Metro-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{Argitzeko|luzera unitateari|Metro (argipena)}}
{{Unitate infotaula}}
'''Metro'''a (ikurra: '''m'''<ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=Laburtzapenen hiztegia|orrialdea=32|hizkuntza=eu|argitaratze-lekua=}}</ref>) [[distantzia]]k (edo [[luzera]]k, zientzia fisikoen hizkeran) neurtzeko [[Nazioarteko Unitate Sistema]]ko [[SIren oinarrizko unitateak|oinarrizko unitatea]] da. Haren definizioa hurrengoa da: [[argi]]ak [[segundo]] baten 299.792.458renean (1/299.792.458) [[huts (fisika)|hutsean]] ibilitako bidearen luzera da.

Definizio horrek ez du unitatearen tamaina aldatzen (ikus [[#Historia|Historia]] beherago), baina luzera eta denbora doitasun handiz bikoiztea ahalmentzen duten neurtzeko tekniketan izandako aurrerapen berriak kontuan hartzeko sartu zen (10<sup>13</sup>rainoko doitasuna denboraren kasuan).

Metro batek, gutxi gorabehera, 39,37 [[hazbete]] ditu (3,28 oinbete).

== Historia ==
[[Fitxategi:Mètre étalon (36, rue de Vaugirard, Paris).jpg|thumb|Metroaren eredua, 36 rue de Vaugirard, [[Paris]]]]

Mendeak joan, mendeak etorri, metroa definitzeko moduak aldatuz joan dira:

* [[1793]]: [[Iparburua|Ipar polotik]] [[Ekuatore]]rainoko distantziaren 1/10.000.000a.
* [[1795]]: [[Letoi]]z egindako behin-behineko metro txantiloiaren luzera.
* [[1799]]: [[Platino]]z egindako behin betiko metro prototipoaren txantiloien luzera.
* [[1889]]: Platinoz eta [[iridio]]z egindako nazioarteko metro prototipoaren X formako zeharkao sekzioarekin egindako txantiloiaren luzera.
* [[1960]]: Kriptonaren espektroan oinarritutako definizioa: 1.650.763,73 [[kripton]]-86 atomoaren 2p10 eta 5d5 mailen arteko iragaiteari dagokion erradiazioaren uhin luzera hutsean.
* [[1983]]: Argiaren lastertasunean oinarritutako definizioa: [[segundo]] baten 1/299.792.458an argiak hutsean ibilitako distantzia.

Izena bera [[greziera]]<nowiki/>zko ''metron'' (μετρον) hitzetik dator, "[[neurketa|neurri]] bat", [[frantses]]<nowiki/>ezko ''mètre'' hitzaren bitartez. [[XVIII. mendea]]n, luzera unitate estandarra definitzeko hurbiltze bi zeuden zabalduta. Bataren arabera metroa [[segundo]] bateko [[periodo (argipena)|periodo erdia]] zuen [[pendulu]] baten luzera izan behar zuen. Bestearen arabera, metroa Lurreko [[meridiano]] laurdenaren luzeraren hamar miloirena izan behar zen. [[1791|1791n]], [[Frantziako Zientzien Akademia]]k meridianoan oinarritutako definizioa aukeratu zuen, [[Paris]]ko meridianoa erabiliz, eta ez penduluaren periodoan oinarritutakoa, lur azalean, tokiaren arabera, [[grabitazio|grabitatearen]] indarra guztiz berdina ez delako eta, horren ondorioz, ezta penduluaren periodoa ere.

