Sodio-en iturria ikusi

{{Elementu kimiko infotaula
| izena = Sodioa
| ikurra = Na
| zenbakia = 11
| kolorea = rgb(255, 102, 102)
| ezkerrekoa = [[Neon]]a
| eskuinekoa = [[Magnesio]]a
| goikoa = [[Litio|Li]]
| behekoa = [[Potasio|K]]
| seriea = [[Metal alkalino]]ak
| taldea = 1
| periodoa = 3
| orbitala = s
| itxura = zuri zilarkara
| masa atomikoa = 22,9897(2)
| konfigurazioa = [[Neon|Ne]] 3s<sup>1</sup>
| elektroiak = 2, 8, 1
| egoera = [[solido]]
| dentsitatea = 0.968
| urtze-puntua k = 370,87
| urtze-puntua c = 97,72
| urtze-puntua f = 207,9
| urtze-entalpia = 2,60
| irakite-puntua k = 1.156
| irakite-puntua c = 883
| irakite-puntua f = 1.621
| beroa = 97,42
| 1 = 554
| 10 = 617
| 100 = 697
| 1 k = 802
| 10 k = 946
| 100 k = 1.153
| kristala = kubikoa, aurpegietan zentratua
| oxidazioa = 1 (oxido [[base|basiko]] sendoa)
| elektronegatibitatea = 0,93
| ionizazioa = 1.a: 495,8 [[joule moleko|kJ/mol]]<br />2.a: 4.562 [[joule moleko|kJ/mol]]<br />3.a: 6.910,3 [[joule moleko|kJ/mol]]
| batezbestekoa = 180
| kalkulatua = 	190
| kobalentea = 	154
| van der waals = 227
| isotopoak =
{{!}} rowspan="3"{{!}} <sup>22</sup>Na
{{!}} rowspan="3"{{!}} [[Erradioisotopo sintetiko|Sintetikoa]]
{{!}} rowspan="3"{{!}} 2,602 [[urte|u]]
{{!}} [[positroi-igorpen|β<sup>+</sup>]]
{{!}} 0,546
{{!}} <sup>22</sup>[[Neon|Ne]]
{{!}}-
{{!}} [[elektroi-harrapaketa|ε]]
{{!}} -
{{!}} <sup>22</sup>[[Neon|Ne]]
{{!}}-
{{!}} [[gamma izpi|γ]]
{{!}} 1.2745
{{!}} -
{{!}}-
{{!}} <sup>22</sup>Na
{{!}} %100
{{!}} colspan="4" {{!}} Na egonkorra da 12 [[neutroi]]rekin
{{!}}-
}}
'''Sodioa''' '''Na''' ([[Latin]]etik ''natrium'') sinboloa duen [[elementu kimiko]]a da. Haren [[Atomo-zenbaki|zenbaki atomikoa]] 11 da eta [[metal alkalino]]a da, [[Taula periodikoa|taula periodiko]]<nowiki/>aren 1. taldean eta 3. periodoan kokatuta. Elementu bigun, zuri zilarkara eta oso erreaktiboa da; izan ere, bere azken geruzan [[elektroi]] bakar bat dauka eta oso erraz askatu dezake Na<sup>+</sup> [[katioi]]<nowiki/>a eratzeko. [[Isotopo]] egonkor bakarra dauka, <sup>23</sup>Na. Lurrean aurkitu daitekeen 6. elementu ugariena da, eta aipatu bezala oso erreaktiboa da ([[potasio]]<nowiki/>a baino gutxiago baina [[litio]]<nowiki/>a baino gehiago): airearekin kontaktuan berehala oxidatzen da eta uretan oso erreaktiboa da. Ondorioz, naturan ezin daiteke bere egoera metalikoan aurkitu, batez ere [[konposatu ioniko]] moduan aurkezten delarik ([[feldespato]]<nowiki/>ak, [[sodalita]]<nowiki/>k, gatzetan…).
== Ezaugarri nagusiak ==
[[Fitxategi:Flametest--Na.swn.jpg|ezkerrera|thumb|250x250px|Sodioaren gar horia]]
Sodioa tenperatura eta presio estandarretan airetan [[oxigeno]]a<nowiki/>rekin konbinatzen da, sodio [[oxido]] grisa-zurixka eratuz. Sodio metala mozteko erraza da, eta elektrizitatearen beroaren [[Eroale elektriko|eroale]] ona da; haren balentzia geruzan elektroi bakarra du, lotura metaliko ahulak sortuz, elektroien mugimendu askea posiblea izanik.

