntza=en|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080626.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Lurzoruaren elikagaiak bizitza mantentzeko gai izan litezke, baina hala ere bizitzak argi ultramore indartsutik babestea egon beharko luke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - NASA Field-Tests the First System Designed to Drill for Subsurface Martian Life|hizkuntza=en|url=http://www.nasa.gov/centers/ames/research/exploringtheuniverse/marsdrill_prt.htm|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Marteko EETA79001 meteoritoaren azterketetan oinarrituta, soilik oso erresistenteak edo ondo babestutako bizitza forma organikoak biziraun dezakete.<ref>{{Erreferentzia|izena=Samuel P.|abizena=Kounaves|izenburua=Evidence of martian perchlorate, chlorate, and nitrate in Mars meteorite EETA79001: Implications for oxidants and organics|orrialdeak=206–213|hizkuntza=en|abizena2=Carrier|abizena3=O’Neil|abizena4=Stroble|abizena5=Claire|izena2=Brandi L.|izena3=Glen D.|izena4=Shannon T.|izena5=Mark W.|data=2014-02|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2014Icar..229..206K|aldizkaria=Icarus|zenbakia=229|issn=0019-1035|doi=10.1016/j.icarus.2013.11.012|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

[[Fitxategi:Mars-Curiosity-RockStructures-20180102.jpg|thumb|Gale kraterraren 2018ko irudi honetako formak zizare itxurako fosilak izan zitezkeenaren espekulazioa eragin zuen, baina ziurrenik ur azpian sortutako formazio geologikoak dira.<ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Tiny Crystal Shapes Get Close Look From Mars Rover|url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-026|aldizkaria=NASA/JPL|sartze-data=2018-10-16}}</ref>]]Phoenix zundak 2014ean egindako ikerketa batek lurrean aurkitutako <chem>Ca(ClO4)2</chem>molekulek ur likidoarekin ez dutela elkarrekintzarik izan frogatu zuen, gutxienez 600 miloi urtez. Hala izan balitz, oso disolbagarria den  <chem>Ca(ClO4)2</chem>ur likidoarekin kontaktuan egotean <chem>CaSO4</chem>eratuko luke. Horrek ingurune oso idorra dela adierazten dute, ur likidoaren elkarreraginik izan ez duena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Samuel P.|abizena=Kounaves|izenburua=Identification of the perchlorate parent salts at the Phoenix Mars landing site and possible implications|orrialdeak=226–231|hizkuntza=en|abizena2=Chaniotakis|abizena3=Chevrier|abizena4=Carrier|abizena5=Folds|abizena6=Hansen|abizena7=McElhoney|abizena8=O’Neil|abizena9=Weber|izena2=Nikos A.|izena3=Vincent F.|izena4=Brandi L.|izena5=Kaitlyn E.|izena6=Victoria M.|izena7=Kyle M.|izena8=Glen D.|izena9=Andrew W.|data=2014-04|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2014Icar..232..226K|aldizkaria=Icarus|zenbakia=232|issn=0019-1035|doi=10.1016/j.icarus.2014.01.016|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

Zientzialariek proposatu dute [[ALH84001]] [[meteorito]]an. Marten sortutakoa dela uste dena, aurkitutako karbonato globuluak Marteko mikrobio fosilizatuak izan daitezkeela. Proposamen hau eszeptizismoarekin ikusi da, eta formen jatorri ez-organikoa proposatua izan da.<ref>{{Erreferentzia|izena=D.C.|abizena=Golden|izenburua=Evidence for exclusively inorganic formation of magnetite in Martian meteorite ALH84001|orrialdeak=681–695|hizkuntza=en|abizena2=Ming|abizena3=Morris|abizena4=Brearley|abizena5=Lauer|abizena6=Treiman|abizena7=Zolensky|abizena8=Schwandt|abizena9=Lofgren|izena2=D.W.|izena3=R.V.|izena4=A.J.|izena5=H.V.|izena6=A.H.|izena7=M.E.|izena8=C.S.|izena9=G.E.|data=2004-05|url=https://doi.org/10.2138/am-2004-5-602|aldizkaria=American Mineralogist|alea=5-6|zenbakia=89|issn=0003-004X|doi=10.2138/am-2004-5-602|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

Marteko sateliteek detektatutako [[metano]] eta [[formaldehido]] kantitate txikiak bizitzaren ebidentzia direla adierazi da, [[konposatu kimiko]] horiek Marteko atmosferan azkar hautsiko zirelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Vladimir A.|abizena=Krasnopolsky|izenburua=Detection of methane in the martian atmosphere: evidence for life?|orrialdeak=537–547|hizkuntza=en|abizena2=Maillard|abizena3=Owen|izena2=Jean Pierre|izena3=Tobias C.|data=2004-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Icar..172..537K|aldizkaria=Icarus|alea=2|zenbakia=172|issn=0019-1035|doi=10.1016/j.icarus.2004.07.004|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Peplow,|abizena=Mark|izenburua=Formaldehyde claim inflames martian debate|hizkuntza=en|data=2005-02-25|url=https://doi.org/10.1038/news050221-15|aldizkaria=Nature News|doi=10.1038/news050221-15|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Hala ere, konposatu horiek aktibitate bolkanikoaren edo beste prozesu geologikoen bidez sortzen direla proposatu da baita ere, adibidez [[serpentinizazio]]aren bidez.<ref name=":20" />

[[Fitxategi:Mars-SubglacialWater-SouthPoleRegion-20180725.jpg|alt=Lurpeko uraren kokapena, Planum Australe zonaldean.|thumb|Lurpeko uraren kokapena, Planum Australe zonaldean.|ezkerrera]] Talka beirak, meteoroen talken eraginez sortutakoak, Lurrean biziaren seinaleak kontserbatzen ditu. Marteko talka kraterren gainazalean aurkitu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Impact glass stores biodata for millions of years|hizkuntza=en|url=https://news.brown.edu/articles/2014/04/impactglass|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=P.H.|abizena=Schultz|izenburua=Preserved flora and organics in impact melt breccias|orrialdeak=515–518|hizkuntza=en|abizena2=Harris|abizena3=Clemett|abizena4=Thomas-Keprta|abizena5=Zárate|izena2=R. Scott|izena3=S.J.|izena4=K.L.|izena5=M.|data=2014-06|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2014Geo....42..515S|aldizkaria=Geology|alea=6|zenbakia=42|issn=1943-2682|doi=10.1130/G35343.1|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Horrela, Marteko talka beira honek ere biziaren seinaleak gorde ahal ditu, tokian bizia existitu bazen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Karen|abizena=Northon|izenburua=NASA Spacecraft Detects Impact Glass on Surface of Mars|hizkuntza=en|data=2015-06-08|url=http://www.nasa.gov/press-release/nasa-spacecraft-detects-impact-glass-on-surface-of-mars|aldizkaria=NASA|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Martian glass: Window into possible past life?|hizkuntza=en|url=https://news.brown.edu/articles/2015/06/marsglass|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Maria|abizena=Temming|izenburua=Exotic Glass Could Help Unravel Mysteries of Mars|hizkuntza=en|url=http://www.scientificamerican.com/article/exotic-glass-could-help-unravel-mysteries-of-mars/|aldizkaria=Scientific American|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

2017ko maiatzean, Lurrean ezagutzen den lur gaineko [[Biziaren historia|biziaren lehenbiziko froga]] aurkitu zen 3.48 milioi urteko [[geiserita]] eta beste zenbait mineralen gordailuetan. Gordailu horiek, askotan, [[ur termal]] eta [[geiser]]retan egoten direnak, [[Pilbara Craton]] zonaldean, [[Mendebaldeko Australia]]n, topatu ziren. Aurkikuntza hori lagungarria izan daiteke Marteko bizi-seinale goiztiarrak bilatzeko leku hoberenak erabakitzeko orduan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=z3454192|izenburua=Oldest evidence of life on land found in 3.48 billion-year-old Australian rocks|data=2017-05-10|url=https://newsroom.unsw.edu.au/news/science-tech/oldest-evidence-life-land-found-348-billion-year-old-australian-rocks|aldizkaria=UNSW Newsroom|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Tara|abizena=Djokic|izenburua=Earliest signs of life on land preserved in ca. 3.5 Ga hot spring deposits|orrialdeak=15263|hizkuntza=en|abizena2=Van Kranendonk|abizena3=Campbell|abizena4=Walter|abizena5=Ward|izena2=Martin J.|izena3=Kathleen A.|izena4=Malcolm R.|izena5=Colin R.|data=2017-05-09|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2017NatCo...815263D|aldizkaria=Nature Communications|zenbakia=8|issn=2041-1723|doi=10.1038/ncomms15263|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

2018ko hasieran, komunikabideak zabaltzen hasi ziren Jura gunean aurkitutako arroketan fosilen antzeko egiturak zeudela. Baina proiektu horretako zientzialariek esan zutenez, egitura horiek prozesu geologiko baten eraginez sortuak bide dira, lehortzen ari den laku baten hondoan gertatutakoa. [[Igeltsu]]ko kristalen antzeko mineral zainekin lotuta egon litezke.<ref name=":21" />

2018ko ekainaren 7an, NASAk jakinarazi zuen ''Curiosity'' roverrak hiru milioi urteko arroka sedimentarioetan [[konposatu organiko]]ak aurkitu zituela,<ref>{{Erreferentzia|izena=Sean|abizena=Potter|izenburua=NASA Finds Ancient Organic Material, Mysterious Methane on Mars|hizkuntza=en|data=2018-06-07|url=https://www.nasa.gov/press-release/nasa-finds-ancient-organic-material-mysterious-methane-on-mars|aldizkaria=NASA|sartze-data=2018-10-16}}</ref> eta bizitza sortzen duten adreiluetako batzuk ere bazeudela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Curiosity Rover Finds Ancient 'Building Blocks for Life' on Mars|url=https://www.space.com/40819-mars-methane-organics-curiosity-rover.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Life on Mars? Rover’s Latest Discovery Puts It ‘On the Table’|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2018/06/07/science/mars-nasa-life.html|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

