Segundo-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{unitate infotaula}}
'''Segundo'''a (sinboloa: s) [[Nazioarteko Unitate Sistema]]n (SI) [[denbora]]ren [[Neurri-unitate|unitatea]] da. Sistema horretako zazpi oinarrizko [[Magnitude fisiko|magnitudeetako]] bat da. Beste neurketa-unitate batzuen parte ere bada, hala nola [[metro]] zati segundoko [[abiadura]]rena, metro zati segundo karratuko [[azelerazio]]arena edo zati segundoko [[maiztasun]]arena.

Historikoki, [[egun]]aren 1/86&nbsp;400 dela ulertu izan da. Horretarako, eguna 24 ordutan zatitzen da; ondoren, [[ordu]] bakoitza 60 minututan eta [[minutu]] bakoitza, 60 zatitan: horietako bakoitza segundotzat hartzen da.

Formalki, aurreko metodoaren zehaztasun eza konpontzeko, era askoz zehatzagoan definitzen da: perturbatu gabeko [[zesio]]-133 [[atomo]]aren oinarrizko egoeraren maila hiperfin bien artean {{val|9192631770}} trantsizio egiteko behar den denbora 0&nbsp;[[Kelvin (unitatea)|K]] balioko [[tenperatura|tenperaturan]]. Beste modu batean esanda: segundoa formalki finkatzeko, <math>\Delta\nu_{\mathrm{Cs}}</math> zesio [[frekuentzia|frekuentziaren]] balioa {{val|9192631770|u=Hz}} dela onartzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Companion May 2019: full issue PDF|orrialdeak=1–40|data=2019-05-01|url=http://dx.doi.org/10.22233/20412495.0519.1|aldizkaria=BSAVA Companion|alea=5|zenbakia=2019|issn=2041-2487|doi=10.22233/20412495.0519.1|sartze-data=2019-12-03}}</ref>

Definizio formala [[Lurra|Lurraren]] [[errotazio]]a baino askoz egonkorragoa denez, [[Periodiko (zenbaki)|periodikoki]] segundo bat gehitzen zaie [[Lurra|Lurreko]] [[erloju]]ei, Lurraren [[errotazio|errotazioarekin]] [[Sinkronia eta diakronia|sinkroniza]] daitezen.

== Etimologia ==
''Segundo'' hitza [[latin]]ezko ''sequire'' ("jarraitu") hitzetik dator; hala ere, haren denbora neurtzeko erabileraren jatorria ''minutu'' terminoaren antzekoa da: hori latinezko ''minuta'' ("zati txikia") hitzetik dator; hau da, «orduaren ''minuta'' bat» orduaren zati txiki bat zen. Ordua 60 zatitan banatzen zen ''pars minuta prima'' ("lehen zati txikia") eta, era berean, zati horietako bakoitza beste 60 zatitan banatzen zen: haiei ''pars minuta secunda'' ("bigarren zati txikia") zeritzen.

== Erlojuak eta eguzki-denbora ==
[[Fitxategi:Saint-remy-de-provence-cadran-solaire.jpg|eskuinera|thumb|250x250px|Eguzki-erlojua, [[Saint-Rémy-de-Provence]] herrian.]]
Lurraren biraketaren [[posizio]] [[Erlatibo (argipena)|erlatiboaren]] araberakoa ez den [[erloju mekaniko]] batek, ''batez besteko denbora'' deritzon denbora uniformea neurtzen du. Eguzkiaren posizio erlatiboa neurtzen duen [[Eguzki erloju|eguzki-erlojuak]] ordea, ez du denbora uniforme hori mantentzen. Eguzki-erloju batek neurtzen duen denbora urteko [[Aro (argipena)|aroaren]] arabera aldatu egiten da, hau da, segundoak, minutuak eta beste edozein denbora zatiketak iraupen ezberdina du urteko beste aroetan.

