Oxigeno-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}{{Elementu kimiko infotaula
| izena = Oxigenoa
| ikurra = O
| zenbakia = 8
| kolorea = rgb(160, 255, 160)
| ezkerrekoa = [[Nitrogeno]]a
| eskuinekoa = [[Fluor]]ra
| goikoa = -
| behekoa = [[Sufre|S]]
| seriea = [[ez-metal]]ak, [[anfigeno]]ak
| taldea = 16
| periodoa = 2
| orbitala = p
| itxura = gas gardena, likido urdin argia
| irudia =
| masa atomikoa = 15,9994(3)
| konfigurazioa = 1s<sup>2</sup> 2s<sup>2</sup> 2p<sup>4</sup>
| elektroiak = 2, 6
| egoera = [[gas]]a
| dentsitatea = 1,429
| urtze-puntua k = 54,36
| urtze-puntua c = -218,79
| urtze-puntua f = -361,82
| urtze-entalpia = (O<sub>2</sub>) 0,444
| irakite-puntua k = 90,20
| irakite-puntua c = -182,95
| irakite-puntua f = -297,31
| irakite-entalpia = (O<sub>2</sub>) 6,82
| beroa = 29,378
| 1 =
| 10 =
| 100 =
| 1 k = 61
| 10 k = 73
| 100 k = 90
| kristala = kubikoa
| oxidazioa = 2, 1, -1, '''-2'''<br />(oxido neutroa)
| elektronegatibitatea = 3,44
| ionizazioa = 1.a: 1.313,9 [[joule moleko|kJ/mol]]<br />2.a: 3.388,3 [[joule moleko|kJ/mol]]<br />3.a: 5.300,5 [[joule moleko|kJ/mol]]
| batezbestekoa = 60
| kalkulatua = 	48
| kobalentea = 	73
| van der waals = 152
| eroankortasuna = 26,58x10<sup>-3</sup>
| abiadura = 330
| isotopoak =
{{!}} <sup>16</sup>O
{{!}} %99,76
{{!}} colspan="4" {{!}} O egonkorra da 8 [[neutroi]]rekin
{{!}}-
{{!}} <sup>17</sup>O
{{!}} %0,039
{{!}} colspan="4" {{!}} O egonkorra da 9 [[neutroi]]rekin
{{!}}-
{{!}} <sup>18</sup>O
{{!}} %0,201
{{!}} colspan="4" {{!}} O egonkorra da 10 [[neutroi]]rekin
{{!}}-
}}
'''Oxigenoa''' [[elementu kimiko]] bat da, '''O''' [[elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|ikurra]] eta 8 [[atomo zenbaki|atomo-zenbakia]] dituena. Grezieraz ὀξύς (''oxys''; «azido», hitzez hitz «zorrontz», azidoen zaporeei erreferentzia) eta -γόνος (''-gonos''; «jatorria»).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Breve historia de la quimica / Introduccion a Las Ideas Y Conceptos De La Quimica / Introduction to Ideas and Concepts of Chemistry.|argitaletxea=Alianza Editorial Sa|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/701020154|isbn=9788420664217|pmc=701020154|sartze-data=2018-11-07}}</ref> Aspaldi, oxigenoa [[azido|azidoa]] ekoizteko ezinbestekoa zela uste zen; horregatik, oxigenoak "azidoa sortzen duen" esan nahi du. Baldintza estandarretan (T&nbsp;=&nbsp;0&nbsp;K eta p&nbsp;=&nbsp;1&nbsp;atm), bi oxigeno [[atomo]] lotzen dira [[dioxigenoa]] sortuz. Dioxigenoa [[gas]] diatomiko, usaingabe eta zapore gabekoa da, O<sub>2</sub> formularekin izendatzen dena eta bizitza lurtarrarentzat ezinbestekoa dena.

[[Taula periodikoa]]n, 16. taldean (kalkogenoak edo oxigenoideak) eta 2. periodoan kokatuta dago. Oxigenoaren balentziari dagokionez, arruntena −2 da, baina beste batzuk ere baditu (−1,+1,+2, ...). Oxigenoa [[ez-metal]]a da eta elementu gehienekin erraz erreakzionatzen du, [[Gas noble konposatu|gas nobleekin]], [[metal geldoak|metal geldoekin]] eta [[halogeno]]ekin izan ezik. Halaber, [[oxidatzaile]] sendoa eta [[elektronegatibotasun]] handieneko bigarren elementua da fluorraren ondoren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark Winter, University of Sheffield and WebElements|abizena=Ltd|izenburua=WebElements Periodic Table » Oxygen » electronegativity|hizkuntza=en|url=https://www.webelements.com/oxygen/electronegativity.html|aldizkaria=www.webelements.com|sartze-data=2018-11-07}}</ref>

Oxigenoaren masan oinarrituz, [[Unibertsoa|unibertsoko]] hirugarren elementurik ugariena da, [[hidrogeno]]aren eta [[helio]]aren ondoren,<ref name=":7">{{Erreferentzia|izena=Emsley,|abizena=John.|izenburua=Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements|argitaletxea=Oxford University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46984609|isbn=0198503415|pmc=46984609|sartze-data=2018-11-07}}</ref> eta lurrazalaren elementurik aberatsena da. [[Atmosfera]]n, oxigenoa elementu aske bezala aurkitzea posible da, [[fotosintesi]]a egiten duten organismoek etengabe hornitzen dituztelako. Fotosintesirik ez balego, oxigenoak ezingo luke elementu aske bezala egon atmosferan, oso erreaktiboa delako. 2.500 milioi urte inguru,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - NASA Research Indicates Oxygen on Earth 2.5 Billion Years Ago|hizkuntza=en|url=https://www.nasa.gov/home/hqnews/2007/sep/HQ_07215_Timeline_of_Oxygen_on_Earth.html|aldizkaria=www.nasa.gov|sartze-data=2018-11-07}}</ref> organismo horiek agertu ondoren hasi zen oxigeno elementala atmosferan pilatzen, eta, gaur egun, dioxigenoak atmosferako [[Bolumen (espazioa)|bolumenaren]] %&nbsp;20,8 osatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxygen|data=2007-10-26|url=https://web.archive.org/web/20071026034224/http://periodic.lanl.gov/elements/8.html|sartze-data=2018-11-07}}</ref> Oxigenoaren beste forma [[alotropia|alotropo]] batek, [[ozono]]ak (O<sub>3</sub>), [[biosfera]] argi [[ultramore]]tik babesten du atmosferako [[Ozono geruza|ozono-geruzari]] esker. Haatik, lurrazal mailan ozonoa kutsatzailea da.