2018ko uztailean, zientzialariek Marten glaziar azpiko laku bat aurkitu zuten, planeta honetako lehenengo ur gorputz egonkor ezaguna. [[Planum Australe|Hegoaldeko poloko]] izotz kaskoaren oinarriaren azpitik 1,5 km-tara dago eta 20 km-ko zabalera du.<ref name=":22">{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Orosei|izenburua=Radar evidence of subglacial liquid water on Mars|orrialdeak=490–493|hizkuntza=en|abizena2=Lauro|abizena3=Pettinelli|abizena4=Cicchetti|abizena5=Coradini|abizena6=Cosciotti|abizena7=Paolo|abizena8=Flamini|abizena9=Mattei|izena2=S. E.|izena3=E.|izena4=A.|izena5=M.|izena6=B.|izena7=F. Di|izena8=E.|izena9=E.|data=2018-08-03|url=http://science.sciencemag.org/content/361/6401/490|aldizkaria=Science|alea=6401|zenbakia=361|issn=0036-8075|pmid=30045881|doi=10.1126/science.aar7268|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Large Body of Water on Mars Is Detected, Raising the Potential for Alien Life|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2018/07/25/science/mars-liquid-alien-life.html|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Lakua [[Mars Express]] satelitearen [[MARSIS]] radarraren bidez aurkitu zen eta datuak 2012ko maiatzaren eta 2015eko abenduaren artean bildu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Orosei|urtea=|izenburua=Supplementary materials for: Radar evidence of subglacial liquid water on Mars|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=490–493|ISBN=|hizkuntza=en|abizena2=Lauro|abizena3=Pettinelli|abizena4=Cicchetti|abizena5=Coradini|abizena6=Cosciotti|abizena7=Paolo|abizena8=Flamini|abizena9=Mattei|izena2=S. E.|izena3=E.|izena4=A.|izena5=M.|izena6=B.|izena7=F. Di|izena8=E.|izena9=E.|data=2018-08-03|url=http://science.sciencemag.org/content/361/6401/490|aldizkaria=Science|alea=6401|zenbakia=361|issn=0036-8075|pmid=30045881|doi=10.1126/science.aar7268|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Lakua eremu lau batean dago, ezaugarri topografiko berezirik ez duena, ekialdeko aldean izan ezik, bertan depresio bat baitago.<ref name=":22" />

== Sateliteak ==
[[Fitxategi:Phobos_deimos_diff.jpg|thumb|Phobos eta Deimosen tamaina-konparaketa]]
Martek bi [[Satelite natural|ilargi]] natural nahiko txiki ditu ([[Ilargia|Lurrekoarekin]] alderatuta), [[Phobos (satelitea)|Phobos]] (22 km-ko diametroa) eta [[Deimos (satelitea)|Deimos]] (12 km-ko diametroa), planetatik hurbil orbitatzen dutenak. Harrapatutako asteroideak direla dioen teoria denbora luzez hobetsi da, baina jatorria ez da ziurtatu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Martian moons: Phobos|hizkuntza=en|url=http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=31031|aldizkaria=sci.esa.int|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Bi sateliteak [[Asaph Hall]]ek 1877an aurkitu zituen. [[Phobos (mitologia)|Phobos]] ("izua/beldurra") eta [[Deimos (mitologia)|Deimos]] ("beldurra/terrorea") [[Greziar mitologia]]n, gudaren jainko [[Ares]] batailan laguntzen zuten semeak ziren eta Marte, Aresen baliokide erromatarra.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARES RETINUE - Greek Mythology|hizkuntza=en|url=http://www.theoi.com/Olympios/AresAttendants.html|aldizkaria=www.theoi.com|sartze-data=2018-10-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Hunt, G.|abizena=E.|izenburua=The Martian satellites - 100 years on|hizkuntza=en|abizena2=A.|abizena3=D.|abizena4=J.|abizena5=Jr.|abizena6=M.|izena2=Wilkins, G.|izena3=Pascu,|izena4=Veverka,|izena5=Michael, W. H.,|izena6=Woolfson,|data=1978-3|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1978QJRAS..19...90H|aldizkaria=Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society|zenbakia=19|issn=0035-8738|sartze-data=2018-10-15}}</ref> [[Greziera]] modernoan, ordea, planetak haren antzinako izen ''Ares'' gorde du (Aris: Άρης).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Greek names of the planets, how are planets named in Greek|data=2010-05-09|url=https://web.archive.org/web/20100509164917/http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

Marteko azaletik, Phobos eta Deimosen mugimendua eta Lurraren Ilargiarena ezberdinak dira. Phobos mendebaldetik agertzen da eta ekialdean ezkutatu: handik 11 ordura berriro ere agertzen da. Deimos orbita sinkronoaren kanpoaldean gutxigatik dago. [[Orbita sinkron]]oan egongo balitz, periodo orbitalak planetaren errotazio periodoarekin bat egingo luke. Desberdintasun txiki hori dela eta, ekialdetik espero den moduan igotzen da, baina, poliki-poliki. Deimosek 30 orduko orbita izan arren, 2,7 egun igarotzen dira ekuatorean legokeen behatzaile batentzat bere irteeratik sartu egiten den arte.<ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Phobos|hizkuntza=en|url=http://www.nineplanets.org/phobos.html|aldizkaria=www.nineplanets.org|sartze-data=2018-10-15}}</ref>

[[Fitxategi:Phobos fly-by animation ESA223006.gif|alt=Phobos eta Deimos sateliteen orbita|ezkerrera|thumb|Phobos eta Deimos sateliteen orbita]]Phobosen orbita altuera sinkronoaren azpitik dagoenez, Marteko [[itsasaldiaren indar]]rek pixkanaka bere orbita txikiagotzen ari dira. 50 milioi urte inguru barru, Marteren aurka talka egingo du edo hautsi egingo da, planetaren inguruko eraztun egitura bat sortuz.<ref name=":18" />

Bi ilargien jatorria ez da ondo ulertzen. Haien albedo baxuak eta [[kondrita]] karboniko konposizioak, [[asteroide]]en antzekoa, harrapaketa teoria babesteko datuak izan dira. Phobosen orbita ezegonkorrak duela gutxi harrapatua izan zela iradoki lezake, baina biek [[orbita zirkular]]rak dituzte, ekuatoretik gertu eta hau ez da ohikoa harrapatutako objektuetan, eta beharrezkoak liratekeen harrapaketa dinamikak konplexuak lirateke. Marteren historiaren hasieran [[akrezio]] bidez sortu zirela sinesgarria da, baina kasu horretan haien konposizioa Marteren antzekoa izan beharko litzateke, ez asteroideena.

Hirugarren aukera bat hirugarren gorputz baten talkaren ondorioz sortuak izatea izan liteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars Main Index/Science/Geological History/Moons of Mars|data=2007-05-17|url=https://web.archive.org/web/20070517181817/http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Azken ikerketen arabera, Phobosen barnealdea oso porotsua da<ref>{{Erreferentzia|izena=T. P.|abizena=Andert|izenburua=Precise mass determination and the nature of Phobos|orrialdeak=n/a–n/a|hizkuntza=en|abizena2=Rosenblatt|abizena3=Pätzold|abizena4=Häusler|abizena5=Dehant|abizena6=Tyler|abizena7=Marty|izena2=P.|izena3=M.|izena4=B.|izena5=V.|izena6=G. L.|izena7=J. C.|data=2010-05|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2010GeoRL..37.9202A|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=9|zenbakia=37|issn=0094-8276|doi=10.1029/2009GL041829|sartze-data=2018-10-15}}</ref> eta Marten ohikoak diren [[filosilikato]] eta beste mineral batzuez osatuta egon liteke.<ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Compositional interpretation of PFS/MEx and TES/MGS thermal infrared spectra of Phobos|orrialdeak=1308–1325|hizkuntza=en|data=2011-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0032063311000493|aldizkaria=Planetary and Space Science|alea=13|zenbakia=59|issn=0032-0633|doi=10.1016/j.pss.2011.01.019|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Datuon arabera, inpaktu baten ondorioz Martetik egotzitako materialak Marteren orbitan jasandako akrezioz sortua izan liteke,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars Moon Phobos Likely Forged by Catastrophic Blast|url=http://www.space.com/scienceastronomy/martian-moon-forged-by-catastrophic-blast-100927.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2018-10-15}}</ref> Lurraren [[Talka handiaren hipotesia|Ilargiaren jatorriaren teoria nagusiaren]] antzera. Marteren ilargien [[VNIR]] espektroak kanpoko gerrikoko asteroideen antzekoak diren arren, Phobosen [[infragorri]] termikoen espektroak edozein motatako kondritekin bateraezinak direla dirudi.<ref name=":19" />

Agian, Martek 50 eta 100 metro arteko diametroko ilargi gehiago izan litzake, eta datu teorikoek Phobos eta Deimosen artean hauts eraztun bat dagoela diote.<ref name=":16" />

== Esplorazioa ==
[[Fitxategi:HiRISE image of MSL during EDL (refined).png|alt=Mars Science Laboratory jausgailuan, Marteko atmosferan sartzen den unean|thumb|[[Mars Science Laboratory]] jausgailuan, Marteko atmosferan sartzen den unean]]Dozenaka tripulatu gabeko [[espazio ontzi]], [[orbitatzaile]], lurrartzeko [[zunda]]k eta [[Rover (astronautika)|roverrak]] barne, bidali dira Martera. [[Espazio programa sobietarra|Sobietar Batasunak]], [[NASA|Ameriketako Estatu Batuek]], [[Europako Espazio Agentzia|Europak]] eta [[Indian Space Research Organisation|Indiak]] bidali dituzte orain arte, eta planetaren azalera, klima eta geologia aztertu dituzte.

