Mol-en iturria ikusi

{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
{{beste erabilpenak|kontzeptu kimikoari|Belgikako hiria|Mol (Belgika)}}
[[Fitxategi:1 mol karbono.png|thumb|250x250px|2019ra arte, 12 gramo karbono-12n neurtutako atomo kopuruak zehazten zuen molaren balioa. Gaur egungo balioa zehatza da, baina oso gutxi urruntzen da aurreko definiziotik.]]
'''Mola''' (unitate-sinboloa: mol) substantzia-kantitatearen unitatea da [[Nazioarteko Unitate Sistema|SI sisteman]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=IUPAC - mole (M03980)|hizkuntza=en|url=https://goldbook.iupac.org/terms/view/M03980}}</ref> Substantzia-kantitatea (magnitude-sinboloa: ''n'') [[Substantzia kimiko|substantzia]] jakin baten lagin batean dauden gauzaki elementalen kopurua da. Definizioz, mol batek zehazki {{gaps|6,022|140|76|e=23}} gauzaki elemental ditu eta balio honi [[Avogadroren zenbakia]] deritzo.<ref>{{erreferentzia|urtea=2011|izenburua=SI Units – Amount of Substance|argitaletxea=NIST|hizkuntza=en|url=https://www.nist.gov/pml/owm/si-units-amount-substance}}</ref> Lehen, mola [[Karbono|karbono-12aren]] 12 [[Gramo|gramotan]] dagoen atomo kopurua zen,<ref>{{erreferentzia|urtea=2018|izenburua=Redefining the Mole|argitaletxea=NIST|hizkuntza=en|url=https://www.nist.gov/si-redefinition/redefining-mole}}</ref> 2019an birdefinitu zen arte. Substantziaren arabera, gauzaki elementala [[atomo]], [[molekula]], [[ioi]], ioi-talde edo [[Elektroi|elektroia]] bezalako [[partikula azpiatomiko]] bat izan daiteke. Adibidez, 10 ur molekulek ([[Konposatu kimiko|konposatu kimikoa]]) eta 10 merkurio atomok ([[Elementu kimiko|elementu kimikoa]]), gauzaki elementalen kantitate bera dute, nahiz eta substantzia ezberdinak izan.

Mola kimikan asko erabiltzen da erreaktibo eta produktu kantitateak adierazteko erreakzio kimikoetan. Adibidez, 2&nbsp;H<sub>2</sub>&nbsp;+&nbsp;O<sub>2</sub>&nbsp;→&nbsp;2&nbsp;H<sub>2</sub>O ekuazio kimikotik uler daiteke 2&nbsp;mol [[Hidrogeno|hidrogenok]] (H<sub>2</sub>) eta 1&nbsp;mol [[Oxigeno|oxigenok]] (O<sub>2</sub>) erreakzionatzen dutela 2&nbsp;mol ur (H<sub>2</sub>O) eratzeko. Kontzentrazio molarra ere sarri erabiltzen da, solutu-kantitatea disoluzio bolumenarekiko (mol/L).

== Erlazionatutako kontzeptuak ==

=== Masa molarra ===
[[Masa molar|Masa molarra]] (magnitude-sinboloa: ''M'') substantzia baten masaren eta kantitatearen arteko erlazioa da. Hau da, substantzia baten mol baten masa da. SIko unitateak kg/mol dira,<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Ambler|abizena=Thompson|urtea=2008|izenburua=Guide for the Use of the International System of Units (SI)|orrialdeak=27|hizkuntza=en|abizena1=Barry N.|abizena2=Taylor|izena1=Taylor|izena2=Barry N|url=https://physics.nist.gov/cuu/pdf/sp811.pdf}}</ref> baina ia beti [[Gramo|g]]/mol bezala adierazten da.

: <math>M_\mathsf{substantzia} = \frac{m_\mathsf{substantzia}}{n_\mathsf{substantzia}}</math>

Substantzia baten [[Masa molekular|masa molekularrekin]] (magnitude-sinboloa: ''M<sub>r</sub>'') erlazionatuta dago; balio bera duena baina unitate desberdina ([[Masa atomikoaren unitate|u]]). Masa molekularra substantzia baten gauzaki elemental bakar baten masa da, masa molarra aldiz {{gaps|6,022|140|76|e=23}} gauzaki elementalen masa da. Adibidez, [[Sodio|sodioaren]] kasuan:<ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=Table of Isotopic Masses and Natural Abundances|argitaletxea=University of Alberta|hizkuntza=en|url=https://www.chem.ualberta.ca/~massspec/atomic_mass_abund.pdf}}</ref>