Izaki bizidun gehienentzat nahitaezkoa da. [[Bizi|Izaki bizidunetako]] egiturazko [[molekula]] mota guztiek, hala nola [[proteina|proteinek]], [[karbono hidrato|karbohidratoek]] edo [[gantz]]ek, oxigenoa daukate osagaitzat. Era berean, animalien [[maskor]], [[hortz]] eta [[hezur]]rak osatzen dituzten [[konposatu ez-organiko|konposatu inorganiko]] gehienek ere oxigenoa daukate. [[Zianobakterio]]ek, [[alga|algek]] eta [[landare]]ek oxigenoa ekoizten dute, bere forma diatomikoan [[fotosintesi]]an zehar, eta [[zelula|zelulen]] [[arnasketa]]n erabiltzen dute izaki bizidun konplexu guztiek. Oxigenoa [[toxikoa]] da organismo [[anaerobiko]]entzat.

== Ezaugarri nagusiak ==

[[Fitxategi:Oxygenglow.jpg|ezkerrera|200px|thumb|Oxigeno distiratsua duen 1 × 5 cm-ko hodia.]]

=== Egitura ===
Egoera estandarretan (T&nbsp;=&nbsp;0&nbsp;K eta p&nbsp;=&nbsp;1&nbsp;atm), oxigenoa gas diatomikoa, kolorgea, usaingabea eta zaporegabea da, [[likido|likido-]] eta [[solido|solido-]]<nowiki/>egoeran, ostera, urdina. Dioxigenoa −183&nbsp;°C-tan isurkari bihurtzen da, eta −218&nbsp;°C-tan solidotu egiten da. Loturari dagokionez, oxigeno atomoak [[lotura kobalente]] bikoitz sendo baten bidez lotzen dira, loturaren ordena bi delarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molecular Orbital Theory|data=2008-05-10|url=https://web.archive.org/web/20080510235736/http://chemed.chem.purdue.edu/genchem/topicreview/bp/ch8/mo.html#bond|sartze-data=2018-11-07}}</ref>

Oxigeno atomoen simetria eta [[energia]] berdineko orbital atomikoak konbinatuz, orbital molekularrak lortzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pauling, Linus,|abizena=1901-1994.|izenburua=The nature of the chemical bond and the structure of molecules and crystals : an introduction to modern structural chemistry|argitaletxea=Cornell University Press|data=1960|url=https://www.worldcat.org/oclc/545520|edizioa=3rd ed|isbn=0801403332|pmc=545520|sartze-data=2018-11-07}}</ref> Oxigeno atomoen 1''s'' [[orbital atomiko]]ak aurrez aurre gainezartzean, σ lotzaile eta σ antilotzaile [[orbital molekularrak]] sortzen dira; 2''p'' orbital atomikoak paraleloki gainezartzean, σ lotzaile, σ antilotzaile, π lotzaile eta π antilotzaile orbital molekularrak sortzen dira. [[Orbital Molekularren Teoria|Orbital molekularraren]] diagraman, orbital molekularrak energiaren arabera kokatuko dira, txikienetik hasita handienera arte. [[Elektroi]]ak [[Aufbau printzipioa]]ri jarraituz betetzen ditu orbital molekularrak, hots, energia txikienetik hasita handienera.

Egoera horretan, molekula [[Paramagnetismo|paramagnetikoa]] da, orbital molekularrean bi elektroi desparekatu agertzen direlako. Ondorioz, dioxigeno molekulak kanpoko [[eremu magnetiko]]aren eragina handitzen du; hots, [[iman]] batek bezala jokatuko du. Oxigeno likidoak laborategian egindako esperimentuetan oso magnetismo handia duela demostratu da.

=== Alotropoak ===
Oxigeno elementuaren [[Alotropia|alotroporik]] ohikoena dioxigenoa (O<sub>2</sub>) da. Dioxigenoa izaki bizidunen [[arnasketa]] prozesuan erabiltzen da eta atmosferako konposizioan garrantzi handia dauka. Lotura-ordena bi da, lotura-distantzia 1,21&nbsp;Å eta lotura-energia 498&nbsp;kJ/mol-koa. Gas-egoeran, kolorgea, usain gabekoa, paramagnetikoa, egonkorra eta uretan nahiko disolbaezina da (tenperatura handitu ahala, [[disolbagarritasun]]a txikitzen da). Likido-egoeran, kolore urdin argia du eta [[lehergarri]]a da. Solido-egoeran, urdina da. Dioxigenoa lortzeko bi iturri natural daude, biotikoa eta abiotikoa. Iturri abiotikoan, eguzkiko argi [[ultramore]]aren bitartez CO<sub>2</sub>-ak jasaten duen [[fotodisoziazioa]]ren ondorioz sortzen da dioxigenoa eta iturri biotikoan, landareen fotosintesiaren bitartez sortzen da.
[[Fitxategi:Ozone-1,3-dipole.svg|ezkerrera|thumb|Ozonoa Lurrean ohikoa ez den gasa da, bereziki [[estratosfera]]n aurkitzen da.]]
Trioxigenoa (O<sub>3</sub>), [[ozono]] gisa ezagutzen den eta oso toxikoa eta erreaktiboa den oxigeno elementuaren alotropoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=Stwertka,|abizena=Albert.|izenburua=A guide to the elements|argitaletxea=Oxford University Press|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/33013451|isbn=0195080831|pmc=33013451|sartze-data=2018-11-07}}</ref>. Trioxigenoa estratosferan sortzen da dioxigenoak erradiazioa xurgatzearen ondorioz. Dioxigenoak [[espektro elektromagnetiko]]aren [[erradiazio]] ultramorea xurgatzean, molekula disoziatu eta disoziatutako atomo bakoitzak beste dioxigeno batekin erreakzionatzen du ozono molekula sortuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elementary inorganic chemistry. By Dr. J. W. Mellor, F.R.S. Pp. x+229. London: Longmans, Green & Co., 1930. 3s. 6d|orrialdeak=361–361|data=1930-05-02|url=http://dx.doi.org/10.1002/jctb.5000491804|aldizkaria=Journal of the Society of Chemical Industry|alea=18|zenbakia=49|issn=0368-4075|doi=10.1002/jctb.5000491804|sartze-data=2018-11-07}}</ref> Horrela, estratosferan metatzen den ozono-geruzak erradiazio kaltegarriez babesten du planeta, erradiazio horiek xurgatzen dituztelako. Gas-egoeran, urdin argi kolorekoa eta usain sakonekoa da, [[Diamagnetismo|diamagnetikoa]], ezegonkorra, uretan nahiko disolbaezina eta oso toxikoa. Likido-egoeran, urdina eta lehergarria da. Solido-egoeran, morea/beltza kolorea dauka.