Batez bestekoaren arabera neurtutako eguneko denbora itxurazko denborarekin alderatzen badugu, egun bateko aldea oso txikia izango da. Hala ere, eguneroko diferentzia hori pilatzen joango denez, urte batean 15 minutuko aldea egon daiteke. Eragina, batez ere, Lurraren ardatzaren [[zeihartasun]]ak eragiten du Eguzkiaren inguruan egiten duen orbitarekiko.

[[Astronomia|Astronomoek]] itxurazko eguzki-denboraren eta batez besteko denboraren arteko aldeari antzeman zioten antzinatik. Hala eta guztiz ere, XVII. mendearen erdialdea arte, hau da, erloju mekaniko zehatzak asmatu arte, eguzki-erlojuak ziren erloju fidagarri bakarrak, eta itxurazko eguzki-denbora onartzen zen.

== Definizioaren historia ==
Segundoaren hiru definizio egin dira: egunaren zatiki gisa, urte estrapolatuaren zatiki gisa eta zesio-erloju atomiko baten mikrouhin-maiztasun gisa.

=== Egunaren zatiketa hirurogeitarra ===
[[Aro klasiko]]ko zibilizazioek kontatzeko [[sistema hirurogeitar]]ra erabiliz zatitu zuten [[egutegi]]a; garai hartan, segundoa egunaren zatiki hirurogeitarra zen (antzinako segundoa = <math>\frac{\text{eguna}}{60\times 60}</math>), eta ez orduarena, segundoaren definizio modernoagoarekin gertatzen den bezala <math>\left( = \frac{\text{ordua}}{60\times 60}\right)</math>. Denbora neurtzeko lehenengo gailuen artean, eguzki-erlojua eta [[Ur erloju|ur-erlojuak]] daude; denbora-unitateak gradu hirurogeitarretan neurtzen ziren.

=== Eguzki-egunaren zatikia ===
Lehenengo erloju mekanikoak XIV. mendean agertu ziren. Horietan, ordua bi, hiru, lau edo hamabi zatitan zatitzen zen, baina inoiz ez hirurogei zatitan; izan ere, ordua ,tradizionalki, ez zen hirurogei minuturen igarotzetzat ulertzen. Minutuak adierazten zituzten erloju mekanikoak ez ziren XVI. mende bukaerara arte agertu. Ia garai berean, segundoak adierazten zituzten lehen erlojuak sortu ziren.<ref name="#1">{{Erreferentzia|abizena=Landes, David S.|izenburua=Revolution in time : clocks and the making of the modern world|argitaletxea=Belknap Press of Harvard University Press|data=1983|url=https://www.worldcat.org/oclc/9489095|isbn=0-674-76800-0|pmc=9489095|sartze-data=2019-12-04}}</ref>

1656an, [[Christiaan Huygens]] zientzialari herbeheretarrak lehenengo [[pendulu-erlojua]] asmatu zuen. Erloju horrek ia metro bat luze zen pendulua zeukan, eta, beraz, segundo bateko periodoa zeukan gutxi gorabehera. Hura izan zen segundoak zehazki neurtu ahal izan zituen lehen erlojua. Laurogei urte geroago, [[Jonh Harrison|John Harrison]]-ek [[kronometro]] askoz zehatzagoak sortu zituen: horie errorea segundo batekoa izateko, 100 egun igaro behar ziren.<ref name="#1"/>

1832an, [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]]-ek segundoa proposatu zuen milimetro-miligramo-segundo unitate-sistemako oinarrizko unitate gisa. MKS sistemak, 1940an, formalki hartu zuen segundoa oinarrizko unitatetzat; segundoari honako definizioa eman zitzaion: batez besteko eguzki-egun baten 1/86&nbsp;400.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jenkin of Roding, Baron, (Charles Patrick Fleeming Jenkin) (7 Sept. 1926–20 Dec. 2016)|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007-12-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.21940|sartze-data=2019-12-04|encyclopedia=Who Was Who}}</ref>