Orain dela gutxi, EAEko itxaropen zundak Marten ukitu zuen<ref>{{Erreferentzia|url=https://crosslink.ae/uaes-hope-probe-on-its-way-to-glory/|aldizkaria=crosslink.ae|sartze-data=2021-02-21}}</ref>.

2018an, Marte lanean ari diren zortzi espazio-ontziren egoitza da: sei orbitan (''[[2001 Mars Odyssey]], [[Mars Express]], [[Mars Reconnaissance Orbiter]], [[MAVEN]], [[Mars Orbiter Mission]]'' eta ''[[ExoMars Trace Gas Orbiter]]'') eta bi gainazalean, [[Mars Exploration Rover]] misioko [[Opportunity]]'' eta ''[[Mars Science Laboratory|Curiosity]]<nowiki/>roverrak''. ''Jendeak Marteko irudiak eska ditzake ''Mars'' ''Reconnaissance'' ''Orbiter''ren [[HiWish programa]]ren bidez.

''[[Curiosity]]'' roverra 2011ko azaroaren 26an jaurti zuten, eta Martera 2012ko abuztuaren 6an iritsi zen. Mars Exploration Rover misioko bi roverrak baino handiagoa eta aurreratuagoa da, eta orduko 90 metro mugi daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars Science Laboratory|data=2009-07-30|url=https://web.archive.org/web/20090730122143/http://marsprogram.jpl.nasa.gov/msl/overview/|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Esperimentuek lagin kimikoak hartzeko laser bat barne hartzen dute, arroken konposizioa 7 metroko distantziara ikertu dezakeena.<ref>{{Erreferentzia|izena=JPL,|abizena=NASA|izenburua=Chemistry & Camera (ChemCam) - Mars Science Laboratory|url=http://mars.jpl.nasa.gov/msl/mission/instruments/spectrometers/chemcam/|aldizkaria=mars.jpl.nasa.gov|sartze-data=2018-10-16}}</ref> 2013ko otsailaren 10ean, ''Curiosity''ren ibilgailuak beste planeta batean sakoneko lehenengo arroka laginak lortu zituen, bere zulaketa sistema erabiliz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars rover gets first drill sample|hizkuntza=en|data=2013-02-10|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-21399857|aldizkaria=BBC News|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Urte berean, Marteko lurrak masa bakoitzeko % 1,5 eta % 3 arteko ura duela aurkitu zuen (beste konposatu batzuei atxikita eta, beraz, ez da libreki eskuragarria).<ref>{{Erreferentzia|izena=Alok|abizena=Jha|izenburua=Nasa's Curiosity rover finds water in Martian soil|hizkuntza=en|data=2013-09-26|url=http://www.theguardian.com/science/2013/sep/26/nasa-curiosity-rover-mars-soil-water|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2018-10-16}}</ref> ''Mars Reconnaissance Orbite''rrek aurretik egindako behaketek Marteko hilabete beroenetan ur jarioa egon litekeela erakutsi zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars|hizkuntza=en|url=https://www.nasa.gov/mission_pages/MRO/news/mro20110804.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

2014ko irailaren 24an, [[Mars Orbiter Mission|''Mars Orbiter Mission'']] (MOM), Indiako Space Research Organisation erakundeak eraikia, Marteko orbitara iritsi zen. ISROk 2013ko azaroaren 5ean aireratu zuen MOM, Marteko atmosfera eta topografia aztertzeko asmoz. ''Mars Orbiter Mission''ek [[Hohmann transferentzia orbita]] bat erabili zuen Lurraren grabitazio eraginetik ihes egiten eta Marteko bidaia bederatzi hilabetetan egiteko. Misioa hau Asiako lehenengo planeta arteko misio arrakastatsua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ISRO: Mars Orbiter Mission|data=2013-11-09|url=https://web.archive.org/web/20131109013110/http://isro.gov.in/mars/home.aspx|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

[[Europako Espazio Agentzia]]k, [[Errusiako Espazio Agentzia Federala|Roscosmosekin]] lankidetzan, [[ExoMars Trace Gas Orbiter|''ExoMars Trace Gas Orbiter'']] satelitea eta [[Schiaparelli EDM|''Schiaparelli'' zunda]] jaurti zituen 2016ko martxoaren 14an.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan|abizena=Amos|izenburua=Mars probe despatched on methane quest|hizkuntza=en|data=2016-03-14|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-35799792|aldizkaria=BBC News|sartze-data=2018-10-16}}</ref> ''Trace Gas Orbiter'' sateliteak 2016ko urriaren 19an Marteko orbitan sartzea lortu zuen, baina Schiaparelli zundak bere lurreratze saiakeran porrot egin zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Update: R.I.P. Schiaparelli: Crash site spotted for European Mars lander|hizkuntza=en|data=2016-10-20|url=http://www.sciencemag.org/news/2016/10/update-rip-schiaparelli-crash-site-spotted-european-mars-lander|aldizkaria=Science {{!}} AAAS|sartze-data=2018-10-16}}</ref> 2018ko maiatzean, [[NASA]]k ''[[InSight]]'' lurrartze zunda jaurtiki zuen ''[[Mars Cube One|MarCO]] [[CubeSat]]s'' bikiarekin batera. Azken honek lurreratzea prestatzeko [[telemetria]] datuak jaso zituen. Misioak Marten 2018ko azaroaren 26ean lurrartu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=InSight Mars lander escapes cancellation, aims for 2018 launch – Spaceflight Now|hizkuntza=en|url=https://spaceflightnow.com/2016/03/09/insight-mars-lander-escapes-cancellation-aims-for-2018-launch/|aldizkaria=spaceflightnow.com|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=EiTB Radio Televisión Pública|abizena=Vasca|izenburua=InSight espazio-ontzia Martera iritsi da|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/6020279/insight-espazioontzia-martera-iritsi-da-2018ko-azaroak-26/?utm_campaign=General&utm_medium=RSS&utm_source=Gizartea|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2018-11-27}}</ref>

=== Etorkizuna ===
[[Fitxategi:Orion docked to Mars Transfer Vehicle.jpg|alt=Transferentzia nuklear termikoko ibilgailu bimodal baten kontzeptua, Lurreko orbita baxuan|thumb|Transferentzia nuklear termikoko ibilgailu bimodal baten kontzeptua, Lurreko orbita baxuan]] 

NASAk [[Mars 2020]] [[exobiologia]] ibilgailua jaurtitzeko asmoa du 2020ko uztailean edo abuztuan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=mars.nasa.gov|izenburua=Overview - Mars 2020 Rover|url=http://mars.jpl.nasa.gov/mars2020/mission/overview/|aldizkaria=mars.jpl.nasa.gov|sartze-data=2018-10-16}}</ref> [[Europako Espazio Agentzia]]k eta [[Errusiako Espazio Agentzia Federala]]k elkarlanean [[Rosalind Franklin (roverra)|''Rosalind Franklin'']] roverra eta azaleko plataforma jaurti asmo dute 2022. urtean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ExoMars to take off for the Red Planet in 2022|hizkuntza=en|url=http://www.esa.int/Newsroom/Press_Releases/ExoMars_to_take_off_for_the_Red_Planet_in_2022|aldizkaria=www.esa.int|sartze-data=2020-05-11}}</ref> [[Arabiar Emirerri Batuak|Arabiar Emirerri Batuek]] [[Mars Hope|''Mars Hope'']] satelitea 2020. urtean jaurtitzea aurreikusita dago, 2021. urtean Marteko orbitara iritsiko dena. Marteko atmosferaren azterketa globala egingo du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Excite News - UAE to explore Mars' atmosphere with probe named 'Hope'|url=http://apnews.excite.com/article/20150506/ml--emirates-mars_mission-a48c414829.html|aldizkaria=apnews.excite.com|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

XX. eta XXI. mendeetan zehar hainbat plan proposatu dira giza misioak Martera bidaltzeko, baina egun ez dago 2020ko hamarkada baino lehenago irits litekeen plan aktiborik. [[SpaceX]] enpresaren sortzaile [[Elon Musk]]<nowiki/>ek 2016ko irailean plan bat aurkeztu zuen, baikortasunez, 2024ean [[Espazio-turismo|turista espazialak]] Martera bidaltzeko, 10 mila milioi [[dolar]] inguruko garapen kostuarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elon Musk’s Plan: Get Humans to Mars, and Beyond|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2016/09/28/science/elon-musk-spacex-mars-exploration.html|sartze-data=2018-10-16}}</ref> 2016ko urrian, [[Barack Obama]] presidenteak AEBtako espazio politika berritu zuen 2030eko hamarkadan gizakiak bidaltzeko helburua lortzeko. Horretarako, [[Nazioarteko Espazio Estazioa]] teknologia inkubatzaile gisa erabiltzea proposatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Barack|abizena=Obama|izenburua=Barack Obama: America will take the giant leap to Mars|url=http://www.cnn.com/2016/10/11/opinions/america-will-take-giant-leap-to-mars-barack-obama/index.html|aldizkaria=CNN|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Can the U.S. Really Get Astronauts to Mars by 2030?|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2016/10/12/science/president-obama-nasa-mars.html|sartze-data=2018-10-16}}</ref> NASAren 2017ko Baimen Egintzak erakundea 2030eko hamarkadaren hasieran gizakia Marteko azalera eramateko norabidetu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=US Government Issues NASA Demand, ‘Get Humans to Mars By 2033’|hizkuntza=en|data=2017-03-09|url=https://futurism.com/us-government-issues-nasa-demand-get-humans-to-mars-by-2033/|aldizkaria=Futurism|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