Oxigenoaren beste forma alotropikoak [[oxigeno atomikoa]] (O) eta [[oxozonoa]] (O<sub>4</sub>)<ref>{{Erreferentzia|izena=Fulvio|abizena=Cacace|izenburua=Experimental Detection of Tetraoxygen|hizkuntza=en|abizena2=Petris|abizena3=Troiani|izena2=Giulia de|izena3=Anna|data=2001-11-05|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/1521-3773%2820011105%2940%3A21%3C4062%3A%3AAID-ANIE4062%3E3.0.CO%3B2-X|aldizkaria=Angewandte Chemie International Edition|alea=21|zenbakia=40|issn=1521-3773|doi=10.1002/1521-3773(20011105)40:21%3C4062::aid-anie4062%3E3.0.co;2-x|sartze-data=2018-11-07}}</ref> dira. Oxigeno atomikoa dioxigenoaren disozioaren ondorioz tenperatura altuetan sortzen da. Oxozonoa 2001. urtean aurkitu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Fulvio|abizena=Cacace|izenburua=Experimental Detection of Tetraoxygen|hizkuntza=en|abizena2=Petris|abizena3=Troiani|izena2=Giulia de|izena3=Anna|data=2001-11-05|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/1521-3773(20011105)40:21%3C4062::AID-ANIE4062%3E3.0.CO;2-X|aldizkaria=Angewandte Chemie International Edition|alea=21|zenbakia=40|issn=1521-3773|doi=10.1002/1521-3773(20011105)40:21%3C4062::aid-anie4062%3E3.0.co;2-x|sartze-data=2018-11-07}}</ref> horrek [[egitura metaegonkorra]] du eta tenperatura baxuetan bi dioxigenoen arteko interakzioaren ondorioz sortzen da.

=== Ugaritasuna ===
[[Fitxategi:Cat's Eye Nebula - GPN-2000-000955.jpg|thumb|[[Katu Begi nebulosa]]k, oxigeno [[Ioi|ionizatuan]] aberatsak diren eskualdeak ditu, irudian berdez ageri direnak.]]
Lurrazaleko elementurik ugariena da, [[biosfera]]n, [[airea]]n, itsasoan eta [[lurzoru]]an. Halaber, unibertsoko hirugarren elementurik ugariena da, hidrogeno eta helio elementuen atzetik.<ref name=":7" /> Eguzkiaren masaren %&nbsp;0,9 oxigenoa da,<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Graefe|izenburua=Ross, R. D.: Industrial Waste Disposal (Industrielle Abfallbeseitigung). Reinhold Book Corporation, New York – Amsterdam – London 1968, 352 Seiten, Preis in Lnw. geb. $17,75|orrialdeak=384–384|data=1968|url=http://dx.doi.org/10.1002/star.19680201114|aldizkaria=Starch - Stärke|alea=11|zenbakia=20|issn=0038-9056|doi=10.1002/star.19680201114|sartze-data=2018-11-07}}</ref> horrrez gain, lurrazalaren %&nbsp;49,2 eta lurreko [[ozeano]]en osagai nagusia da, %&nbsp;88,8. Itsasoetan, tenperatura txikietan oxigeno kantitatea handitu egiten da; izan ere, tenperatura altuetan O<sub>2</sub> kantitatea txikitzen da, oxigeno atomikoa sortzeko disoziatzen delako. Oxigenoa gas egoeran, atmosferako bigarren osagairik nagusiena da, bolumenaren %&nbsp;20,8 eta masaren %&nbsp;23,1a hartzen duelako. Lurra eguzki-sistemako oxigeno-kontzentrazio handiena duen planeta da; adibidez, Martek %&nbsp;0,1eko kontzentrazioa du eta [[Artizarra|Artizarrak]] are gutxiago.

Oxigeno gaseosoaren kontzentrazio altuaren ondorioz, [[oxigenoaren zikloa]] dago. Mugimendu hori planetaren zonalde nagusietan gertatzen da: atmosferan, biosferan eta [[litosfera]]n. Landareen fotosintesiaren ondorioz, oxigenoa askatzen da, arnasketa eta deskonposizio-prozesuek, ostera, ezabatzen dute.

=== Errekuntza ===
Berez erretzen ez bada ere, oxigenoa da [[errekuntza]]k mantentzen dituen eragile nagusia; oxigenorik gabe ez legoke errekuntzarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ADD YOUR PAGE TITLE|url=http://employees.csbsju.edu/hjakubowski/classes/ch331/oxphos/oldioxygenchem.html|aldizkaria=employees.csbsju.edu|sartze-data=2018-11-07}}</ref>

Oxigenoa oso elektronegatiboa da eta elementu ia guztiekin erreakzionatzen du, erreakzio horri errekuntza deritzo. Errekuntza erreakzio kimiko bat da, non oxigenoa erregai batekin elkartzen den, [[bero]]a eta oxidoa kanporatuz. Oxigeno gaseosoak [[alkalino]] eta [[lurralkalino]]ekin erreakzionatzen du giro-tenperaturan, eta tenperatura altuetan elementu gehienekin (metal noble, gas geldo eta halogenoekin izan ezik), oxido metalikoak eta ez-metalikoak sortuz. Ur-disoluzioan, oxigenoak oxidatzaile bezala jokatzen du ingurune azido edota basikoan, eta estekatzaile bezala konplexuetan. Bi errekuntza mota daude, osatua eta osagabea:

* '''Errekuntza osatua''': materia organikoan dagoen karbono guztia erre ondoren, CO<sub>2</sub>-an bihurtzen denean.
* '''Errekuntza osagabea''': erregaiaren zati batek erreakzionatzen ez duenean, oxigeno kantitate txikia dagoelako.

== Historia ==

Oxigenoa [[Joseph Priestley]] ingeles kimikariak eta [[Carl Wilhelm Scheele]]k aurkitu zuten 1771n, bakoitzak bere aldetik, baina, normalean, Priestleyri ematen zaio lehentasuna, aurkikuntza argitaratzen lehena izan zelako.

1775az geroztik, [[Antoine Lavoisier]]rek oxigenoaren ezaugarri nagusiak azaldu zituen. Horrez gain, airean eta uretan zegoela aurkitu, eta errekuntzarako eta arnasketarako oxigenoak duen garrantzia azpimarratu zuen. Azidoak eratzeko ezinbestekoa zela uste zuelako ''oxigeno'' izena jarri zion 1777an.

=== Lehenengo esperimentuak ===
[[Fitxategi:Philos experiment of the burning candle.PNG|alt=|ezkerrera|thumb|248x248px|Filonen esperimentuak ondorengo [[ikertzaile]]ei.]][[Errekuntza|Konbustio]] eta airearen arteko erlazioaren gainean egin zen lehenengo esperimentu ezagunetakoa [[Bizantzioko Filon]]<nowiki/>ek garatu zuen [[K.a. II. mendea]]n. ''Pneumatika'' izeneko obran. Filonek ikusi zuen piztutako kandela baten gainean alderantziz jarritako ontzi bat jartzen bazen, eta ontzi horren lepoa urez inguratzen bazen, likidoaren zati bat ontziaren lepotik igotzen zela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jastrow,|abizena=Joseph.|izenburua=Story of human error.|argitaletxea=Ayer Co Pub|data=1936|url=https://www.worldcat.org/oclc/948821726|isbn=0836905687|pmc=948821726|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Esperimentu horren emaitzak ikusita, suposizio bat egin zuen, suposizio okerra hain zuzen ere. Suposizio horren arabera airearen zati bat, sua, [[Elementu klasikoak|elementu klasiko]] bilakatzen zen. Ondorioz, kristalen poroetatik ihes egiteko gai zen. Mende batzuk geroago, [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vincik]] ikusi zuen airearen zati bat arnasketa eta konbustioan kontsumitzen dela.<ref name=":0">Cook, Gerhard A.; Lauer, Carol M. (1968). «"Oxygen"». ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'' (en inglés). Nueva York: Reinhold Book Corporation. p. 499. <small>LCCN 68-29938</small></ref>