=== Efemeride urtearen zatikia ===
[[40ko hamarkada|1940ko hamarkada]]ren bukaeran, [[kuartzo-erloju]]ak hain zehatzak ziren non 10<sup>8</sup>-tik bateko [[Errore (argipena)|errorea]] baitzuten. Ageriko bihurtu zen kuartzo-erlojuek hobeto zehazten zutela segundoa Lurraren errotazioak berak baino, eta horrek, segundoa birdefinitzeko premia ekarri zuen. Aldi berean, [[Metrologia|metrologo]] batzuek, Lurrak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egiteko behar duen denbora Lurraren errotazioarena baino zehatzagoa dela ikusita, segundoa urtearen [[Zatiki (matematika)|zatiki]] gisa definitzea proposatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=J. F.|abizena=Helweg|izenburua=United States Naval Observatory Time-Service|orrialdeak=13|data=1931|url=http://dx.doi.org/10.1029/tr012i001p00013|aldizkaria=Transactions, American Geophysical Union|alea=1|zenbakia=12|issn=0002-8606|doi=10.1029/tr012i001p00013|sartze-data=2019-12-04}}</ref>

=== Segundo atomikoa ===
Denbora kronometratzeko, hobea da atomo kitzikatu baten "[[bibrazio]]" natural eta zehatza neurtzea. Beraz, atomoaren definizioa perturbatu gabeko zesio-133 atomoaren oinarrizko egoeraren maila hipermehe bien {{val|9192631770}} trantsizioa egiteko behar den denboratzat (0&nbsp;K tenperaturan) ezagutu da 1967tik aurrera. Erloju atomikoek [[maiztasun]] hori erabiltzen dute segundoak neurtzeko, izan ere, mota horretako [[erradiazio]]a naturan aurki daitekeen [[fenomeno]] egonkorrenetarikoa da. Oraingo erloju atomikoek, segundo bateko akatsa edukiko dute ehun milioi urte igarotzean.<ref name="#2">{{Erreferentzia|izena=Dennis D.|abizena=McCarthy|izenburua=Time ‐ From Earth Rotation to Atomic Physics|argitaletxea=Wiley|abizena2=Seidelmann|izena2=P. Kenneth|data=2009-10-14|url=http://dx.doi.org/10.1002/9783527627943|isbn=978-3-527-40780-4|sartze-data=2019-12-04}}</ref>

== Pisu eta Neurrien Nazioarteko Batzordearen 2018ko 26. Batzar Orokorra ==
Fisikaren eta teknologiaren arloetan izandako aurrerapenak direla eta, 2011-14 bitartean izandako bileretan, Pisu eta Neurrien Nazioarteko Batzordearen (frantsesez, ''Comité international des poids et mesures'', CIPM) azpibatzorde baten proposamena kontuan harturik, oinarrizko zazpi unitateen definizioa zazpi konstante unibertsalen bidez ematea erabaki zen 2018ko 26. Batzar Orokorrean. Horren arabera, honako aldaketa hauek egitea erabaki zen, 2019ko maiatzetik aurrera indarrean jartzeko:<ref>{{erreferentzia|url=https://fr.wikipedia.org/wiki/Red%C3%A9finition_du_Syst%C3%A8me_international_d%27unit%C3%A9s_de_2018-2019|izenburua=Redéfinition du Système international d'unités de 2018-2019|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=fr|formatua=}}</ref><blockquote>«Betiere oinarrizko zazpi unitateak (segundoa, metroa, kilogramoa, amperea, kelvina, mola eta kandela) bere horretan gorderik, unitate horiek birdefinitu egin dira beraien balioak zazpi konstante fisiko unibertsalen bidez zehaztuz. Definizio berriek hobetu egin dute SI sistema, unitateen balioa aldatu gabe.»</blockquote>SI sistema zehazten duten zazpi konstante unibertsalak honako hauek dira:

* Zesio-133 atomo ez-perturbatuaren oinarrizko egoeraren trantsizio hiperfinaren frekuentzia <math>\Delta \nu_{\text {Cs}} = \text {9 192 631 770 Hz}</math> da,
* Argiak hutsean duen abiadura <math>c = \text {299 792 458 m s}^{-1}</math> da,
* Planck-en konstantearen balio numerikoa <math>h = \text {6,626 070 15} \times 10^{-34} \text {J s}</math> da,
* Oinarrizko karga elektrikoaren balioa <math>e = \text {1,602 176 634} \times 10^{-19} \text { C}</math> da,
* Boltzmann-en konstanteak <math>k = \text {1,380 649} \times 10^{-23} \text {J K}^{-1}</math> balio du,
* Avogadroren konstantearen balioa <math>\text {1 }N_{\text {A}} =
\text {6,022 140 76} \times 10^{23} \text { mol}^{-1}</math> da,
* <math>540 \times 10^{12} \text { Hz}</math>-eko erradiazio monokromatikoaren argi-eraginkortasunaren balioa <math>K_{\text {cd}} = \text {683 lm W}^{-1}</math> da.

Ondorioz, zazpi oinarrizko unitateak goiko taulan adierazitako moduan daude birdefiniturik zazpi konstante unibertsal horien bitartez.

=== Segundoaren definizio ofizial berria ===
Erabaki hori kontuan harturik, segundoaren balioa aldatu gabe, honelaxe geratu da idatzita metroaren definizioa:<blockquote>«Segundoa definiturik geratzen da zesio-133 atomo ez-perturbatuaren oinarrizko egoeraren trantsizio hiperfinaren <math>\Delta \nu_{\text {Cs}}</math> maiztasuna balioa <math>\text {9 192 631 770 Hz}</math>-ren berdina hartuz, <math>\text {1 Hz = 1 s}^{-1}</math> izanik.»</blockquote>Zer esanik ez, konstante unibertsala zesio-133 atomo ez-pertubatuaren oinarrizko egoeraren trantsizio hiperfinaren maiztasun edo frekuentzia <math>\Delta \nu_{\text {Cs}} = \text {9 192 631 770 s}^{-1}</math> da.

== Gertaerak eta denbora-unitateak segundotan ==
Segundoko zatikiak notazio [[Zenbaki-sistema hamartar|hamartarrean]] adierazten dira normalean: adibidez, 2,01 segundo. Segundoen multiploak minutu eta segundo gisa adierazten dira normalean, edo erloju-denboraren ordu, minutu eta segundo gisa ere ager daitezke, bi puntuz bereizita, esaterako, 11:23:24 (11&nbsp;h 23&nbsp;min 24&nbsp;s).
{| class="wikitable"
|+
!Denbora (s)
!Gertaera
|-
|style="text-align: right"|1
|
* Argiak, definizioz, zehazki {{val|299792458}} m bidaiatzen ditu hutsean azeleratzen ari ez den behatzaile batek neurtuz gero.
* Gutxigorabehera metro bateko luzera duen pendulu baten oszilazio denbora.
* Gorputz batek erortzean 4,9 m egiten ditu, aire-erristentziak ez badio eragiten.
* Korrikalari lasterrenek 10 m egiten dituzte.
* Ur sakoneko olatu batek 23 m egiten ditu.
* Soinuak 343 m bidaiatzen ditu airean zehar.
|-
|style="text-align: right"|60
|Minutu baten iraupen zehatza.
|-
|style="text-align: right"|{{gaps|3|600}}
|Ordu baten iraupen zehatza.
|-
|style="text-align: right"|{{val|86400}}
|Sistema Internazionalean (SI), egun baten iraupen zehatza (Lurraren benetako errotazio baten iraupena aldakorra da).
|-
|style="text-align: right"|{{val|604800}}
|Aste baten iraupena (zazpi SI egun).
|-
|style="text-align: right"|{{val|31536000}}
|Urte arrunt baten iraupena (365 SI egun).
|}

== Segundoa duten beste unitateak ==
Segundoa beste unitate batzuen parte da, hala nola maiztasunarena (Hz), abiadura (m/s) edo azelerazioa (m/s<sup>2</sup>). Gainera, [[becquerel]] unitatea ([[desintegrazio erradioaktibo|desintegrazio erradioaktiboa]] neurtzen duen unitatea), eta kilogramo, [[ampere]] eta [[Kelvin (unitatea)|kelvin]] oinarrizko unitateak ere segundoaren mende daude.