: ''M<sub>r</sub>''(Na) = 22,990&nbsp;u
: ''M''(Na) = 22,990&nbsp;g/mol

Sodioaren [[isotopo]] egonkor bakarra <sup>23</sup>Na denez<ref name=":0" /> naturan bere atomo guztiek masa bera dute eta ondorioz lagin baten masa molarra beti izango da 22,990&nbsp;g/mol. Elementu askok ordea isotopo egonkor bat baino gehiago dute eta bakoitzaren ugaritasuna iturriaren araberakoa da. Kasu horietan masa molarra [[Batezbesteko aritmetiko haztatu|batazbesteko haztatu]] baten bidez kalkulatzen da, lagin bateko isotopo bakoitzaren masa molar eta ugaritasuna kontuan hartuta.

[[Sodio kloruro|Sodio kloruroan]] (NaCl) adibidez, kloroak bi isotopo egonkor ditu, ondorengo masa isotipiko eta ugaritasun naturalekin:<ref name=":0" />

: ''M<sub>r</sub>''(<sup>35</sup>Cl) = 34,969&nbsp;u (%&nbsp;75,78)
: ''M<sub>r</sub>''(<sup>37</sup>Cl) = 36,966&nbsp;u (%&nbsp;24,22)

Hortaz, konposatua eratzeko bi konbinazio daude, bakoitzaren masa molekularra atomoen masen batura izanik. Kloroaren ugaritasunak baldintzatzen du osorik konbinazio bakoitzaren ugaritasuna, sodioaren isotopo egonkor bakarra dagoelako.

: ''M<sub>r</sub>''(Na<sup>35</sup>Cl) = 22,990&nbsp;u + 34,969&nbsp;u = 57,959&nbsp;u (%&nbsp;75,78)
: ''M<sub>r</sub>''(Na<sup>37</sup>Cl) = 22,990&nbsp;u + 36,966&nbsp;u = 59,956&nbsp;u (%&nbsp;24,22)

Masa molarra jakiteko unitateak g/mol-era aldatu besterik ez da egin behar. Hau da, Na<sup>35</sup>Cl konposatuaren lagin puru baten masa molarra 57,959&nbsp;g/mol izango litzateke, baina naturan bere ugaritasuna txikiagoa denez batazbestekoa egin behar da. Kloro isotopoen ugaritasuna kontuan hartuz gero, sodio kloruroaren batazbesteko masa molarra da:

: ''M''(NaCl) = (57,959&nbsp;g/mol)(%&nbsp;75,78) + (59,956&nbsp;g/mol)(%&nbsp;24,22) = 58,44&nbsp;g/mol

Hala ere, elementu batzuetan isotopo egonkor bakar baten ugaritasuna %&nbsp;99 baino handiagoa da. Honen eredu dira [[Hidrogeno|hidrogenoa]] (<sup>1</sup>H), [[Helio|helioa]] (<sup>4</sup>He), [[Karbono|karbonoa]] (<sup>12</sup>C), [[Nitrogeno|nitrogenoa]] (<sup>14</sup>N), [[Oxigeno|oxigenoa]] (<sup>16</sup>O), [[Argon|argona]] (<sup>40</sup>Ar), [[Banadio|banadioa]] (<sup>51</sup>V), [[Lantano|lantanoa]] (<sup>139</sup>La), [[Tantalo|tantaloa]] (<sup>181</sup>Ta) eta [[Uranio|uranioa]] (<sup>238</sup>U).<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|izena=Gregory F.|abizena=Herzog|urtea=2022|izenburua=Isotope|argitaletxea=Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/science/isotope}}</ref> Elementu hauen edo beraien konposatuetan isotopo ugarienez egindako lagin baten eta lagin natural baten masa molarren ezberdintasuna oso txikia da. Adibidez, ez dago ezberdintasun handirik soilik <sup>1</sup>H eta <sup>16</sup>O dituen uraren (18,011 g/mol) eta ur lagin arrunt baten (18,015 g/mol) artean.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Water|argitaletxea=PubChem|hizkuntza=en|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/962}}</ref>

Masa molarra erabilgarria substantzia-kantiatea jakiteko, beharrezko datua erreakzio kimikoetan. Adibidez, 250&nbsp;g uretan dagoen kantitatea da:

: <math>n(\mathrm{H_2O}) = \frac{m(\mathrm{H_2O})}{M(\mathrm{H_2O})} 
= \frac{250\ \mathrm{g}}{18,\! 015\ \mathrm{g/mol}} 
= 13,\! 9\ \mathrm{mol}</math>