[[XVII. mendea]]<nowiki/>ren amaieran, [[Robert Boyle]]<nowiki/>k airea konbustiorako beharrezkoa dela egiaztatu zuen. [[John Mayow]] kimikari ingelesak, Boyleren lana perfekzionatu zuen konbustioa emateko airearen zati bat, ''spiritus nitroaereus'' edo ''nitroaereus'' izena eman ziona, besterik ez dela behar adieraziz.<ref name=":1">contribuidores de la ''Britannica'' (1911). «John Mayow». ''[[Encyclopædia Britannica|Encyclopaedia Britannica]]'' (en inglés) (11ª edición). Archivado desde el original el 5 de febrero de 2008. Noiz kontsultatua: 2012ko uztailaren 22a.</ref> Esperimentu batean aurkitu zuen bai sagu bai piztutako kandela bat ur gainean jarritako edukiontzi itxi batean jartzen badira, ura edukiontzitik gora igotzen dela, eta ur horrek airearen hamalauren bat ordezkatzen duela kandela itzali edo sagua hil baino lehen.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Stine, William|abizena=R.|izenburua=Applied chemistry|argitaletxea=D.C. Heath|data=1994|url=https://www.worldcat.org/oclc/30319088|edizioa=3rd ed|isbn=0669327271|pmc=30319088|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Horren ondorioz, ''nitroaereus''a arnasketa nahiz konbustio bidez kontsumitzen dela pentsatu zuen.

<nowiki/><nowiki/>[[Fitxategi:Georg Ernst Stahl.png|thumb|222x222px|[[Georg Stahl]]<nowiki/>ek [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] garatzen eta hedatzen lagundu zuen.<nowiki/>]]
[[Antimonio]]a berotzean pisuz handitzen zenez, ''nitroaereus''a antimonioarekin konbinatzen zela ondorioztatu zuen Mayowek.<ref name=":1" /> Horrez gain, birikak ''nitroaereus''a airetik banatu eta odolera pasatzen zuela pentsatu zuen. Oro bat, izakien beroa eta mugimendu muskularra ''nitroaereus'' eta gorputzeko zenbait substantziaren arteko erreakzioaren produktuak zirela.<ref name=":1" /> Mayowek esperimentu horien inguruko txosten eta ideiak ''Tractatus duo'' izeneko obran argitaratu zituen 1668an.<ref name=":2" />

=== Flogistoren teoria ===

[[Robert Hooke|Robert Hookek]], [[Ole Borch|Ole Borchek]], [[Mijail Lomonosov]]<nowiki/>ek eta [[Pierre Bayen]]<nowiki/>ek oxigenoa ekoiztu zuten [[XVII. mendea|XVII.]] eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendeetan]] egin ziren hainbat esperimentutan, baina horietako inork ez zuen [[Elementu kimiko|elementutzat]] antzeman.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Emsley,|abizena=John.|izenburua=Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements|argitaletxea=Oxford University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46984609|isbn=0198503415|pmc=46984609|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Horren arrazoia [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] erabili zutelako ustea dago. Izan ere, hori da garai horretan [[Errekuntza|konbustioa]] eta [[korrosio]]a azaltzeko erabiltzen zen teoria nagusia.

Teoria hau 1667an sortu zuen [[Johann Joachim Becher]] kimikari alemaniarrak eta [[Georg Stahl]]<nowiki/>ek birmoldatu zuen 1731n.<ref>{{Erreferentzia|izena=Morris, Richard,|abizena=1939-2003.|izenburua=The last sorcerers : the path from alchemy to the periodic table|argitaletxea=Joseph Henry Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/53987497|isbn=0309505933|pmc=53987497|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Teoria horren arabera, konbustioa emateko gai diren material guztiak bi zatiz osatuta daude: flogisto izeneko zati bat, substantzia erretzean aireratzen zena, eta bestea, konbustioa eman eta gero errauts bihurtuko zena.<ref name=":0" />
<nowiki/>[[Fitxategi:Carl Wilhelm Scheele from Familj-Journalen1874.png|thumb|182x182px|[[Carl Wilhelm Scheele|Carl Wilheim Scheele]]<nowiki/>k lehenago egin zuen aurkikuntza Priestleyek baino, baina beranduago argitaratu zuen.<nowiki/>]]
[[Sukoitasun|Sukoiak]] diren eta hondar gutxi uzten duten materialak, hala nola egurra edo ikatza, flogistoz eratuta zeudela uste zuten batik bat. Sukoiak ez diren [[burdina]] bezalako materialak, ostera, flogisto gutxi zutela.<ref name=":0" /> Teoria horren faltsutasunaren aztarnetako bat metalek oxidazioa jasatean pisua irabazten zutela izan zen (berez flogisto zatia galdu beharko luketenean).

=== Aurkikuntza ===
Oxigenoa [[Carl Wilhelm Scheele]] farmazeutiko suediarrak aurkitu zuen 1772 inguruan, [[merkurio oxidoa]] eta zenbait [[nitrato]] berotzean, oxigeno gaseosoa sortu zuenean.<ref name=":0" /> Scheelek «suaren airea» izena eman zion gasari. Aurkikuntzaren inguruko txosten bat idatzi zuen «''Chemische Abhandlung von der Luft und dem Feuer''» izena eman ziona. 1775ean editoreari bidali zion eta 1777ra arte ez zen argitaratu.<ref name=":3" />

Bien bitartean, 1774ko abuztuaren 1ean, [[Joseph Priestley]] elizgizon britaniarrak esperimentu bat egin zuen, zeinetan eguzki-argia [[merkurio (II) oxidoa]]ren (HgO) gainean enfokatzen zuen kristalezko hodi baten barnean. Esperimentuan gas bat kanporatu zen «aire desflogistikatu» izena eman ziona.<ref name=":0" /> Gas horrekin, kandelek biziki su hartzen zutela ikusi zuen Priestleyek. Horrez gain, sagua aktiboago eta gehiago bizi zela gas hori arnasten zuen bitartean.<ref name=":3" />
[[Fitxategi:PriestleyFuseli.jpg|thumb|196x196px|Aurkikuntza [[Joseph Priestley]]<nowiki/>ri esleitzen zaio.]]
Pristleyek 1775ean argitaratu zituen bere aurkikuntzak «''An Account of Further Discoveries in Air''» izeneko artikuluan.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=XXXVIII. An account of further discoveries in air. By the Rev. Joseph Priestley, LL.D. F.R.S. in letter to Sir John Pringle, Bart. P.R.S. and the Rev. Dr. Price, F.R.S|orrialdeak=384–394|hizkuntza=en|data=1775-01-01|url=http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/65/384|aldizkaria=Philosophical Transactions|zenbakia=65|issn=0261-0523|doi=10.1098/rstl.1775.0039|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Egindako aurkikuntza lehenago argitaratu zuenez, bera hartzen da oxigenoaren aurkitzailetzat.