== Astronomia Marten ==
Marten hainbat espazio ontzi orbital, lurreratze zunda eta rover ibilgailu daudenez, Martetik [[astronomia]] egitea posiblea da. Marteren satelite [[Phobos (satelitea)|Phobos]] [[Lurra]]ren [[Ilargia]]ren [[diametro angeluar]]raren heren bateko tamainan ikusten da, eta [[Deimos (satelitea)|Deimos]] berriz, izar baten antzera ikusten da, Lurretik [[Artizarra]]k duen distira baino pixka bat distiratsuagoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Deimos - Explore the Cosmos {{!}} The Planetary Society|data=2011-06-05|url=https://web.archive.org/web/20110605084317/http://www.planetary.org/explore/topics/mars/deimos.html|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

Lurrean ikusitako hainbat fenomeno Martetik ere ikusi dira, hala nola, [[Meteoro (astronomia)|meteoroak]] eta [[Aurora polar|aurorak]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Loup|abizena=Bertaux|izenburua=Discovery of an aurora on Mars|orrialdeak=790–794|hizkuntza=En|abizena2=Leblanc|abizena3=Witasse|abizena4=Quemerais|abizena5=Lilensten|abizena6=Stern|abizena7=Sandel|abizena8=Korablev|izena2=François|izena3=Olivier|izena4=Eric|izena5=Jean|izena6=S. A.|izena7=B.|izena8=Oleg|data=2005-06|url=https://doi.org/10.1038/nature03603|aldizkaria=Nature|alea=7043|zenbakia=435|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature03603|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Phobos eta Deimos sateliteen itxurazko tamainak [[Eguzkia]]rena baino txikiagoak dira. Hori dela eta, Eguzkiaren aurretik pasatzen direnean, [[trantsitu]] izena jasotzen du gertakariak, [[eklipse]] beharrean.<ref>{{Erreferentzia|izena=J. F.|abizena=Bell|izenburua=Solar eclipses of Phobos and Deimos observed from the surface of Mars|orrialdeak=55–57|hizkuntza=En|abizena2=Lemmon|abizena3=Duxbury|abizena4=Hubbard|abizena5=Wolff|abizena6=Squyres|abizena7=Craig|abizena8=Ludwinski|izena2=M. T.|izena3=T. C.|izena4=M. Y. H.|izena5=M. J.|izena6=S. W.|izena7=L.|izena8=J. M.|data=2005-07|url=https://doi.org/10.1038/nature03437|aldizkaria=Nature|alea=7047|zenbakia=436|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature03437|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Martian Moons Block Sun In Unique Eclipse Images From Another Planet|url=http://www.spacedaily.com/news/mars-mers-04zzzd.html|aldizkaria=www.spacedaily.com|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Merkurio eta Artizarraren trantsizioak ikusi dira ere Martetik. Lurrak egindako trantsizio bat ikusiko da Martetik 2084ko azaroaren 10ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Meeus,|abizena=J.|izenburua=Transits of Earth as Seen from Mars|hizkuntza=en|abizena2=E.|izena2=Goffin,|data=1983-4|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1983JBAA...93..120M|aldizkaria=Journal of the British Astronomical Association|zenbakia=93|issn=0007-0297|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

2014ko urriaren 19an, [[Siding Spring]] [[kometa]] Martetik oso hurbil pasa zen. Gertutasun horren ondorioz, baliteke [[Koma (astronomia)|komak]] planeta bildu izana.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=All Three NASA Mars Orbiters Healthy After Comet Flyby|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=4347|aldizkaria=NASA/JPL|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Comet’s Brush With Mars|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2014/10/19/science/a-comets-brush-with-mars.html|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Comet Siding Spring {{!}} Mars Express|url=http://blogs.esa.int/mex/category/comet-siding-spring/|aldizkaria=blogs.esa.int|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Madhumathi D.|abizena=S|izenburua=I’m safe and sound, tweets MOM after comet sighting|hizkuntza=en|data=2014-10-21|url=https://www.thehindu.com/sci-tech/science/im-safe-and-sound-tweets-mom-after-comet-sighting/article6520803.ece|aldizkaria=The Hindu|issn=0971-751X|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Althea V.|abizena=Moorhead|izenburua=The meteoroid fluence at Mars due to Comet C/2013 A1 (Siding Spring)|orrialdeak=13–21|hizkuntza=en|abizena2=Wiegert|abizena3=Cooke|izena2=Paul A.|izena3=William J.|data=2014-03|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2014Icar..231...13M|aldizkaria=Icarus|zenbakia=231|issn=0019-1035|doi=10.1016/j.icarus.2013.11.028|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Lisa|abizena=Grossman|izenburua=Fiercest meteor shower on record to hit Mars via comet|hizkuntza=en|url=https://www.newscientist.com/article/dn24715-fiercest-meteor-shower-on-record-to-hit-mars-via-comet.html|aldizkaria=New Scientist|sartze-data=2018-10-16}}</ref>
{{clear}}
{{Irudi multzo |align=center |direction=horizontal |total_width=800
 |image1=PIA21260 - Earth and Its Moon, as Seen From Mars.jpg |caption1=Lurra eta Ilargia (''[[Mars Reconnaissance Orbiter|MRO]]'' [[HiRISE]], 2016ko azaroa)
 |image2=MarsCuriosityRover-PhobosEclipsesSun-20130820.ogv |caption2=Bideoa: [[Phobos (satelitea)|Phobos]] Eguzki aurretik igarotzen (''[[Opportunity]]'', 2013ko abuztuaren 20a)
 |image3=Comet_C-2013_A1_Siding_Spring_flyby_from_Mars_Orbiter.jpg |caption3=[[C/2013_A1]] [[kometa]], Siding Spring izendatua, Martetik ikusia
}}

== Behaketa ==
[[Fitxategi:Apparent retrograde motion of Mars in 2003.gif|alt=Marteren itxurazko atzeranzko mugimenduaren animazioa, 2003an Lurretik ikusi zen eran|thumb|Marteren itxurazko atzeranzko mugimenduaren animazioa, 2003an Lurretik ikusi zen eran]]Marteren [[itxurazko magnitude]]a +0.71-koa da, 1.05-ko desbiderapen estandarrarekin.<ref name=":23">{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Mallama|izenburua=Computing apparent planetary magnitudes for The Astronomical Almanac|orrialdeak=10–24|hizkuntza=en|abizena2=Hilton|izena2=J.L.|data=2018-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2018A&C....25...10M|aldizkaria=Astronomy and Computing|zenbakia=25|issn=2213-1337|doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Marteren orbita eszentrikoa denez, Eguzkiaren [[Oposizio (astronomia)|oposizioan]] dagoenean magnitudea -3,0tik -1,4ra bitartekoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anthony|abizena=Mallama|izenburua=Planetary magnitudes: a planet's light curve gives important clues to its composition.(Exploring the Solar System)|orrialdeak=51(4)|hizkuntza=en|data=2011-01-01|url=https://trove.nla.gov.au/version/93911918|aldizkaria=Sky & Telescope|alea=1|zenbakia=121|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Gutxieneko distira +1.86 magnitudekoa da. planeta eguzkiarekin [[Lerrokatze (astronomia)|lerrokatuta]] dagoenean.<ref name=":23" /> Bere unerik distiratsuenetan, Marte ([[Jupiter]]rekin batera) zeruko bigarren objektu argitsuena da [[Artizarra]]ren ostean.<ref name=":23" /> Marte normalean horia, laranja edo gorria ikusten da. [[NASA]]ren ''[[Spirit]]'' roverrak, marroi berdexka, lokatz koloreko paisaiaren irudiak hartu ditu, kolore urdin-griseko arrokekin eta gorri argi koloreko harearekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lloyd, John,|abizena=1951-|izenburua=The book of general ignorance|orrialdeak=102, 299|argitaletxea=Faber and Faber|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/191753333|isbn=9780571241392|pmc=191753333|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Lurretik urrunen dagoenean, hurbilen dagoenean baino zazpi aldiz urrunago dago. Posiziorik okerrenean kokatzen denean, Eguzkiaren distiran galdu daiteke hilabete batzuetan. Bere posizio hoberenetan, 15 eta 17 urtero, eta beti uztailaren amaieran eta irailaren amaiera bitartean, gainazalen xehetasun asko ikus daitezke [[teleskopio]] batekin. [[Poloetako izotz-geruza|Poloetako izotz geruzak]] nahiko errez ikus daitezke, baita magnifikazio gutxirekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shallow Sky -- Mars|url=http://www.shallowsky.com/mars.html|aldizkaria=www.shallowsky.com|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

Marte oposiziora hurbiltzen denean, [[atzeranzko mugimendu]] aldi bat hasten da. Horrek esan nahi du atzeko aldeko izarrekin alderatuta, begizta moduko mugimendu bat egiten ari denaren itxura emango duela. Atzeranzko mugimendu honen iraupena 72 egunekoa da eta Martek bere distira maximoa mugimendu horren erdian lortzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Zeilik,|abizena=Michael.|izenburua=Astronomy: the evolving universe|orrialdea=14|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/46685453|edizioa=9th ed|isbn=0521800900|pmc=46685453|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