=== Metro patroia ===
[[Fitxategi:Platinum-Iridium meter bar.jpg|thumb| Platino-iridioz eginiko ''Metroaren Nazioarteko Prototipoa'' izeneko txantiloi estandarra: horixe izan zen estandarra 1960 arte, orduan [[Nazioarteko Unitate Sistema|SI]] sistema berriak [[kripton]]aren espektroko neurketa erabili zuen oinarri. 1983an oraingo metro definizioa eratu zen, [[argiaren abiadura]] hutsean oinarrituta. ([[NIST]])|alt=|300x300px]]

[[1793]]ko abuztuan, Frantziako Gobernu Errepublikarrak luzera unitate estandarra Parisetik igarotzen zen meridiano laurdenaren hamarmiloirena (10<sup>-7</sup>a) izango zela eta izena ''mètre'' izango zuela ebatzi zuen. Bost urte geroago aukeratutako arkuaren ikerketa amaitu zen eta hiru platinozko txantiloi eta burdinazko kopia batzuk egin ziren. Geroago egindako azterketek meridiano laurdenaren luzera txarto neurtuta zegoela (Lurraren lautasuna txarto kalkulatu zelako) eta, horren ondorioz, metroaren lehenengo prototipoa milimetro baten bosten bat laburregia zela erakutsi zuten. 10<sup>-7</sup> ratioa mantentzeko metroaren luzera aldatu beharrean, metroa barra batean egindako marra biren arteko distantzia legez definitu zen. Beraz, poloetatik igarotzen den [[Lurra]]ren zirkunferentziaren luzera dagoeneko ez da zehazki berrogei miloi metrokoa.

Dena den, XIX. mendearen bukaera aldean, Frantzian gordetako txantiloiak oinarritzat harturik, nazioarteko batzorde bat antolatu zen, modu ofizialean mundu osoko zientzialariek metro patroia eta kilogramo-patroia zehazki definitzeko eta onartzeko. Horrela, garai hartako gerrak eta arrazoi politikoak tarteko, ordu arteko Frantziaren kontrolpean egondako sistema metrikoa Nazioarteko Erakunde baten eskuetara pasatu zen, nahiz bulegoak Parisen egon.

[[1870]]eko hamarkadan lortutako zehaztasun berriaren ondorioz, neurtzeko estandar berriak garatzeko, nazioarteko konferentzia batzuk izan ziren. [[1875]]eko [[Metroaren Konbentzioa|Metroaren Tratatuak]] (''Convention du Mètre'') [[Sèvres]]en (Frantzia) kokatu behar zen Pisu eta Neurketen Nazioarteko Bulegoa (''Bureau international des poids et mesures'', BIPM) sortzea agindu zuen. Erakunde berri horrek gorde behar zituen metroaren eta [[kilogramo]]aren prototipo berriak, eginda egon eta gero; eta egingo zituen euren eta nazioetako beste prototipoen konparaketak. Erakunde horrek [[1889]]an beste prototipo berri bat sortu zuen, ''Metroaren Nazioarteko Prototipoa'' ehuneko laurogeita hamar [[platino]]z eta ehuneko hamar [[iridio]]z osatutako metal nahasturaz egindako barra estandarrean zeuden marra biren arteko distantzia legez finkatuz.

Metro-patroi berriaren txantiloia ixa formako sekziodun barra bat izan zen. Forma hori eman zitzaion neurketak egitean flexioaren efektua murrizteko. Materiala platino-iridiozko aleazioa zen. Barra hartan grabaturik zeuden bi marka paralelo, eta horien arteko distantziak determinatzen zuen zehazki metroaren luzera, neurketa egiteko barra 0&nbsp;°C-ko tenperaturan egonik. [[Kilogramo patroi|Kilogramo-patroia]] ere material bereko zilindro batez eraiki zen. 

[[Fitxategi:CGKilogram.jpg|thumb|Kilogramo-patroiaren txantiloia, zilindro-forman platino-iridiozko aleazioaz egina.]]

Txantiloi horiek munduko herrialdeetara zabaltzeko, Londresko enpresa batek hogeita hamar metro-prototipo eta berrogei kilogramo-prototipo fabrikatu zituen. Azkenik, 1889ko Pisu eta Neurrien Batzar Orokorrean (CGPM siglaz ezaguna, frantseseko ''Conférence générale des poids et mesures'' izenetik), mundu zabaleko zientzialariek metro-patroi eta kilogramo-patroi nazioarteko modura onartu zituzten prototipo haietako 6 zenbakidun barra eta X letradun zilindroa, eta prototipo horiek Parisko bulegoan gorde ziren. Gainerako kopiak parte hartutako estatuen artean banatu ziren, lurralde bakoitzeko patroi modura erabiliak izateko.