=== Lavoisierren kontribuzioa ===

Garai hartan zalantzan jarria izan zen arren, Lavoisierrek [[oxidazio]]ari buruzko lehenengo esperimentu kuantitatibo egokiak aurrera eraman zituen, eta konbustioaren funtzionamenduaren inguruko lehenengo azalpen zuzena eman zuen.<ref name=":0" /> [[1774]]<nowiki/>an hasitako esperimentu horiek eta antzeko beste esperimentu batzuk erabili zituen [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] bertan behera uzteko, eta Pristleyek eta Scheelek aurkitutako substantzia, [[elementu kimiko]] bat zela frogatzeko.
<nowiki/>[[Fitxategi:Antoine lavoisier.jpg|thumb|162x162px|[[Antoine Lavoisier]]<nowiki/>rek [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] bertan behera utzi zuen.]]
Esperimentu batean Lavoisierrek ikusi zuen ez zela pisu gehikuntza globalik sortzen [[eztainu]]a eta airea edukiontzi itxi batean berotzen zirenean.<ref name=":0" /> Horren ordez, edukiontzia zabaltzean barrura airea bat-batean sartzen zela ikusi zuen, eta beraz, horrek edukiontzi barruko aire zati bat kontsumitu egin zela adierazten zuen. Horrez gain, eztainuaren pisua handitu egin zela eta pisu gehikuntza hori edukiontzi barrura sartutako airearen pisuaren berdina zela ikusi zuen. Esperimentu hori eta konbustioari buruzko beste hainbat, 1777an argitaratu zen ''[[Sur la combustion en général]]'' izeneko liburuan bildu ziren.<ref name=":0" /> Obra horretan, airea bi gasen nahastea dela frogatu zuen: «funtsezko airea», konbustioa eta arnasketa emateko beharrezkoa dena, eta bestea, ez zena ez konbustiorako ez arnasketarako behar, geroago [[nitrogeno]] izena hartuko zuena.<ref name=":0" />

Lavoisierrek «funtsezko airea»-ri oxigeno izena eman zion 1777an, [[Greziera|grekotik]] abiatuz ὀξύς (''oxys'') ("[[azido]]" esan nahi duena) eta -γενής (''-genēs''; "sortzaile" esan nahi duena), azidoak eratzeko ezinbestekoa zela uste zuelako.<ref>Parks, G. D.; Mellor, J. W. ''Mellor's Modern Inorganic Chemistry'' (ingelesez) (6. edizioa). Londres: Longmans, Green and Co.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Breve historia de la quimica / Introduccion a Las Ideas Y Conceptos De La Quimica / Introduction to Ideas and Concepts of Chemistry.|argitaletxea=Alianza Editorial Sa|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/701020154|isbn=9788420664217|pmc=701020154|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Baina denbora pasa ondoren, kimikariak, bereziki [[Humphry Davy]]-k 1812an, Lavoisierrek huts egin zuela konturatu ziren. Izan ere, [[hidrogeno]]a da azidoak eratzen dituen oinarria, baina ordurako ''oxigeno'' izena zabalduta zegoen.
== Konposatuak ==
[[Fitxategi:Oxigenoaren konbinazio bitarrak oxidoak Azalpena 3 DBH.webm|thumb|thumbtime=71|'''Oxigenoaren konbinazio bitarrak eta oxidoak''' lantzeko bideoa.{{Jakindun}}]]
Oxigenoaren [[oxidazio-egoera]] −2 da ezagutzen diren oxigeno konposatu gehienetan. Hala ere, badira -1 oxidazio-egoera duten konposatu batzuk, hala nola [[peroxido]]ak.<ref>Greenwood, N. N.; Earnshaw, A. (1997). ''Chemistry of the Elements'' (ingelesez) (2.edizioa). Butterworth–Heinemann. p. 28. <small>{{ISBN|0080379419}}</small></ref> Beste [[oxidazio-egoera]] bat duten konposatuak ez dira ohikoak: −1/2 ([[superoxido]]etan), −1/3 ([[ozonido]]etan), 0 (egoera [[elemental]]ean eta [[hipofluoroso]]etan), +1/2 ([[dioxigenilo]] konposatuetan), +1 ([[dioxigeno difloruroa]]n) eta +2 ([[oxigeno difloruroa]]n).

=== Oxido eta beste konposatu inorganiko batzuk ===
[[Fitxategi:Red rust3a (8553388568).jpg|ezkerrera|thumb|[[Oxido]]ak, hala nola [[burdin oxido]] edo [[herdoil]]a, oxigenoa beste elementu batzuekin konbinatzean sortzen dira.]]
Oxigenoaren [[elektronegatibotasun]]a dela eta, tenperatura altuetan ia elementu guztiekin [[Lotura kimiko|loturak]] eratzen ditu [[oxido]]ak sortzeko. Hala ere, zenbait elementuk tenperatura eta presio normaletan, zuzenean eratzen dituzte konposatu oxidoak, adibidez, [[burdina]]k sortzen duen [[herdoil]]a. [[Aluminio]] eta [[titanio]] bezalako [[metal]]en gainazala airearekin kontaktuan jartzean, oxidatu eta geruza fin batez estaltzen dira metala [[pasibotu]] eta [[korrosio]]a mantsotzen duena. Zenbait [[trantsizio-metal]]en oxidoak naturan aurkitzen dira [[konposatu ez-estekiometriko]] bezala, [[formula kimiko]]ak iradokitzen duen baino metal kopuru txikiagoarekin. Adibidez, [[wustita]] minerala (FeO), modu naturalean sortzen dena, berez Fe<sub>x-1</sub>O moduan idazten da, non «x», normalean, 0,05 ingurukoa den.<ref>{{Erreferentzia|izena=Smart,|abizena=Lesley.|izenburua=Solid state chemistry : an introduction|argitaletxea=CRC Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/56661923|edizioa=3rd ed|isbn=0748775161|pmc=56661923|sartze-data=2018-11-02}}</ref>