=== Gerturaketa hurbilenak ===
==== Erlatiboa ====
[[Fitxategi:Animation of Mars orbit around Earth.gif|thumb|Lurra erdigunean jarritako Marteko orbitaren animazioa 2003ko urtarriletik 2019ko urtarrilera<br />{{legenda|magenta|Marte}}{{legenda|RoyalBlue|Lurra}}]]
Marteren longitude geozentrikoa Eguzkiarekiko 180ºtakoa den momentuari oposizio esaten zaio. Momentu Lurretik hurbilen dagoen unetik hurbil dago. Oposizioa Lurretik hurbilen dagoen unetik 8,5 egunetara gertatu daiteke gehienez. Lurretik erlatiboki hurbilen dagoen distantzia 54 eta 103 milioi km inguru artekoa da, planetaren orbita [[Elipse|eliptikoa]] dela eta. Honek [[Diametro angeluar|tamaina angeluarren]] desberdintasun neurgarria sortzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Primer on Mars oppositions"|data=2012-08-09|url=https://web.archive.org/web/20120809014619/http://home.surewest.net/kheider/astro/SolexMars.txt|sartze-data=2018-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=HubbleSite: Image - Close Encounter: Mars at Opposition|url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/34/image/l|aldizkaria=hubblesite.org|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Marteren azkeneko oposizioa 2018ko uztailaren 27an gertatu zen,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Opinion {{!}} Mars Close Up|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2018/08/01/opinion/editorials/mars-water-life.html|sartze-data=2018-10-16}}</ref> 58 milioi km ingurura hurbildu zelarik. Marteren hurrengo oposizioa 2020ko urriaren 13an gertatuko da eta 63 milioi km ingurura hurbilduko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery. Appendices. University of Arizona Press.|data=2010-06-25|url=https://web.archive.org/web/20100625043926/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/appends.htm|sartze-data=2018-10-16}}</ref> Marteren oposizioen arteko batez besteko denbora, bere garai sinodikoa, 780 egunekoa da; baina oposizioen arteko egunak 764 eta 812 bitarte izan daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard|abizena=Nolle|izenburua=Astropro 3000-year Sun-Mars Opposition Tables, Part 6 ©2002 by Richard Nolle|url=http://www.astropro.com/features/tables/geo/su-ma/su-180-ma/SU180MA6.html|aldizkaria=www.astropro.com|sartze-data=2018-10-16}}</ref>

==== Absolutua, egungo daten inguruan ====
60.000 urtean Marte Lurretik egon den unerik hurbilena 2003ko abuztuaren 27an izan zen. 55.758.006 kilometrora (0.37271925 [[Unitate astronomiko|UA]]), 34.646.419 mi) hurbildu zen eta -2.88 [[Magnitude (astronomia)|magnitudea]] izan zuen. Hori gertatu zenean, oposiziora heltzeko egun bat falta zitzaion eta [[perihelio]]ra iristeko, hiru. Hori dela eta, Lurretik oso erraz ikus zitekeen. Hain hurbil egon zen [[Erdi Paleolito|K. a. 57.617ko]] irailaren 12an izan zen eta hurrengo aldia, 2287an izango da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SPACE.com -- NightSky Friday - Mars and Earth: The Top 10 Close Passes Since 3000 B.C.|data=2009-05-20|url=https://web.archive.org/web/20090520075032/http://www.space.com/spacewatch/mars_10_closest_030822.html|sartze-data=2018-10-16}}</ref>
== Behaketen historia ==
Marteren behaketaren historia Marteren oposizioek markatzen dute, planeta Lurretik hurbilen dagoenean eta, beraz, errazen ikusten den momentua. Bi urtetik behin gertatzen da. Are eta nabarmenagoak dira, Marte perihelioan dagoenean gertatzen diren oposizioak, 15 eta 17 urtero gertatzen direnak. Periheliotik hurbil egotean, Lurretik are eta hurbilago dago.

=== Antzinako eta Erdi Aroko behaketak ===
[[Fitxategi:Galileo.arp.300pix.jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], 1610. urtean Marte teleskopio bidez ikusi zuen lehenengo pertsona.<ref name=":25">{{Erreferentzia|izena=William T.|abizena=Peters|izenburua=The Appearances of Venus and Mars in 1610|orrialdeak=211–214|hizkuntza=en|data=1984-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1984JHA....15..211P|aldizkaria=Journal for the History of Astronomy|alea=3|zenbakia=15|issn=0021-8286|doi=10.1177/002182868401500306|sartze-data=2018-10-17}}</ref>|alt=|ezkerrera]]Antzinako [[sumer]]tarren ustez, Marte [[Nergal]] zen, gerra eta izurritearen jainkoa.<ref name=":24">{{Erreferentzia|izena=Rabkin, Eric|abizena=S.|izenburua=Mars : a tour of the human imagination|orrialdeak=9-11|argitaletxea=Praeger Publishers|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/57594341|isbn=0275987191|pmc=57594341|sartze-data=2018-10-17}}</ref> Sumeriar garaietan, Nergal garrantzia txikia zuen jainkoa zen, baina, beranduago, bere gurtza zentro nagusia [[Ninive]] hiria izan zen.<ref name=":24" /> Mesopotamiako testuetan, Marteri "hildakoen patua epaitzeko izarra" deitzen zaio.<ref>{{Erreferentzia|izena=Henry O.|abizena=Thompson|izenburua=Mekal: The God of Beth-Shan|orrialdea=255|argitaletxea=Brill Archive|hizkuntza=en|data=1970|url=https://books.google.com/books?id=kc0UAAAAIAAJ&pg=PA125|sartze-data=2018-10-17}}</ref> Antzinako egipziarrek idatzietan jada jasota dago Marte, gaueko zeruan dabilen objektu gisa, eta, K. a. 1534. urte inguruan, planetaren [[atzeranzko mugimendu]]a ezagutzen zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Novakovic,|abizena=B.|izenburua=Senenmut: An Ancient Egyptian Astronomer|hizkuntza=en|data=2008-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2008POBeo..85...19N|aldizkaria=Publications de l'Observatoire Astronomique de Beograd|zenbakia=85|issn=0373-3742|sartze-data=2018-10-17}}</ref> [[Neo-Babiloniar inperioa]]ren garaian, [[Babiloniar astronomia|astronomo babiloniarrek]] planeten posizioen erregistro zehatzak egiten zituzten eta haien portaeraren behaketa sistematikoak egiten zituzten. Marteren inguruan, bazekiten planetak 37 periodo sinodiko eta zodiakotik 42 zirkuitu egiten zituela 79 urtero. Metodo aritmetikoak asmatu zituzten planeten aurreikusitako posizioei zuzenketa txikiak egiteko.<ref>{{Erreferentzia|izena=North, John|abizena=David.|izenburua=Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology|orrialdeak=48-52|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/167514021|isbn=9780226594408|pmc=167514021|sartze-data=2018-10-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Swerdlow, N. M. (Noel|abizena=M.)|izenburua=The Babylonian theory of the planets|orrialdeak=24-72|argitaletxea=Princeton University Press|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/37493002|isbn=0691011966|pmc=37493002|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

K. a. IV. mendean, [[Aristoteles]]ek behatu zuen Marte Eguzkiaren atzean ostentzen zela okultazio batean, planeta urrunago zegoela adieraziz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles Lane|abizena=Poor|izenburua=The Solar System: A Study of Recent Observations|argitaletxea=G.P. Putnam's Sons|hizkuntza=en|data=1908|url=https://books.google.hn/books?id=1pElAAAAMAAJ&printsec=copyright&hl=es|sartze-data=2018-10-17}}</ref> [[Klaudio Ptolomeo|Ptolomeok]], [[Alexandria]]n bizitzen zen greziarrak,<ref>{{Erreferentzia|izena=Harland, David M. (David Michael),|abizena=1955-|izenburua=Cassini at Saturn : Huygens results|orrialdea=1|argitaletxea=Springer|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/191464543|isbn=9780387739786|pmc=191464543|sartze-data=2018-10-17}}</ref> Marteren mugimendu orbitalaren arazoa aztertu zuen. Ptolomeoren eredua eta bere astronomia lan kolektiboa ''[[Almagesto]]'' bolumen anitzeko bilduman aurkeztu zen, eta hurrengo hamalau mendeetan [[Astronomiaren historia#Erdi Aroko astronomia|mendebaldeko astronomiako]] erreferentzia tratatua bihurtu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Hummel, Charles|abizena=E.|izenburua=The Galileo connection : resolving conflicts between science & the Bible|orrialdeak=35-38|argitaletxea=InterVarsity Press|data=1986|url=https://www.worldcat.org/oclc/12807944|isbn=087784500X|pmc=12807944|sartze-data=2018-10-17}}</ref> Txinako antzinako literaturak baieztatzen du [[Txinatar astronomia|astronomo txinatarrek]] Marte ezagutzen zutela, gutxienez K. a. laugarren mendetik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Needham, Joseph,|abizena=1900-1995.|izenburua=The shorter Science and civilisation in China : an abridgement of Joseph Needham's original text|orrialdea=187|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1978-<1995>|url=https://www.worldcat.org/oclc/3345021|isbn=0521218217|pmc=3345021|sartze-data=2018-10-17}}</ref> V. mendean, [[Surya Siddhanta|''Surya Siddhanta'']] [[indiar astronomia]] testuak Marteren diametroa kalkulatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=RICHARD|abizena=THOMPSON|izenburua=Planetary Diameters in the Surya-Siddhanta|data=1997-01-01|url=https://www.researchgate.net/publication/237596509_Planetary_Diameters_in_the_Surya-Siddhanta|sartze-data=2018-10-17}}</ref> [[Ekialdeko Asia]]ko kulturetan, Marte tradizionalki "su izar" (txineraz: 火星) gisa aipatzen da, [[Wu Xing|bost elementuetan]] oinarrituta.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jan Jakob Maria|abizena=Groot|izenburua=Religion in China: Universism, a Key to the Study of Taoism and Confucianism|argitaletxea=G. P. Putnam's Sons|hizkuntza=en|data=1912|url=https://books.google.com/books?id=ZAaP7dyjCrAC&pg=PA300|sartze-data=2018-10-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Crump,|abizena=Thomas.|izenburua=The Japanese numbers game : the use and understanding of numbers in modern Japan|orrialdeak=39-40|argitaletxea=Routledge|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/52849360|isbn=0203318102|pmc=52849360|sartze-data=2018-10-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Homer Bezaleel|abizena=Hulbert|izenburua=The Passing of Korea|orrialdea=426||argitaletxea=Doubleday, Page|hizkuntza=en|data=1909|url=https://books.google.com/books?id=fxwpAAAAYAAJ&pg=PA426|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