Metro-patroia nazioarteko araua izan da 1960. urtera arte. Izan ere, definizio zehatzagoa egiteko asmoz, urte horretan metroa birdefinitua izan zen, kripton-86 isotopoaren erradiazioaren uhin-luzeran oinarriturik. Eta azkenik, 1983an, 17. Konferentzia Nagusiak definizio hori ere baztertu zuen, azken definizioa onartuz: haren arabera, metroa argiak hutsean 1/299 792 458 segundoan egiten duen ibilbidearen luzera da.

=== Uhin-luzera ===
[[1893]]an, gailuaren asmatzailea eta distantzia estandarra definitzeko argiaren [[uhin-luzera]] bat erabiltzearen bultzatzailea zen [[Albert Abraham Michelson|Albert A. Michelsonek]] neurtu zuen lehenengoz metro estandarra [[interferometro]] baten bidez. [[1925]]rako, [[interferometria]] sarritan erabiltzen zen BIPMan. Hala eta guztiz ere, [[1960 ]]arte Metroaren Nazioarteko Prototipoa zuen metroaren estandarra izan zen. Metroaren nazioarteko lehenengo prototipoa oraindino mantentzen da BIPMan [[1889]]an zehaztutako egoeran.

1960an, hamaikagarren Pisu eta Neurketen Konferentzia Orokorrak <!--General Conference on Weights and Measures--> (CGPM, ''Conférence générale des poids et mesures'') honela definitu zuen metroa [[Nazioarteko Unitate Sistema|SI]] sistema berrian: 1,650,763.73 bider [[kripton]]-86 atomoaren [[espektro elektromagnetiko|espektroko]] [[laranja kolore|laranja]]-[[gorri]] emisio linearen uhin-luzera [[huts (argipena)|hutsean]].

=== Argiaren-abiadura ===
Zehazgabetasuna areago txikitzeko, [[1983]]ko hamazazpigarren CGPMak metroaren definizioa oraingo definizioaz ordezkatu zuen, metroaren luzera [[denbora]] eta [[argiaren abiadura]]n oinarrituz:
:''Metroa argia segundo baten (1/299.792.458)ean hutsean ibilitako bidearen luzera da.''

Kontuan hartu definizio horrek zehatz finkatzen duela argiaren lastertasuna hutsean 299,792,458 metro segundokotan. Argiaren propietate fisikoetan oinarritutako definizioak zehatzagoak eta bikoizteko errazagoak dira, argiaren propietateak aldaezintzat hartzen direlako.

== Pisu eta Neurrien Nazioarteko Batzordearen 2018ko 26. Batzar Orokorra ==
Fisikaren eta teknologiaren arloetan izandako aurrerapenak direla eta, 2011-2014 bitartean izandako bileretan, Pisu eta Neurrien Nazioarteko Batzordearen (frantsesez, ''Comité international des poids et mesures'', CIPM) azpibatzorde baten proposamena kontuan harturik, oinarrizko zazpi unitateen definizioen berrikustea erabaki zen 2018ko 26. Batzar Orokorrean. Horren arabera, aldaketa hauek adostu ziren, 2019ko maiatzetik aurrera indarrean jartzeko:<ref>{{erreferentzia|url=https://fr.wikipedia.org/wiki/Red%C3%A9finition_du_Syst%C3%A8me_international_d%27unit%C3%A9s_de_2018-2019|izenburua=Redéfinition du Système international d'unités de 2018-2019|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=fr|formatua=}}</ref><blockquote>«Betiere oinarrizko zazpi unitateak ('''''segundoa''''', '''''metroa''''', '''''kilogramoa''''', '''''amperea''''', '''''kelvina''''', '''''mola''''' eta '''''kandela''''') bere horretan gorderik, unitate horiek birdefinitu egin dira beraien balioak zazpi konstante fisiko unibertsalen bidez zehaztuz. Definizio berriek hobetu egin dute SI sistema, unitateen balioa aldatu gabe.»</blockquote>SI sistema zehazten duten zazpi konstante unibertsalak honako hauek dira:

* '''Zesio-133 atomo ez-pertubatuaren oinarrizko egoeraren trantsizio hiperfinaren frekuentzia''' <math>\Delta \nu_{\text {Cs}} = \text {9 192 631 770 Hz}
</math> da,
* '''Argiak hutsean duen abiadura''' <math>c = \text {299 792 458 m s}^{-1}</math> da,
* '''Planck-en konstantea'''ren balio numerikoa <math>h = \text {6,626 070 15} \times 10^{-34} \text {J s}</math> da,
* '''Oinarrizko karga elektrikoa'''ren balioa <math>e = \text {1,602 176 634} \times 10^{-19} \text { C}</math> da,
* '''Boltzmann-en konstantea'''k <math>k = \text {1,380 649} \times 10^{-23} \text {J K}^{-1}</math> balio du,
* '''Avogadroren konstantea'''ren balioa <math>\text {1 }N_{\text {A}} =
\text {6,022 140 76} \times 10^{23} \text { mol}^{-1}</math> da,
* '''-eko erradiazio monokromatikoaren argi-eraginkortasuna'''ren balioa <math>K_{\text {cd}} = \text {683 lm W}^{-1}</math> da.

Ondorioz, zazpi oinarrizko unitateak goiko taulan adierazitako moduan daude birdefiniturik zazpi konstante unibertsal horien bitartez.

=== Metroaren definizio ofizial berria ===

Erabaki hori kontuan harturik, metroaren balioa aldatu gabe, metroaren definizioa honelaxe idfatzi da:<blockquote>«'''Metroa''' definiturik geratzen da hutseko argiaren abiaduraren balio numerikoa <math>c = \text {299 792 458 m s}^{-1}</math> izanik, segundoa <math>\Delta \nu_{\text {Cs}}</math> konstante unibertsalaren bitartez definiturik egonik.»</blockquote>Zer esanik ez, <math>\Delta \nu_{\text {Cs}}</math> konstante unibertsala zesio-133 atomo ez-pertubatuaren oinarrizko egoeraren trantsizio hiperfinaren frekuentzia da.
== Magnitude mailak ==