Oxigeno konposatua [[atmosfera]]n kantitate txikietan aurki daiteke [[karbono dioxido]] (CO<sub>2</sub>) moduan. [[Lurrazal]]a eratzen duten [[Arroka|arroken]] zati handi bat oxido desberdinez eratuta daude, hala nola [[silizio dioxido]]z (SiO<sub>2</sub>, [[granito]] eta [[harea]]n aurkitzen direnak), [[dialuminio trioxido]]z ([[alumina]] Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, [[bauxita]] eta [[korindoi]]an aurkitzen direnak), [[diburdin trioxidoz]] (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, [[hematite]] eta herdoilean aurkitzen direnak) eta [[kaltzio karbonato]]z (CaCO<sub>3</sub>, [[kareharri]]an aurkitzen dena). Gainerako lurrazala oxigenodun beste konposatu batzuez ere eratuta dago, bereziki zenbait [[silikato]] bereziz. [[Mantu|Lurraren mantuan]], zeinak lurrazalak baino askoz masa handiagoa duen, burdinaren eta [[magnesio]]aren silikatoak ugaritzen dira.
[[Fitxategi:Stilles Mineralwasser.jpg|thumb|220x220px|[[Ur]]a oxigenoa duen konposatu ezagunenetarikoa da.]]
Uretan [[Disolbagarritasun|disolbagarriak]] diren silikatoak, Na<sub>4</sub>SiO<sub>4</sub>, Na<sub>2</sub>SiO<sub>3</sub> eta  Na<sub>2</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>5</sub> formula molekularrak dituztenak, garbigarri eta eranskailu bezala erabiltzen dira.<ref name=":0" /> Oxigenoak, horrez gain, estekatzaile bezala jokatzen du [[trantsizio-metal]]ekin, adibidez, O<sub>2</sub> loturak eratuz [[iridio]] atomoarekin [[Vaska konplexua]] eratuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Crabtree, Robert H.,|abizena=1948-|izenburua=The organometallic chemistry of the transition metals|argitaletxea=John Wiley|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/44084018|edizioa=3rd ed|isbn=0471184233|pmc=44084018|sartze-data=2018-11-02}}</ref> edo [[platino]]arekin PtF<sub>6</sub> konplexuan<ref name=":0" /> edo [[hemoglobina]]ren [[Hemo|hemo taldeak]] duen burdinaren zentroarekin.

==== Ura ====
Dihidrogeno dioxidoa edo dioxidanoa, [[ur]]a (H<sub>2</sub>O) izenez ezaguna dena, oxigenoaren konposaturik arruntena da. Ur molekulan, [[hidrogeno]] atomoak [[lotura kobalente]] bidez lotzen azizkio oxigeno [[atomo]]ari. Baina, horrez gain, ondoko [[molekula]]ko oxigenoarekin erakarpen indar bat jasaten du (23,3&nbsp;kJ/mol ingurukoa hidrogeno atomoko); erakarpen indar horiei [[hidrogeno-loturak]] deritze.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pavlo|abizena=Maksyutenko|izenburua=A direct measurement of the dissociation energy of water|orrialdeak=181101|hizkuntza=en|abizena2=Rizzo|abizena3=Boyarkin|izena2=Thomas R.|izena3=Oleg V.|data=2006-11-14|url=https://aip.scitation.org/action/captchaChallenge?redirectUri=%2Fdoi%2F10.1063%2F1.2387163|aldizkaria=The Journal of Chemical Physics|alea=18|zenbakia=125|issn=0021-9606|doi=10.1063/1.2387163|sartze-data=2018-11-02}}</ref> Molekulen artean ohikoak dira [[Van der Waals indar|Van der Waals indarrak.]] Hidrogeno-loturak Van der Waals indar horiek baino %&nbsp;15eko erakarpen handiagoa eragiten die ur-molekulei.<ref>Chaplin, Martin (4 de enero de 2008). «Water Hydrogen Bonding» (ingelesez). Noiz kontsultatua: 2012ko uztailaren 22an.</ref>

=== Konposatu organiko eta biomolekulak ===
[[Fitxategi:ATP structure revised.svg|ezkerrera|thumb|Oxigenoak [[Adenosina trifosfato|ATP]] molekularen masaren % 40a baino gehiago erakusten du.]]
Oxigenoa duten konposatu organikoen talde garrantzitsuenak ondorengoak dira (non «R» talde organikoa den): [[alkohol]]ak (R−OH), [[eterrak]] (R−O−R), [[zetona]]k (R−CO−R), [[aldehido]]ak (R−COH), [[azido karboxiliko]]ak (R−COOH), [[ester]]rak (R−COOR), [[anhidrido azido]]ak (R−CO−O−CO−R) eta [[amida]]k (RC(O)−NR<sub>2</sub>).

Bestalde, oxigenoa duten [[disolbatzaile]] organiko ugari daude, esaterako: [[azetona]], [[metanol]]a, [[etanol]]a, [[Alkohol isopropiliko|alkohol isopropilikoa]], [[furano]]a, [[tetrahidrofuranoa]], [[eter etiliko]]a, [[dioxano]]a, [[etil etanoato]]a, [[dimetilformamida]], [[dimetilsulfoxidoa]], [[azido azetiko]]a eta [[azido formiko]]a. Azetona (CH<sub>3</sub>(CO)CH<sub>3</sub>) eta [[fenol]]a (C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>OH) beste substantzia batzuen [[Sintesi organiko|sintesirako]] ere erabiltzen dira.
[[Fitxategi:Acetone-3D-vdW.png|thumb|[[Industria kimiko]]rako material garrantzitsua da [[azetona]].    ]]
Oxigenoa duten beste konposatu organiko garrantzitsu batzuk honako hauek dira: [[Glizerina|glizerola]], [[formaldehido]]a, [[Glutaraldehido|glutaraldehidoa]] eta [[azetamida]]. [[Epoxido]]ak eter mota batzuk dira, zeinetan oxigeno atomoak hiru atomoko eraztuna osatzen duen.

Oxigenoak giro tenperaturan edo tenperatura baxuagoetan, [[konposatu organiko]] askorekin berez erreakzionatzen du, [[autooxidazio]] izeneko prozesu baten ondorioz. Oxigenoa duten konposatu organiko gehienak ez dira O<sub>2</sub>-arekin zuzenean erreakzionatuz sortzen. Industria eta merkataritzan konposatu organiko garrantzitsuenak [[Erredox erreakzio|oxidazioz]] sortzen dira, eta horretarako, [[etileno]]a edo [[azido perazetiko]]a erabiltzen dira aitzindari bezala.<ref name=":0" />

Oxigeno elementua biziarentzat ezinbestekoak diren [[biomolekula]] garrantzitsu ia gehienetan aurkitzen da. [[Eskualeno]] edo [[karoteno]] bezalako biomolekula konplexuek soilik ez dute oxigenorik. Biologikoki garrantzitsuak diren konposatu organikoen artean, [[Karbono hidrato|karbohidratoek]] dute oxigeno proportziorik handiena masan. [[Lipido]], [[Gantz-azido|gantz azido]], [[aminoazido]] eta [[proteina]] guztiek ere oxigenoa dute ([[karbonilo]] eta ester taldeak dituztelako). Biologikoki garrantzitsuak diren eta [[energia]] garraiatzen duten [[fosfato]] taldean ere aurkitzen da (PO<sub>4</sub><sup>3-</sup>), [[Adenosina trifosfato|ATP]] eta [[Adenosina difosfato|ADP]] molekuletan zehazki. Horrez gain, [[bizkarrezur]]rean, [[Purina|purinetan]] ([[Azido erribonukleiko|RNA]] eta [[Azido desoxirribonukleiko|DNA]]<nowiki/>ren [[adenina]] eta [[Pirimidina|pirimidinetan]] izan ezik) eta [[hezur]]retan ([[hidroxiapatito]] edo [[kaltzio fosfato]] bezala) ere agertzen da.