[[XVII. mendea]]n, [[Tycho Brahe]]k Marteren egun argiko [[paralaxi]]a neurtu zuen, [[Johannes Kepler]]rek planetaren distantzia erlatiboa kalkulatzeko erabili zuena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Planetary astronomy from Renaissance to the rise of astrophysics. Part A, Tycho Brahe to Newton|orrialdea=109|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/490244846|zenbakia=2|isbn=0521242541|pmc=490244846|sartze-data=2018-10-17}}</ref> 1610. urtean, [[Galileo Galilei]] izan zen Marte [[teleskopio]] bidez ikusi zuen pertsona.<ref name=":25" /> Teleskopioa eskuragarri bihurtu zenean, Marteren egun argiko paralaxia berriro neurtu zen, [[Eguzkia]]ren eta [[Lurra]]ren arteko distantzia zehazteko. Lehen aldiz [[Giovanni Domenico Cassini]]k egin zuen 1672an. Lehen paralaje neurketak ez ziren oso zehatzak, garaiko tresnen kalitatea zela eta.<ref>{{Erreferentzia|izena=Hirshfeld,|abizena=Alan.|izenburua=Parallax : the race to measure the cosmos|orrialdeak=60-61|argitaletxea=W.H. Freeman and Co|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/45583430|isbn=0716737116|pmc=45583430|sartze-data=2018-10-17}}</ref> Artizarrak eragindako Marteren [[Ezkutaketa (astronomia)|ezkutaketa]] bakarra 1590eko urriaren 13an ikusi zen. [[Michael Maestlin]]ek behatu zuen [[Heidelberg]]en.<ref>{{Erreferentzia|izena=Albers, Steven|abizena=C.|izenburua=Mutual Occultations of Planets: 1557 to 2230|hizkuntza=en|data=1979-3|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1979S&T....57..220A|aldizkaria=Sky and Telescope|zenbakia=57|issn=0037-6604|sartze-data=2018-10-17}}</ref> Lurrazaleko egiturak zituen Marteko mapa bat marraztu zuen lehenengo pertsona [[Christiaan Huygens]] astronomo holandarra izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=William|abizena=Sheehan|izenburua=The Planet Mars: A History of Observation & Discovery|argitaletxea=University of Arizona Press|hizkuntza=en|data=1996|url=https://books.google.es/books/about/The_Planet_Mars.html?id=qSy6Hhbpjw4C&redir_esc=y|isbn=9780816516414|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

=== Marteko ubideak ===
{{Irudi multzo|direction=vertical|width=200|image1=Karte Mars Schiaparelli MKL1888.png|image2=Lowell Mars channels.jpg|image3=Mars HST Mollweide map 1999.png|caption1=Marteren mapa, [[Giovanni Schiaparelli]] astronomoak egina|caption2=Marteren marrazkia, Lowellek 1914 baino lehenago ikusi zuen gisan (hegoaldea goian)|caption3=Marteren mapa, [[Hubble espazio teleskopioa]]k egina, 1999ko oposiziotik hurbil (iparraldea goian)}}

[[XIX. mendea]]n, teleskopioen ebazpena azalerako ezaugarriak identifikatu ahal izateko mailara iritsi zen. 1877ko irailaren 5ean Marteren oposizio perihelikoa gertatu zen. Urte hartan, [[Giovanni Schiaparelli]] astronomo italiarrak [[Milan]]en 22 cm-ko teleskopio bat erabili zuen Marteko lehen mapa zehatza egiteko. Mapok ''canalli'' deituriko egiturak zituzten, geroago [[ilusio optiko]] bat zirela frogatu zen. “Canalli” hauek Marteko gainazalean zeuden lerro luze eta zuzenak ziren, eta Lurreko ibai ezagunen izenak eman zizkien. Berak erabilitako italierazko terminoa itsasarterekin lotuta dago adiera naturala du, baina gaizki itzuli zen ingelesera eta [[Ubide|egitura artifizialak]] zirelako ustea zabaldu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Dave|abizena=Snyder|izenburua=An Observational History of Mars.|url=http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html|aldizkaria=www.umich.edu|sartze-data=2018-10-17}}</ref><ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=Sagan, Carl,|abizena=1934-1996,|izenburua=Cosmos|orrialdea=109|url=https://www.worldcat.org/oclc/6280573|edizioa=First edition|isbn=0394502949|pmc=6280573|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

Behaketek eraginda, [[Percival Lowell]] orientalistak 30 eta 45 cm-ko teleskopioak zituen [[Lowell Behatokia|behatoki]] bat eraiki zuen. Marte aztertzeko erabili zen, bai azkeneko oposizio perihelikoan, 1894ko martxoaren 18an, baita hurrengo oposizio ez hain egokietan. Hainbat liburu argitaratu zituen Marte eta bertako biziaren inguruan, publikoan eragin handia izan zutenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Basalla,|abizena=George,|izenburua=Civilized life in the universe : scientists on intelligent extraterrestrials|orrialdeak=67-88|argitaletxea=Oxford University Press|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/71787944|isbn=0195171810|pmc=71787944|sartze-data=2018-10-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Life on Mars? You Read It Here First.|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2015/09/30/insider/life-on-mars-you-read-it-here-first.html|sartze-data=2018-10-17}}</ref> [[Ubide]] horiek beste astronomo batzuek independenteki ere topatu zituzten, hala nola, [[Henri Joseph Perrotin]] eta [[Louis Thollon]]ek Nizan, garai hartako teleskopio handienetako bat erabiliz.<ref>{{Erreferentzia|izena=K. Maria D.|abizena=Lane|izenburua=Geographers of Mars|orrialdeak=477–506|hizkuntza=en|data=2005-12|url=https://doi.org/10.1086/498590|aldizkaria=Isis|alea=4|zenbakia=96|issn=0021-1753|doi=10.1086/498590|sartze-data=2018-10-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Perrotin, Henri|abizena=Joseph|izenburua=Observations des canaux de Mars|hizkuntza=en|data=1886|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1886BuAsI...3..324P|aldizkaria=Bulletin Astronomique, Serie I|zenbakia=3|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

Urtaro aldaketek (poloetako kaskoen murriztea eta Marteko udan zehar sortzen diren eremu ilunak), kanalekin batera, Marten bizia zegoenaren espekulazioa eragin zuten, Urte luzez, Martek itsas zabalak eta landaretza zituela pentsatu zen. Teleskopioek inoiz ez zuten beharrezko ebazpena lortu espekulazio horiei buruzko frogak lortzeko. Teleskopio handiagoak erabili hala, ubide luze eta zuzen gutxiago ikusi ziren. [[Camille Flammarion|Flammarionek]] 1909an 84 cm-ko teleskopio batekin behaketa bat egin zuenean, forma irregularrak ikusi zituen, baina ubiderik ez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kevin|abizena=Zahnle|izenburua=Decline and fall of the martian empire|orrialdeak=209–213|hizkuntza=En|data=2001-07|url=https://doi.org/10.1038/35084148|aldizkaria=Nature|alea=6843|zenbakia=412|issn=0028-0836|doi=10.1038/35084148|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

1960ko hamarkadan oraindik ere Marteko biologiaren inguruko artikuluak argitaratu ziren, urtaro aldaketak azaltzeko modu bakarra [[Bizia Marten|bizia]] zela adieraziz. [[Ekosistema]] funtzional baterako ziklo kimikoen eta metabolismoaren azalpen zehatzak argitaratu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=F. B.|abizena=Salisbury|izenburua=Martian Biology: Accumulating evidence favors the theory of life on Mars, but we can expect surprises|orrialdeak=17–26|hizkuntza=en|data=1962-04-06|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1962Sci...136...17S|aldizkaria=Science|alea=3510|zenbakia=136|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.136.3510.17|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

=== Espazio-ontzien bisitak ===
[[NASA]]ren [[Mariner programa|''Mariner'' misioek]] 1960ko eta 1970eko hamarkadetako planeta bisitatu zuenean, kontzeptu horiek guztiz baztertu ziren. [[Viking programa|''Viking'']] ontziak bizitza detektatzeko egin zituen ikerketen emaitzak ezagutu zirenean, Marte hildako planeta kaltegarri bat dela orokorki onartu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ward, Peter D. (Peter Douglas),|abizena=1949-|izenburua=Rare earth : why complex life is uncommon in the universe|orrialdea=253|argitaletxea=Copernicus|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/40996050|isbn=0387987010|pmc=40996050|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