Nazioarteko Unitate Sistemako 22 unitateetatik bi bainoez dira segundoaren mendekoak: [[radian]]a eta [[estereorradian|estereorradiana]]. Hala ere, egunean-egunean erabiltzen diren unitate asko denbora-unitate handiagoekin adierazi ohi dira, eta ez segundoarekin: esate baterako, erlojuko ordua (h eta min), autoen abiadura (km/h), elektrizitatea (kWh), etab.
== Denbora gordetzeko oinarriak ==
Mundu osoan kokatuta dauden erloju atomiko batzuek adostasunez mantentzen dute denbora, eta ordu horretara egokitzen dira. Horri, [[Nazioarteko Denbora Atomikoa]] (NDA) deitzen zaio.<ref name="#2"/>

Leku bakoitzeko ordua Lurraren biraketarekin ados egoteko zehazten da. Denbora neurtzeko modu estandar internazional horri [[Denbora Unibertsal Koordinatua]] ([[UTC]]) deritzo. [[Eskala kronoestratigrafiko|Denbora-eskala]] horrek Nazioarteko Denbora Atomikoaren segundo atomiko berdinak erabiltzen ditu. Hala ere, [[bisurte]]ko segundoak txertatu edo kentzen ditu Lurraren biraketa abiaduraren aldaketak zuzentzea beharrezkoa denean.<ref name="#2"/>

Segundoak eta segundo atomikoak berdinak dituen denbora eskalari UT1 deritzo, eta denboraren forma unibertsal bat da. UT1 Lurrak Eguzkiarekiko duen biraketaren arabera definitzen da, eta ez du inolako segundo-aldaketarik.<ref name="#2"/>

== Sare optikoko erlojuak ==
Oraindik denbora neurtzeko modu [[Estandar (argipena)|estandarren]] parte ez diren arren, [[argi ikusgai]]dun [[Espektro (argipena)|espektroa]] duten [[sare optiko]]ko erlojuak gaur egungo [[kronometro]] zehatzenak dira. Horiek 430 [[THz]]-ko maiztasuna duten [[estronzio-erloju]]ak dira; argi ikusgaiaren mailan argi sorta gorria dutenak, hain zuzen ere. Zehaztasun orokorra dute: 15 mila milioi urtean segundo bat baino gutxiago galdu edo irabaziko dute ([[unibertsoa]]ren adin zenbatetsia baino handiagoa da hori).<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Mill|izenburua=2042 FROM JAMES MILL 27 April 1809|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdeak=26–26|abizena2=Mill|izena2=James|data=1988-05-12|url=http://dx.doi.org/10.1093/oseo/instance.00066325|aldizkaria=The Collected Works of Jeremy Bentham: The Correspondence of Jeremy Bentham, Vol. 8: January 1809 to December 1816|isbn=978-0-19-822615-4|sartze-data=2019-12-04}}</ref>