== Oxigenoa lortzeko bideak ==

Oxigenoa era naturalean sortzen den [[molekula diatomikoa]] da, eta prozesu natural desberdinen bitartez lortzen da. Horietako bat [[fotosintesi]]a da. Bertan, [[landare]]ek oxigenoa sortzen dute [[argi]]ak duen [[energia]] xurgatuz eta beste [[molekula]] batzuk erreakzionaraziz:

<chem>6CO2 + 6 H2O ->[E] C6H12O6 + 6O2</chem>

Beste era natural bat [[fotodisoziazio]]<nowiki/>a da. [[Erreakzio kimiko|Erreakzio]] horretan, fotosintesiaren antzeko erreakzio bat ematen da. Hau da, argiaren energia xurgatzen da beste [[molekula]] batzuk sortzeko. Hain zuzen ere, [[karbono dioxido]]<nowiki/>ak [[Eguzkia|eguzkiko]] [[Ultramore|argi ultramorea]] xurgatzen du [[karbono monoxido]] eta oxigenoan [[Disoziazioa|disoziatuz:]]

<chem>CO2 ->[E]CO + 1/2O2</chem>

[[Ozono]]<nowiki/>aren disoziazioaren bitartez ere oxigenoa sortzeko aukera dago. [[Estratosfera]]n, ozonoak [[Ultramore|erradiazio ultramorea]] xurgatzen du eta ozono [[molekula]] oxigeno bilakatzen da.

<chem>2O3 (g) ->[UM] 3O2 (g)</chem>

Prozesu naturalez gain, badaude beste hainbat erreakzio oxigenoa lortzeko. Adibidez, laborategi mailan, ondorengo erreakzioen bitartez lor dezakegu [[dioxigenoa]]:

* [[Kloratoa]]k deskonposatuz

<chem>2KClO3 (aq)-> 2KCl (aq) + 3O2 (g)</chem>

* [[Hidrogeno peroxido|Ur oxigenatua]] deskonposatuz

<chem>2H2O2 (aq) -> 2H2O (l) + O2 (g)</chem>

Erreakzio kimiko hori burutzeko, [[katalizatzaile]]a erabiltzen da. Kasu honetan, [[manganeso dioxidoa]] <chem>(MnO2)</chem>.

* Uraren [[elektrolisi]]aren bidez

<chem>2H2O (aq) -> 2H2 (g) + O2 (g)</chem>

Industria mailan [[Lurraren atmosfera|airea]]<nowiki/>ren [[destilazio]]a erabiltzen da oxigenoa lortzeko. Izan ere, gutxi gorabehera airearen %&nbsp;21 oxigenoa da.
== Erabilerak ==

[[Dioxigenoa]]k aplikazio desberdinak ditu aurkitzen den egoeraren arabera. [[Gas|Gas-]]<nowiki/>egoeran dagoenean, erabilera desberdinak ditu:

* Altzairugintzan
* [[Azido nitriko]]ar<nowiki/>en [[Sintesi kimikoa|sintesi]]<nowiki/>[[Sintesi kimikoa|an]]

<chem>4 NH3 (g) + 5 O2 (g) -> 4 NO (g) + 6 H2O (g)</chem>

<chem>2 NO (g) + O2 (g) -> 2 NO2 (g)</chem>

<chem>3 NO2 (g) + H2O (l) -> 2 HNO3 (ac) + NO (g)</chem>

Sortutako [[azido]]a [[ongarri]]ak sortzeko erabiltzen da.

* [[Sufre]]<nowiki/>[[Sufre|dun]] konposatuen sintesian

<chem>SO3 </chem> eta <chem>H2SO4</chem>. Azken hau, [[azido sulfuriko]]a, [[ongarri]]ak sortzeko erabiltzen da.

[[Likido]]-egoeran dagoenean, ordea, beste aplikazio batzuk ditu; adibidez: erregai bezala [[suziri]] eta [[misil]]etan, medikuntzan arnasketa arazoentzat, [[Itsaspekaritza|urpekaritzan]], etab.

== Segurtasun-neurriak ==

=== Toxikotasuna ===
[[Fitxategi:Scuba-diving.jpg|thumb|226x226px|Oxigenoaren toxikotasuna gerta daiteke birikek O<sub>2</sub>-aren presio partziala, normala baino handiagoa denean hartzen dutenean. Hori urpean igeri egitean gerta daiteke.]]

O<sub>2</sub> gaseosoa [[Toxikotasun|toxikoa]] izan ahal da [[presio partzial]] handietan, [[konbultsio]] edo bestelako osasun-arazoak sortuz.<ref name=":4">Acott, C. (1999). «Oxygen toxicity: A brief history of oxygen in diving». ''South Pacific Underwater Medicine Society Journal'' (en inglés) '''29''' (3). <small>ISSN 0813-1988</small>. <small>OCLC 16986801</small>. Noiz kontsultatua: 2012ko uztailaren 22an.</ref><ref name=":0" /> Normalean, toxikotasuna presio partziala 50 k[[Pascal (unitatea)|Pa]] baino handiagoa denean agertzen da edo itsas mailan, O<sub>2-</sub>ak duen presio partziala 2,5 aldiz handiagoa bada. Hori ez da arazo izaten, [[aireztatze mekanikoa]] duten gaixoentzat izan ezik. Izan ere, oxigeno-maskaretatik ematen zaien gasaren % 30-% 50 besterik ez da O<sub>2</sub> bolumenaren proportzioa.<ref name=":3" />

Denbora batean zehar, [[Ume goiztiar|haur goiztiarrei]], O<sub>2-</sub>an aberatsa zen inkubagailu batzuetan jartzen zitzaien. Baina bertan behera utzi zen ume batzuek ikusmena galdu ondoren.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Arlene V.|abizena=Drack|izenburua=Preventing Blindness in Premature Infants|orrialdeak=1620–1621|hizkuntza=en|data=1998-05-28|url=https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJM199805283382210|aldizkaria=New England Journal of Medicine|alea=22|zenbakia=338|issn=0028-4793|doi=10.1056/nejm199805283382210|sartze-data=2018-11-01}}</ref>

Erabilera espazialean O<sub>2</sub> puruaren arnasketak, hala nola zenbait jantzi espazial moderno edo espazio-ontzietan, ez du kalterik sortzen, erabiltzen den presio totala oso baxua dela bide.<ref>{{Erreferentzia|izena=George W.|abizena=Morgenthaler|izenburua=An assessment of habitat pressure, oxygen fraction, and EVA suit design for space operations|orrialdeak=39–49|abizena2=Fester|abizena3=Cooley|izena2=Dale A.|izena3=Carolyn G.|data=1994-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/0094576594901465|aldizkaria=Acta Astronautica|alea=1|zenbakia=32|issn=0094-5765|doi=10.1016/0094-5765(94)90146-5|sartze-data=2018-11-01}}</ref><ref>Wade, Mark (2007). «Space Suits» (en inglés). Encyclopedia Astronautica. Archivado desde el original el 13 de diciembre de 2007. Noiz kontsutatua:2012ko uzatilaren 22an.</ref> Jantzi espazialen kasuan, O<sub>2</sub>aren presio partziala arnasten den airean, 30 kPa inguruan aurkitzen da (normala baino 1,4 aldiz handiagoa).