* '''Dezimetro'''a (sinboloa: '''dm'''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Laburtzapenen hiztegia|orrialdea=123}}</ref>) metroaren hamarrena da. Apur bat zaharkituta egon arren, oraindik erabiltzen da arlo batzuetan, '''cm'''etan neurtzea zehatzegia delako.
** [[dezimetro kubiko]]a bolumenak neurtzeko arrunta, [[litro]] baten baliokidea, [[kimika]]n eta beste zientzia batzuetan erabilia, esate baterako, [[molaritate]]a adierazteko.
* '''Zentimetro'''a (sinboloa: '''cm'''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Laburtzapenen hiztegia|orrialdea=31|argitaratze-lekua=}}</ref>) metroaren ehunena da.
* '''Milimetro'''a (sinboloa: '''mm'''<ref name=":0" />) metroaren milarena da.
** mm batek, gutxi gorabehera, 0,03937 [[hazbete]]<nowiki/>ren luzera du.
** Egindako euriaren kopurua ere '''mm'''etan ematen da, eurigailuan neurtu bezala.
* '''Mikrometro'''a (sinboloa: '''µm'''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Laburtzapenen hiztegia|orrialdea=112|hizkuntza=eu}}</ref>) metroaren milioirena da (1×10<sup>−6</sup>&nbsp;m)
** Batzuetan '''um''' sinboloa erabiltzen da, μ erabiltzeko aukera ez dagoenean, adibidez, idazmakinaz idaztean.
** Mikrometroa [[infragorri|erradiazio infragorriaren]] [[uhin-luzera|uhin luzeraneurtzeko]] ohikoa da.
** Batzuek (batez ere [[astronomia]]n eta [[erdieroale]]en industrian) antzinako '''mikra''' edo '''mikroi''' izenak eta/edo '''µ''' ikurra bakarrik erabiltzen dituzte izen eta ikur ofizialen ordez, nahiz eta era ofizialean ez egokitzat hartuta egon. Ofizialak izan ziren 1879tik 1967 arte.
** [[Mikrometro]]<nowiki/>a neurriak hartzeko gailu baten izena ere bada.
* '''Nanometro'''a (sinboloa: '''nm'''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Laburtzapenen hiztegia|orrialdea=146|hizkuntza=eu}}</ref>) is 1×10<sup>−9</sup> metro.
** beste gauza batzuen artean [[argi ikusgai]]a (400 '''nm'''tik 700 '''nm''' arte), [[ultramore|erradiazio ultramore]] eta [[gamma izpi]]en [[uhin-luzera]]k neurtzeko erabiltzen da.
** Testu zaharretan (e.b. 1958 baino lehenago idatzietan, alegia), '''nm'''a batzuetan, lehengo "mikron" izenean oinarrituta, "mµ" edo "milimikron" legez agertzen da. '''SI'''an ez dira onartzen aurrizki bikoitzak eta gaur egun inoiz ez dira ikusten edo entzuten horrelako ikur eta izenak.
* '''Pikometro'''a (sinboloa: '''pm''') 10<sup>−12</sup> metro.
** [[Atomo]]en neurriko distantziak neurtzeko sarritan erabilia; atomoen diametroak ~30 '''pm''' eta 600 '''pm''' artean daude.
* '''Femtometro'''a (sinboloa: '''fm''') 10<sup>−15</sup> metro.
** [[Atomo]]en guneen diametroak neurtzeko maiz erabilia. Atomo baten gunearen diametroa 15 '''fm'''ak artekoa da. [[Neutroi]]en eta [[protoi]]en diametroak gutxi gorabehera 1 '''fm'''koak dira.
** [[Enrico Fermi]] fisikaria dela eta, partikulak ikertzen dituzten fisikarien hizkeran femtometroa askotan '''fermi''' izena hartzen du (sinboloa: femtometroarena).
* '''Attometro'''a (sinboloa: '''am''') 10<sup>−18</sup> metro, hau da metro baten triloirena.
** [[Elektroi]] baten erradioa gutxi gorabehera 1 '''am'''koa dela suposatzen da.
* '''Zeptometro'''a (sinboloa: '''zm''') 10<sup>−21</sup> metro, hau da, metro baten triliarrena.
* '''Yoktometro'''a (sinboloa: '''ym''') 10<sup>−24</sup> metro, edo metro baten kuadriloirena.

== Nazioarteko sistemaren multiploak ==
Taula honetan metro unitatearen [[Multiplo (matematika)|multiploak]] agertzen dira:<ref>{{Erreferentzia|izena=Derek|abizena=McNally|izenburua=IAU Style Book|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=892–950|data=1990|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-94-009-0497-2_8|aldizkaria=Transactions of the International Astronomical Union|isbn=978-0-7923-0582-8|sartze-data=2019-12-04}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Melanie|abizena=Ross|izenburua=New prefixes in the SI: ronto, quecto, ronna, quetta|argitaletxea=ANAB|hizkuntza=en|data=2022-12-06|url=https://blog.ansi.org/anab/new-prefixes-si-ronto-quecto-ronna-quetta/#gref}}</ref>
{| class="wikitable"
|+Metroaren (m) multiploak Nazioarteko Sisteman
! colspan="3" |Azpimultiploak
! rowspan="12" |
! colspan="3" |Multiploak
|-
!Balioa
!Sinboloa
!Izena
!Balioa
!Sinboloa
!Izena
|-
|{{val|e=-1|u=m}}
|dm
|dezimetro
|{{val|e=1|u=m}}
|dam
|dekametro
|-
|{{val|e=-2|u=m}}
|cm
|zentimetro
|{{val|e=2|u=m}}
|hm
|hektometro
|-
|{{val|e=-3|u=m}}
|mm
|milimetro
|{{val|e=3|u=m}}
|km
|[[kilometro]]
|-
|{{val|e=-6|u=m}}
|μm
|mikrometro
|{{val|e=6|u=m}}
|Mm
|megametro
|-
|{{val|e=-9|u=m}}
|nm
|nanometro
|{{val|e=9|u=m}}
|Gm
|gigametro
|-
|{{val|e=-12|u=m}}
|pm
|pikometro
|{{val|e=12|u=m}}
|Tm
|terametro
|-
|{{val|e=-15|u=m}}
|fm
|femtometro
|{{val|e=15|u=m}}
|Pm
|petametro
|-
|{{val|e=-18|u=m}}
|am
|attometro
|{{val|e=18|u=m}}
|Em
|exametro
|-
|{{val|e=-21|u=m}}
|zm
|zeptometro
|{{val|e=21|u=m}}
|Zm
|zettametro
|-
|{{val|e=-24|u=m}}
|ym
|yoktometro
|{{val|e=24|u=m}}
|Ym
|yottametro
|-
|{{val|e=-27|u=m}}
|rm
|rontometro
!
|{{val|e=27|u=m}}
|Rm
|ronnametro
|-
|{{val|e=-30|u=m}}
|qm
|quectometro
!
|{{val|e=30|u=m}}
|Qm
|quettametro
|}