[[Mariner 9]] eta Viking espazio ontziek lortutako datuek, Marteren mapa hobeak egitea ahalbidetu zuten. Beste aurrerapauso garrantzitsu bat [[Mars Global Surveyor]] misioa izan zen, 1996an martxan jarri eta 2006ra arte lanean egon zena. Marteren [[topografia]], [[eremu magnetiko]]a eta gainazaleko mineralen inguruko mapa global eta zehatzak egin ziren datu horiekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bond,|abizena=Peter.|izenburua=Distant worlds : milestones in planetary exploration|orrialdea=119|argitaletxea=Copernicus Books in association with Praxis Pub|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/525030094|isbn=9780387683676|pmc=525030094|sartze-data=2018-10-17}}</ref> Mapa hauek sarean eskuragarri daude adibidez, [[Google Mars]]en. [[Mars Reconnaissance Orbiter]] eta [[Mars Express]] ontziek tresna berriekin planeta esploratzen jarraitu zuten, baita lurreko misioei laguntza emanez. NASAk bi tresna eskaintzen ditu sarean: Mars Trek, 50 urteko esplorazio datuak erabiliz planetaren bistaratzeak ematen dituena eta Experience Curiosity, Marten 3 dimentsioetan bidaiatzea simulatzen duena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gina|abizena=Anderson|izenburua=New Online Tools Bring NASA’s Journey to Mars to a New Generation|hizkuntza=en|data=2015-08-05|url=http://www.nasa.gov/press-release/new-online-tools-bring-nasa-s-journey-to-mars-to-new-generation-of-explorers|aldizkaria=NASA|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

== Marte kulturan ==
=== Martetar adimendunak ===
{{Nagusia|Martetarrak}}[[Fitxategi:Kirks Soap Yerkes Mars.jpg|alt=1893ko xaboi baten iragarkia, Marte populatua zegoenaren ideian oinarritua|thumb|1893ko xaboi baten iragarkia, Marte populatua zegoenaren ideian oinarritua]]Marten izaki adimendunak bizi zirelako ideia [[XIX. mendea]]ren bukaeran izugarri zabaldu zen. [[Giovanni Schiaparelli|Schiaparelliren]] ''canalli''en behaketak, [[Percival Lowell]]en liburuekin batera, ideia orokor bat bultzatu zuten: Marte lehortzen eta hiltzen ari zen planeta bat zela, eta bertako antzinako zibilizazioak [[ubide]]ak eraikitzen ari zirela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Percival Lowell had been inspired by the work of Giovanni Schiaparelli, a 19th century Italian astronomer who had observed lines on Mars that he had called canali, Italian for channels|data=2007-02-19|url=https://web.archive.org/web/20070219093537/http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm|sartze-data=2018-10-17}}</ref>

Pertsonalitate nabarmenen ohar eta aldarrikapen gehiago egon ziren "Marteko sukarra" deitu dena hauspotuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mars Fever|data=2003-08-31|url=https://web.archive.org/web/20030831084133/http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html|sartze-data=2018-10-17}}</ref> 1899an, [[Colorado Springs]]eko laborategian bere hargailuak erabiliz haririk gabeko zarata atmosferikoa aztertzen ari zen bitartean, [[Nikola Tesla]] asmatzaileak seinale errepikakor batzuk ikusi zituen. Haren ustetan, agian beste planeta batetik iritsitako irrati-komunikazioak ziren, ziurrenik Martetik. 1901eko elkarrizketa batean honakoa esan zuen Teslak:

{{esaera2|Denbora baten ostean, nik behatutako harrabotsak kontrol adimendun bat sortutako izan zitezkeela pentsatu nuen. Nahiz eta ezin izan nuen bere esanahia deszifratu, ezinezkoa zitzaidan guztiz akzidentalak zirela pentsatzea. Planeta batetik besterako agurra entzun dudan lehenengoa naizenaren sentimendua etengabe hazten ari da nigan.|Nikola Tesla<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Collier's / the national weekly.  v.26:14-v.27:13 JA-JE(1901).|orrialdeak=14-15|hizkuntza=en|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uiug.30112109670726;view=1up;seq=157|aldizkaria=HathiTrust|sartze-data=2018-10-17}}</ref><ref group="oh">It was some time afterward when the thought flashed upon my mind that the disturbances I had observed might be due to an intelligent control. Although I could not decipher their meaning, it was impossible for me to think of them as having been entirely accidental. The feeling is constantly growing on me that I had been the first to hear the greeting of one planet to another.</ref>}}

Teslaren teoriek [[William Thomson|Lord Kelvinen]] babesa jaso zuten. Azken horrek 1902an [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetara]] egindako bidaian, Teslak Estatu Batuetara bidalitako Marteko seinaleak jaso zituela pentsatu zuela esan zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cheney,|abizena=Margaret.|izenburua=Tesla, man out of time|orrialdea=162|argitaletxea=Prentice-Hall|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/7672251|isbn=0139068597|pmc=7672251|sartze-data=2018-10-17}}</ref> Kelvinek "tinko" ezeztatu zuen horrelakorik esan izana: "Benetan esan dudana ondoka da: Marteko biztanleak, baldin badaude, [[New York]] ikusteko gai izango direla dudarik gabe, batez ere, bertako elektrizitatearen distira"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=DEPARTURE OF LORD KELVIN.; His Denial and Last Words About the Planet Mars and Color Photography.|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/1902/05/11/archives/departure-of-lord-kelvin-his-denial-and-last-words-about-the-planet.html|sartze-data=2018-10-17}}</ref><ref group="oh">What I really said was that the inhabitants of Mars, if there are any, were doubtless able to see New York, particularly the glare of the electricity</ref>.

1901eko [[The New York Times|New York Timeseko]] artikulu batean [[Edward Charles Pickering]]ek, [[Harvard College Behatokia|Harvard College Behatokiko]] zuzendariak, [[Lowell Behatokia|Lowell Behatokiko]] telegrama bat jaso zuela esan zuen. Bertan Marte Lurrarekin komunikatzen saiatzen ari zela baieztatzen zen.

{{esaera2|1900eko abenduaren hasieran, Arizonako Lowell Behatokiko telegrama bat jaso genuen. Bertan Martetik (Lowell Behatokia Marten espezializatua dago) argi izpi bat proiektatu zela ikusi zuten, hirurogeita hamar minutu iraun zuena. Datu hauek Europara bidali nituen eta faksimile kopiak bidali nituen herrialde honetan zehar Bertako ikertzailea gizon arduratsu eta fidagarria da eta dudarik ez dago argia existitu zela. Marteko puntu geografiko ezagun batetik eman zen. Hori izan zen guztia. Orain istorioa munduan zehar zabaldu da. Europan Marterekin komunikatu naizela esan da, eta mota guztietako gehiegikeriak sortu dira. Argia zer izan zen, ez dugu jakiterik. Adimen zuen ala ez, inork ezin du esan. Azaldu ezina da guztiz.|Edward Charles Pickering<ref>{{Erreferentzia|izenburua=THE LIGHT FLASH FROM MARS.; Prof. Pickering Makes a Statement in Regard to Alleged Signals.|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/1901/01/16/archives/the-light-flash-from-mars-prof-pickering-makes-a-statement-in.html|sartze-data=2018-10-17}}</ref><ref group="oh">Early in December 1900, we received from Lowell Observatory in Arizona a telegram that a shaft of light had been seen to project from Mars (the Lowell observatory makes a specialty of Mars) lasting seventy minutes. I wired these facts to Europe and sent out neostyle copies through this country. The observer there is a careful, reliable man and there is no reason to doubt that the light existed. It was given as from a well-known geographical point on Mars. That was all. Now the story has gone the world over. In Europe it is stated that I have been in communication with Mars, and all sorts of exaggerations have spring up. Whatever the light was, we have no means of knowing. Whether it had intelligence or not, no one can say. It is absolutely inexplicable.</ref>}}

Pickeringek [[Texas]]en ispilu-multzoa sortzeko proposamena egin zuen ondoren, martetarrei seinaleak egiteko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fradin, Dennis|abizena=B.|izenburua=Is there life on Mars?|orrialdea=62|argitaletxea=McElderry Books|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/39654720|isbn=0689820488|pmc=39654720|sartze-data=2018-10-17}}</ref>
[[Fitxategi:Face-on-mars.jpg|alt=Marteko "aurpegia"|ezkerrera|thumb|Marteko "aurpegia"]]
Azkeneko hamarkadetan Marteren gainazalaren bereizmen handiko mapek, [[Mars Global Surveyor]]rek egindakoak kasu, ez dute inolako artefaktu edo bizitza “adimendun” arrastorik aurkitu. Hala ere, Marten mota horretako bizitza egon litekeelako espekulazio pseudozientifikoak aurrera dirau, [[Richard C. Hoagland]] bezalako esatarien laguntzarekin. Kanalaren eztabaidaren antzera, espekulazio horiek espazio ontziek hartutako irudietan hautemandako eskala txikiko egituretan oinarritzen dira, hala nola, "piramideak" eta "Marteko aurpegia" bezalakoak. [[Carl Sagan]] astronomo planetarioak idatzi zuen:

{{esaera2|Marte zonalde mitiko mota bat bihurtu da: bertan geure itxaropen eta beldur lurtarrak proiektatu ditugu|Carl Sagan<ref name="#1"/><ref group="oh">Mars has become a kind of mythic arena onto which we have projected our Earthly hopes and fears.</ref>}}

=== Marteko banderak ===
{{nagusia|Marteko bandera}}
[[Kanpo Espazioko Ituna]]k, bere II. artikuluan, espazioko objektuen gainean subirautza nazionalik aldarrikatu ezin dela zehazten du.<ref>{{Erreferentzia|abizena=United Nations|izenburua=United Nations treaties and principles on outer space: text of treaties and principles governing the activities of states in the exploration and use of outer space, adopted by the United Nations General Assembly.|argitaletxea=United Nations|hizkuntza=en|abizena2=Office for Outer Space Affairs|abizena3=United Nations|abizena4=General Assembly|data=2002|url=https://www.worldcat.org/title/united-nations-treaties-and-principles-on-outer-space-text-of-treaties-and-principles-governing-the-activities-of-states-in-the-exploration-and-use-of-outer-space-adopted-by-the-united-nations-general-assembly/oclc/51896365|isbn=9211009006|sartze-data=2018-10-17}}</ref> Beraz, ez dago Marteko erakunde ofizialik bandera ofizial bat ezartzeko. Hala ere, planetaren hainbat bandera garatu dira, bai fikzioan zein etorkizuneko gobernu hipotetiko batek erabiltzeko. Ezagunena [[Pascal Lee]]k garatutako da, baina badaude beste batzuk ere.