== Nazioarteko sisteman dituen multiploak ==
Taula honetan segundo unitatearen [[Multiplo (matematika)|multiploak]] agertzen dira:<ref>{{Erreferentzia|izena=Derek|abizena=McNally|izenburua=IAU Style Book|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=892–950|data=1990|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-94-009-0497-2_8|aldizkaria=Transactions of the International Astronomical Union|isbn=978-0-7923-0582-8|sartze-data=2019-12-04}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Melanie|abizena=Ross|izenburua=New prefixes in the SI: ronto, quecto, ronna, quetta|argitaletxea=ANAB|hizkuntza=en|data=2022-12-06|url=https://blog.ansi.org/anab/new-prefixes-si-ronto-quecto-ronna-quetta/#gref}}</ref>
{| class="wikitable"
|+Segundoaren (s) multiploak Nazioarteko Sisteman
! colspan="3" |Azpimultiploak
! rowspan="12" |
! colspan="3" |Multiploak
|-
!Balioa
!Sinboloa
!Izena
!Balioa
!Sinboloa
!Izena
|-
|{{val|e=-1|u=s}}
|ds
|dezisegundo
|{{val|e=1|u=s}}
|das
|dekasegundo
|-
|{{val|e=-2|u=s}}
|cs
|zentisegundo
|{{val|e=2|u=s}}
|hs
|hektosegundo
|-
|{{val|e=-3|u=s}}
|ms
|milisegundo
|{{val|e=3|u=s}}
|ks
|kilosegundo
|-
|{{val|e=-6|u=s}}
|μs
|mikrosegundo
|{{val|e=6|u=s}}
|Ms
|megasegundo
|-
|{{val|e=-9|u=s}}
|ns
|nanosegundo
|{{val|e=9|u=s}}
|Gs
|gigasegundo
|-
|{{val|e=-12|u=s}}
|ps
|pikosegundo
|{{val|e=12|u=s}}
|Ts
|terasegundo
|-
|{{val|e=-15|u=s}}
|fs
|femtosegundo
|{{val|e=15|u=s}}
|Ps
|petasegundo
|-
|{{val|e=-18|u=s}}
|as
|attosegundo
|{{val|e=18|u=s}}
|Es
|exasegundo
|-
|{{val|e=-21|u=s}}
|zs
|zeptosegundo
|{{val|e=21|u=s}}
|Zs
|zettasegundo
|-
|{{val|e=-24|u=s}}
|ys
|yoktosegundo
|{{val|e=24|u=s}}
|Ys
|yottasegundo
|-
|{{val|e=-27|u=s}}
|rs
|rontosegundo
!
|{{val|e=27|u=s}}
|Rs
|ronnasegundo
|-
|{{val|e=-30|u=s}}
|qs
|quectosegundo
!
|{{val|e=30|u=s}}
|Qs
|quettasegundo
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Bibliografia ==

* ''Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa'', Elhuyar, Donostia (2009). ISBN: 978-84-92457-00-7.
* M. Ensunza, J.R. Etxebarria & J. Iturbe, ''Zientzia eta teknikarako euskara. Zenbait hizkuntza-baliabide (II. argitalpena)'', Udako Euskal Unibertsitatea (UEU), Bilbo, 2008, ISBN: 978-84-8438-164-8.
* Jose Ramon Etxebarria, ''Zientzia eta teknikako euskara arautzeko gomendioak'', Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, Gasteiz, 2011, ISBN: 978-84-457-3136-9.
* Jose Ramon Etxebarria, ''Komunikazioa euskaraz ingeniaritzan,'' Udako Euskal Unibertsitatea (UEU), Bilbo, 2014, {{ISBN|978-84-8438-522-6}}

== Ikus, gainera ==
* [[Minutu]]
* [[Ordu]]
* [[Egun]]
* [[Denbora]]
* [[Erloju]]

== Kanpo estekak ==

* [https://web.archive.org/web/20160407215419/http://www.npl.co.uk/science-technology/time-frequency/research/optical-frequency-standards/trapped-ion-optical-frequency-standards Fisikako Laborategi Nazionala: ''Maiztasun optiko estandarizatuan harrapatuta''.]

{{autoritate kontrola}}

{{Denbora unitate aurkibidea}}
{{Nazioarteko Unitate Sistema}}
{{cgs unitateak}}

[[Kategoria:Cgs sistemako oinarrizko unitateak]]
[[Kategoria:Denbora unitateak]]
[[Kategoria:SIko oinarrizko unitateak]]