=== Kontzentrazio molarra ===
Kontzentrazio molarra edo molaritatea (magnitude-sinboloa: ''c'') da solutu baten substantzia-kantitatea moletan disoluzioaren bolumenarekiko.<ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|izenburua=13.6: Specifying Solution Concentration - Molarity|hizkuntza=en|url=https://chem.libretexts.org/Bookshelves/Introductory_Chemistry/Map%3A_Introductory_Chemistry_(Tro)/13%3A_Solutions/13.06%3A_Specifying_Solution_Concentration-_Molarity#:~:text=The%20symbol%20for%20molarity%20is,the%20molarity%20of%20a%20substance.}}</ref>

: <math>c_\mathsf{solutua} = \frac{n_\mathsf{solutua}}{V_\mathsf{disoluzioa}}</math>

SIko unitate estandarra mol/m<sup>3</sup> den arren, egoera gehienetan praktikoagoa izaten da kontzentrazio molarra mol/L bezala adieraztea, baita ere molar deitua (unitate-sinboloa: M).<ref name=":1" /> Adibidez, 0,1&nbsp;M sodio kloruro disoluzio akuoso batek solutuaren 0,1&nbsp;mol ditu disoluzioaren litro bakoitzeko.

=== Molalitatea ===
Molalitatea (magnitude-sinboloa: ''b'') solutu baten substantzia-kantitatea da moletan disoluzioaren masarekiko. SIko unitateak mol/kg dira.<ref>{{erreferentzia|izena=Thompson|abizena=Ambler|urtea=2008|izenburua=Guide for the Use of the International System of Units (SI)|argitaletxea=National Institute of Standards and Technology|orrialdea=28|abizena2=Taylor|izena2=Barry N|url=https://physics.nist.gov/cuu/pdf/sp811.pdf}}</ref>

: <math>b_\mathsf{solutua} = \frac{n_\mathsf{solutua}}{m_\mathsf{disoluzioa}}</math>

=== Frakzio molarra ===
Frakzio molarra (magnitude-sinboloa: ''x'') substantzia baten mol kopurua da nahasketan dauden mol kopuru totalaren artean. Adimentsionala da; ez du unitaterik.<ref>{{erreferentzia|izena=Ambler|abizena=Thompson|urtea=2008|izenburua=Guide for the Use of the International System of Units (SI)|argitaletxea=National Institute of Standards and Technology|orrialdea=25|hizkuntza=en|abizena2=Taylor|izena2=Barry N|url=https://physics.nist.gov/cuu/pdf/sp811.pdf}}</ref>

: <math>x_{\mathsf{substantzia}} = \frac{n_{\mathsf{substantzia}}}{n_{\mathsf{totala}}}</math>

Adibidez, 20,0 g sodio kloruro (58,44 g/mol) 100 g uretan (18,015 g/mol) disolbatu ezkero, solutuaren frakzio molarra da:

: <math>\begin{align}
x\mathsf(\mathrm{NaCl}) &= \frac{n(\mathrm{NaCl})}{n(\mathrm{NaCl})+n(\mathrm{H_2O})} \\[3pt]
&= \mathrm{\frac{\frac{20,0 \ g}{58,44 \ g/mol}}{\frac{20,0 \ g}{58,44 \ g/mol} + \frac{100 \ g}{18,015 \ g/mol}}} \\[3pt]
&= 0,\!0581
\end{align}</math>

Gas nahasketa batean, gas bakoitzaren [[Presio partzial|presio partziala]] frakzio molarrarekiko proportzionala da.

=== Bolumen molarra ===
Bolumen molarra (magnitude-sinboloa: ''V''<sub>m</sub>) substantzia baten bolumenaren eta kantitatearen arteko erlazioa da, edo mol batek okupatzen duen espazioa. SIko unitatea m<sup>3</sup>/mol da, baina L/mol ere erabiltzen da.<ref>{{erreferentzia|izena=Ambler|abizena=Thompson|urtea=2008|izenburua=Guide for the Use of the International System of Units (SI)|argitaletxea=National Institute of Standards and Technology|orrialdea=26|hizkuntza=en|abizena2=Taylor|izena2=Barry N|url=https://physics.nist.gov/cuu/pdf/sp811.pdf}}</ref>

: <math>V_m(\mathsf{substantzia}) = \frac{V_\mathsf{substantzia}}{n_\mathsf{substantzia}}</math>