<gallery mode="packed">
FlagOfMars-OriginalColors.svg|Pascal Leek diseinaturiko bandera. Marteko etorkizuna irudikatu nahi du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pascal Lee Drawings and Paintings - FLAG OF MARS|hizkuntza=en|url=http://www.pascallee.net/artwork/flag-of-mars|aldizkaria=www.pascallee.net|sartze-data=2018-10-17}}</ref>
MarsFlag137.png|Tomas O. Paineren bandera. Lurra eta izar bat agertzen dira bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bulletins|orrialdeak=6–11|hizkuntza=en|data=2000-05-01|url=http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.2968/056003003|aldizkaria=Bulletin of the Atomic Scientists|alea=3|zenbakia=56|issn=0096-3402|doi=10.2968/056003003|sartze-data=2018-10-17}}</ref>
CalderHansenMarsFlag.png|Calder Hansenek diseinatutako bandera. Olympus sumendia eta izotz kaskoak daude irudikatuak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Flag of Mars|url=https://www.flagofmars.com/|aldizkaria=Flag of Mars|sartze-data=2018-10-17}}</ref>
Federal-Republic-Mars_flag_Moving-Mars_Greg-Bear.svg|Moving Mars nobelako bandera<ref>{{Erreferentzia|izena=Greg|abizena=Bear|izenburua=Moving Mars|argitaletxea=Open Road Media|hizkuntza=en|data=2014-04-01|url=https://books.google.com/books?id=4w8eAwAAQBAJ&lpg=PT121&ots=WY5avjvKrS&dq=red%20Mars%20and%20two%20moons%20in%20blue%20field%20above%20a%20diagonal,%20white%20below&pg=PT121#v=onepage&q=red%20Mars%20and%20two%20moons%20in%20blue%20field%20above%20a%20diagonal,%20white%20below&f=false|isbn=9781497607262|sartze-data=2018-10-17}}</ref>
Flag_of_Mars_Stranger_in_a_Strange_Land.svg|Stranger in a Strange Land nobelako bandera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Stranger in a Strange Land (novel)|url=http://flagspot.net/flags/fic_sisl.html|aldizkaria=flagspot.net|sartze-data=2018-10-17}}</ref>
</gallery>

=== Fikziozko obrak ===
[[Fitxategi:Alvim-correa12.jpg|alt="Munduen Gerra" liburuan, martetarrek ingalaterra inbaditzen dute.|thumb|[[Munduen Gerra|''Munduen Gerra'']] liburuan, martetarrek ingalaterra inbaditzen dute.]]
Martek hamaika fikzio obra inspiratu ditu. Hasieran, [[Viking programa|''Viking'' ontziek]] bisitatu aurretik, bertako biziaren inguruan erreferentziak ziren nagusi.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Victorian science in context|orrialdeak=268-272|argitaletxea=University of Chicago Press|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/699511098|isbn=9780226481104|pmc=699511098|sartze-data=2018-10-18}}</ref> XVII. mendeko obra batzuetan aipatzen dira jadanik Marterako bidaiak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Earths in Our Solar System Which are called Planets and the Earths in the Starry Heaven, and Their Inhabitants; Also the Spirits and Angels There From Things Heard and Seen"|url=http://www.swedenborgdigitallibrary.org/contets/EU.html|aldizkaria=www.swedenborgdigitallibrary.org|sartze-data=2018-10-18}}</ref> [[Herbert George Wells|H. G. Wellsen]] ''[[Munduen Gerra]]'' liburuan zefalopodo itxurako martetarrek [[Ingalaterra]]<nowiki/>ri eraso egin zioten.<ref>{{Erreferentzia|izena=John L.|abizena=Flynn|izenburua=War of the Worlds: From Wells to Spielberg|argitaletxea=Galactic Books|hizkuntza=en|data=2005|url=https://books.google.com/books/about/War_of_the_Worlds.html?id=T0aCSs1-23sC|isbn=9780976940005|sartze-data=2018-10-18}}</ref> Nobela horretan oinarrituta, [[Orson Welles|Orson Wellsek]] zuzeneko berri irrati programa bat egin zuen eta entzuleak aztoratu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The war of the worlds : Mars' invasion of earth, inciting panic and inspiring terror from H.G. Wells to Orson Welles and beyond|argitaletxea=Sourcebooks|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/52714609|isbn=1570719853|pmc=52714609|sartze-data=2018-10-18}}</ref> [[Gulliverren bidaiak|''Gulliverren bidaiak'']] liburuan, [[Jonathan Swift]]ek Marteko sateliteei egiten die erreferentzia 19. kapituluan, [[Asaph Hall]]ek aurkitu baino 150 urte lehenago.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Darling|izenburua=Jonathan Swift and the moons of Mars|url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/S/Swift.html|aldizkaria=www.daviddarling.info|sartze-data=2018-10-18}}</ref>

Beste obra garrantzitsu batzuk [[Ray Bradbury]]ren [[The Martian Chronicles|''The Martian Chronicles'']] dira: hor, giza esploratzaileek martetar zibilizazioa hondatzen dute; [[Edgar Rice Burroughs]]en ''[[Barsoom]]'' serieak, [[C. S. Lewis]]en [[Out of the Silent Planet|''Out of the Silent Planet'']] nobela<ref>{{Erreferentzia|izena=Schwartz, Sanford,|abizena=1948-|izenburua=C.S. Lewis on the final frontier : science and the supernatural in the Space trilogy|argitaletxea=Oxford University Press|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/237047613|isbn=9780195374728|pmc=237047613|sartze-data=2018-10-18}}</ref> eta [[Robert A Heinlein]]<nowiki/>en hainbait istorio daude.<ref>{{Erreferentzia|izena=Buker, Derek|abizena=M.|izenburua=The science fiction and fantasy readers' advisory : the librarian's guide to cyborgs, aliens, and sorcerers|argitaletxea=American Library Association|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/49011248|isbn=0838908314|pmc=49011248|sartze-data=2018-10-18}}</ref> [[Marvin Martetarra]] izeneko [[Looney Tunes|''Looney Tunes'']]eko pertsonaia bat ere badago, 1948an sortua.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rabkin, Eric|abizena=S.|izenburua=Mars : a tour of the human imagination|argitaletxea=Praeger Publishers|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/57594341|isbn=0275987191|pmc=57594341|sartze-data=2018-10-18}}</ref>

Behin [[Mariner programa|''Mariner'']] eta ''Viking'' espazio-ontziek Marteko errealitatea erakutsi zutenean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galaxy v24n04 (1966 04)|url=http://archive.org/details/Galaxy_v24n04_1966-04|sartze-data=2018-10-18}}</ref> fikziozko obretako gaiak aldatu ziren. Marteko zibilizazioen ordez, giza esplorazioa eta Marteren [[terraformazio]]a izan dituzte ardatz, baita Marteko kolonia batek Lurretik independizatzeko nahia ere.

Mota horretako obrarik famatuena [[Kim Stanley Robinson]]en [[Mars trilogia|''Mars'' trilogia]] da, Marteko banderaren inspirazio iturri izan dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pascal Lee Drawings and Paintings - FLAG OF MARS|hizkuntza=en|url=http://www.pascallee.net/artwork/flag-of-mars|aldizkaria=www.pascallee.net|sartze-data=2018-10-18}}</ref> [[Babylon 5|''Babylon 5'']] telesailaren argudioaren partea independentzia nahia da, baita ''[[Total Recall (1990eko filma)|Total Recall]]'' filmarena ere.

Nobela, film eta telesailez gain, komikiak, bideo-jokoak, rol jokoak eta musika ere eratu dira Marteren eraginaren pean.

== Oharrak ==
{{erreferentzia zerrenda|taldea="oh"|2}}

== Erreferentziak ==
<references responsive="" />

== Ikus, gainera ==

* [[Marteko geologia]]
* [[Phobos (satelitea)|Phobos]] eta [[Deimos (satelitea)|Deimos]]
* [[Mars Science Laboratory|''Curiosity'' zunda]]
* [[Bizia Marten]]

== Kanpo estekak ==
{{scholia}}{{Atari|2=Eguzki-sistema}}
* {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html NASA - Marteren ezaugarriak]
* {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/planets/marspage.html NASA - Marteri buruzko webgunea]

{{autoritate kontrola}}


{{Eguzki sistema aurkibidea}}
{{Bizia Eguzki-sisteman}}

[[Kategoria:Marte]]
[[Kategoria:Artikulu nabarmenduak]]