== Unicode ==

[[Unicode]]k '''cm''' zentimetroa (㎝), '''cm<sup>2</sup>''' zentimetro koadroa (㎠) eta '''cm<sup>3</sup>''' zentimetro kubikoa (㎤) adierazteko sinboloak ditu, baita '''mm''' milimetroa (㎜), '''mm<sup>2</sup>''' milimetro koadroa (㎟) eta '''mm<sup>3</sup>''' milimetro kubikoa (㎣) laburtzeko ere; baina Asiako sortaldeko zabalera tinkoko [[CJK]] letra-tipoekin bakarrik erabil daitezke, [[ideograma]] txinatar zein japoniar baten tamainakoak direlako.

== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}

== Bibliografia ==

* ''A Dictionary of Scientific Units - including dimensionless numbers and scales''. 5th Edition 1986. H.G. Jerrard and D.B. McNeill.
* ''Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa'', Elhuyar, Donostia (2009). {{ISBN|978-84-92457-00-7}}.
* ''Laburtzapenen hiztegia.'' Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, Gasteiz (2010).
* M. Ensunza, J.R. Etxebarria & J. Iturbe, ''Zientzia eta teknikarako euskara. Zenbait hizkuntza-baliabide (II. argitalpena)'', Udako Euskal Unibertsitatea (UEU), Bilbo, 2008, {{ISBN|978-84-8438-164-8}}.
* Jose Ramon Etxebarria, ''Zientzia eta teknikako euskara arautzeko gomendioak'', Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, Gasteiz, 2011, {{ISBN|978-84-457-3136-9}}.
* Jose Ramon Etxebarria, ''Komunikazioa euskaraz ingeniaritzan,'' Udako Euskal Unibertsitatea (UEU), Bilbo, 2014, {{ISBN|978-84-8438-522-6}}.

== Ikus, gainera ==
* [[Nazioarteko Unitate Sistema|SI]]
* [[SI aurrizkiak]]
* [[Nazioarteko Unitate Sistema]]
* [[Magnitude mailak]]
* [[Planck-en luzera]]

== Kanpo estekak ==

* [http://physics.nist.gov/cuu/Units/meter.html History of the metre at the U.S. National Institute of Standards and Technology (NIST)]
* [https://web.archive.org/web/20110607152538/http://www1.bipm.org/en/si/history-si/evolution_metre.html History of the metre at the International Bureau of Weights and Measures (BIPM)]
* [http://www.mel.nist.gov/div821/museum/timeline.htm Timeline of history of the metre at the NIST]
* [https://web.archive.org/web/20050209222536/http://www1.bipm.org/en/scientific/length/ Bureau International des Poids et Measures - Lengths]
{{autoritate kontrola}}

{{Luzera unitate aurkibidea}}
{{Nazioarteko Unitate Sistema}}

[[Kategoria:SIko oinarrizko unitateak]]
[[Kategoria:Luzera unitateak]]