Gas ideal baten bolumen molarra 22,4&nbsp;L da egoera estandarretan (101&nbsp;325&nbsp;Pa, 273&nbsp;K).<ref>{{erreferentzia|urtea=2020|izenburua=11.5: Applications of the Ideal Gas Law- Molar Volume, Density and Molar Mass of a Gas|argitaletxea=Chemistry LibreTexts|hizkuntza=en|url=https://chem.libretexts.org/Bookshelves/General_Chemistry/Map%3A_Structure_and_Properties_(Tro)/11%3A_Gases/11.05%3A_Applications_of_the_Ideal_Gas_Law-_Molar_Volume_Density_and_Molar_Mass_of_a_Gas}}</ref> Solido eta likidoetan, bolumen molarra ia konstantea da eta substantziaren araberakoa.{{clear}}

== Erlazionatutako unitateak ==
SIko beste unitateak bezala, molak azpimultiploak eta multiploak ere baditu. Hala ere, hauetatik gehienak oso gutxi erabiltzen dira.
{| class="wikitable"
|+Molaren multiploak SIn
! colspan="3" |Azpimultiploak
! rowspan="14" |
! colspan="3" |Multiploak
|-
!Balioa
!Sinboloa
!Izena
!Balioa
!Sinboloa
!Izena
|-
|{{val|e=-1|u=mol}}
|dmol
|dezimol
|{{val|e=1|u=mol}}
|damol
|dekamol
|-
|{{val|e=-2|u=mol}}
|cmol
|zentimol
|{{val|e=2|u=mol}}
|hmol
|hektomol
|-
|{{val|e=-3|u=mol}}
|mmol
|milimol
|{{val|e=3|u=mol}}
|kmol
|kilomol
|-
|{{val|e=-6|u=mol}}
|μmol
|mikromol
|{{val|e=6|u=mol}}
|Mmol
|megamol
|-
|{{val|e=-9|u=mol}}
|nmol
|nanomol
|{{val|e=9|u=mol}}
|Gmol
|gigamol
|-
|{{val|e=-12|u=mol}}
|pmol
|pikomol
|{{val|e=12|u=mol}}
|Tmol
|teramol
|-
|{{val|e=-15|u=mol}}
|fmol
|femtomol
|{{val|e=15|u=mol}}
|Pmol
|petamol
|-
|{{val|e=-18|u=mol}}
|amol
|attomol
|{{val|e=18|u=mol}}
|Emol
|examol
|-
|{{val|e=-21|u=mol}}
|zmol
|zeptomol
|{{val|e=21|u=mol}}
|Zmol
|zettamol
|-
|{{val|e=-24|u=mol}}
|ymol
|yoktomol
|{{val|e=24|u=mol}}
|Ymol
|yottamol
|-
|{{val|e=-27|u=mol}}
|rmol
|rontomol
|{{val|e=27|u=mol}}
|Rmol
|ronnamol
|-
|{{val|e=-30|u=mol}}
|qmol
|quectomol
|{{val|e=30|u=mol}}
|Qmol
|quettamol
|}

Gauzaki elementalen kopurua beti denez [[zenbaki oso]] bat, substantzia batean zehazki eduki daitekeen unitate txikiena femtomola da. Adibidez, elementu baten femtomol bat zehazki {{gaps|602|214|076}} atomo dira. Aldiz, attomol bat zehazki {{gaps|602|214,076}} atomo izango lirateke, zentzurik ez duena zenbaki osoa ez delako.

Molaren unitate eratorri bakarra [[katal]]a da, [[Jarduera katalitiko|jarduera katalitikoa]] definitzeko erabilia, eta bere balioa mol bat segundoko da.

==[[Fitxategi:Jakindun logoa.png|left|24px]] Ariketak ==
<gallery mode="packed" heights="120px" style="background-color: #fef6e7; margin-left: 0;">
Fitxategi:Substantzia kantitateak Mola.webm|Masa substantzia-kantitatera (molak) bihurtzea.
Fitxategi:Masa molarra erabili.webm|Masa molarra erabiltzea.
Fitxategi:Molalitatea eta frakzio molarra 3 DBH Azalpena.webm|Molak aldatzeko prozesua.
Fitxategi:Bolumen molarra azalpena eta ariketa.webm|Bolumen molarraren azalpena.
Fitxategi:Substantzia kantitateak molaritatea.webm|Substantzia kantitateak.
</gallery>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Kanpo estekak ==

{{autoritate kontrola}}

{{Nazioarteko Unitate Sistema}}

[[Kategoria:Sustantzia kantitate unitateak]]
[[Kategoria:SIko oinarrizko unitateak]]