Oxigenoaren toxikotasuna [[birika]] eta [[nerbio-sistema zentral]]ean, sakonera handietan igeri egitean edo [[urpeko igeriketa]] profesionalean gerta daiteke.<ref name=":3" /><ref name=":4" /> 60 kPa baino presio partzial handiagoa duen O<sub>2-</sub>a duen airea denbora luzez arnasten bada, [[biriketako fibrosi]] iraunkorra sortzera hel daiteke.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Peter|abizena=Wilmshurst|izenburua=ABC of oxygen|orrialdeak=996–999|hizkuntza=en|data=1998-10-10|url=https://www.bmj.com/content/317/7164/996|aldizkaria=BMJ|alea=7164|zenbakia=317|issn=0959-8138|pmid=9765173|doi=10.1136/bmj.317.7164.996|sartze-data=2018-11-01}}</ref> 160 kPa (~1,6 atmosfera) baino handiagoa duten presio partzialetan egoteak konbultsioak eragin ditzake, normalean, urpekarientzat hilgarriak izaten dira. Toxikotasun akutua eman daiteke %&nbsp;21eko edo gehiagoko O<sub>2</sub>-a duen airea arnasten bada 66 metro edo gehiagoko sakoneran. Orohar, %&nbsp;100eko O<sub>2</sub>-a duen airea arnasten bada, soilik 6 metroko sakoneran.<ref name=":5" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Donald,|abizena=Kenneth.|izenburua=Oxygen and the diver.|argitaletxea=SPA in conjunction with K. Donald|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/26894235|isbn=1854211765|pmc=26894235|sartze-data=2018-11-01}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth W.|abizena=Donald|izenburua=Oxygen Poisoning in Man: Part I|orrialdeak=667–672|hizkuntza=en|data=1947-05-17|url=https://www.bmj.com/content/1/4506/667|aldizkaria=Br Med J|alea=4506|zenbakia=1|issn=0007-1447|doi=10.1136/bmj.1.4506.667|sartze-data=2018-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth W.|abizena=Donald|izenburua=Oxygen Poisoning in Man: Part II|orrialdeak=712–717|hizkuntza=en|data=1947-05-24|url=https://www.bmj.com/content/1/4507/712|aldizkaria=Br Med J|alea=4507|zenbakia=1|issn=0007-1447|doi=10.1136/bmj.1.4507.712|sartze-data=2018-11-01}}</ref>

=== Konbustioa eta beste arrisku batzuk ===
[[Fitxategi:Apollo 1 fire.jpg|thumb|[[Apollo 1]]<nowiki/>aren aginte moduluaren barnealdea. O<sub>2</sub> puruak normala baino handiago den presioan eta txinparta batek sutea eragin zuen, eta ondorioz, tripulazioaren heriotza.]]
Oxigeno-kontzentrazio handia duten iturriak [[Errekuntza|konbustio]] azkarra bizkortzen du. [[Sute]] eta leherketa arriskuak [[oxidatzaile]] kontzentratuak eta erregaiak gertuegi jartzen direnean gertatzen dira. Hala ere, bai bero bai txinparta bidezko ignizioa beharrezkoa da konbustioari hasiera emateko.<ref name=":6">Barry L. Werley (Edtr.) (1991). «Fire Hazards in Oxygen Systems». ''ASTM Technical Professional training'' (ingelesez). Filadelfia: ASTM International Subcommittee G-4.05.</ref> Oxigenoa substantzia bera ez da erregai bat, oxidatzailea baizik. Konbustioa emateko arriskuak  oxidatzaile sendoak diren oxigenodun konposatuetan ere gertatzen da, hala nola [[peroxido]]etan, [[klorato]]etan, [[perklorato]]etan eta [[dikromato]]etan, suari oxigenoa eman diezaioketelako.

O<sub>2</sub> kontzentratuak konbustio azkarra eta energetikoa ahalbidetzen du. Oxigeno-likidoa bildu eta garraiatzen duten hoditeri eta altzairuzko ontziak, erregai moduan jokatzen dute. Horregatik, horien diseinu eta fabrikazioan arreta berezia jarri behar da ignizio-iturriak txikiagotu egiten direla ziurtatzeko.<ref name=":6" /> [[Apollo 1]]<nowiki/>aren tripulazioaren heriotza eragin zuen sutea hain azkar hedatzearen arrazoia [[presio atmosferiko]]a baino pixka bat handiagoa zen O<sub>2</sub> puruarekin presurizatu zutelako izan zen. Berez, misioan, presio normalaren 1/3 erabili beharko litzateke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Chiles, James|abizena=R.|izenburua=Inviting disaster : lessons from the edge of technology : an inside look at catastrophes and why they happen|argitaletxea=HarperBusiness|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/50549938|edizioa=1st paperback ed|isbn=0066620821|pmc=50549938|sartze-data=2018-11-01}}</ref>

Oxigeno likidoaren isurketa ematen baldin bada, eta hori [[Zur|egurra]] bezalako materia organikoarekin, produktu [[Petrokimika|petrokimikoekin]] edo [[asfalto]]arekin kontaktuan jartzen bada, talka mekaniko bat jasoz gero, material horiek edozein momentuan eztanda egitea eragin dezake.<ref name=":6" /> Beste zenbait likido [[Kriogenia|kriogenikok]] bezala, gorputzarekin kontaktuan jartzen bada, azalaren eta begien [[Izozte (medikuntza)|izoztea]] eragin dezake.

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda|2}}


== Ikus, gainera ==
* [[Oxigeno likido]]a
* [[Atomo]]

== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20070523084724/http://enciclopedia.us.es/index.php/Ox%C3%ADgeno Enciclopedia Libre]
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/O/index.html Web Elements]
* [http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/O.html Environmental Chemistry]
* [http://education.jlab.org/itselemental/ele008.html It's elemental]
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Elementu kimikoak]]
[[Kategoria:Oxigenoa]]
[[Kategoria:Agente oxidatzaileak]]
[[Kategoria:Ez-metal diatomikoak]]
[[Kategoria:Larrialdietako medikuntzan erabiltzeko substantzia kimikoak]]