[[Masa atomiko]] txikia eta [[erradio atomiko]] handia izateagatik, sodioa metalen artean dentsitate (0,96 g/cm<sup>3</sup>) txikienetarikoa duena da, uretan flotatzeko ahalmena izanik. [[Fusio puntu|Fusio]] (98&nbsp;°C) eta [[Irakite-puntu|irakite]] (883&nbsp;°C) tenperaturak litioarenak baino baxuagoak dira, baina gainontzeko metal alkalinoenak baino altuagoak, taldean aurrera egitean tenperaturak jaisten baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia.com {{!}} Free Online Encyclopedia|url=https://www.encyclopedia.com/|aldizkaria=www.encyclopedia.com|sartze-data=2019-04-01}}</ref> Hala ere, propietate hauek asko aldatzen dira presio altuetan: 1,5 mbar-etan metalaren kolorea zilarreztatutik beltza izatera pasatzen da; 1,9 mbar-etan, materiala gardena bihurtzen da, gorri kolorearekin; eta, 3 mbar-eko presioan, sodioa solido kolorge eta gardena da.
[[Fitxategi:Sodium Raies Spectrales.png|thumb|'''Sodioaren''' espektroa.]]
Sodioaren garra azterketan, su garra horia askatzen da. Izan ere, 3s elektroiek [[fotoi]] bat igortzen dute 3p [[Orbital atomiko|orbital]]<nowiki/>etik 3s orbitalera igarotzen direnean; fotoi honen [[uhin-luzera]] 589,3 nm-koa da (argi ikuskor horia). <ref>{{Erreferentzia|izena=Schumann,|abizena=Walter.|izenburua=Minerals of the world|argitaletxea=Sterling Pub. Co|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/180907803|edizioa=2nd ed|isbn=9781402753398|pmc=180907803|sartze-data=2019-04-01}}</ref>

=== Isotopoak ===

Sodioaren hogei isotopo ezagutzen dira, <sup>23</sup>Na isotopo egonkor bakarra izanik. <sup>23</sup>Na bi karbono atomoen fusioaren ondorioz sortzen da, izarretan gertatzen den [[karbono]]a<nowiki/>ren errekuntzan. Prozesu honek, 600 megakelvin baino tenperatura altuagoak behar ditu, eta izarrak gutxienez gure eguzkia baino 3 bider masa handiagoa izan behar du. <ref>{{Erreferentzia|izena=P. A.|abizena=Denisenkov|izenburua=Sodium Synthesis in Hydrogen Burning Stars|orrialdeak=214|abizena2=Ivanov|izena2=V. V.|data=1987-05-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1987SvAL...13..214D|aldizkaria=Soviet Astronomy Letters|zenbakia=13|sartze-data=2019-04-01}}</ref> Honez gain beste bi isotopo garrantzitsu daude, <sup>22</sup>Na- a, zein 2.6 urteko erdi-bizitza duen eta <sup>24</sup>Na, zeinak 15 orduko erdi bizitza dauka. Ezagutzen diren beste isotopo guztiak minutu bat baino gutxiagoko erdi-bizitza daukate.

Askotan istripu nuklear kritikoetan askatutako [[neutroi]]<nowiki/>en [[erradiazio]]a odolean dauden <sup>23</sup>Na atomo egonkorrak <sup>24</sup>Na isotopo ez-egonkor bihurtu ditzake. Hau jakinda erradiazioa jasan duen biktima batean neutroien erradiazio kantitatea kalkula daiteke <sup>24</sup>Na isotopoen kontzentrazioa erlatiboa <sup>23</sup>Na-rekin konparatuz.

== Propietate kimikoak ==

Sodio atomoak [Ne] 3s<sup>1</sup> [[konfigurazio elektroniko]]a du, [[neon]] gas idealaren konfigurazio egonkorrenak baino elektroi bat gehiago. Halaber, lehen [[Ionizazio-potentzial|ionizazio energia]]<nowiki/>ren balioa baxua da, 495,8 kJ/mol. Horregatik, sodioak balentzia-geruzan duen azken elektroia galtzeko joera handia dauka, Na<sup>+</sup> karga positibodun katioia eratuz. Prozesu honek oso energia gutxi behar du gertatzeko, Na<sup>+</sup> oso konfigurazio egonkorra lortzen duelako. Aldiz, bigarren elektroi bat galtzea askoz zailagoa da, bigarren ionizazio energiaren balioa oso altua baita, 4562 kJ/mol. Ondorioz, sodioak normalean Na<sup>+</sup> katioiaz konposatu ionikoak eratzen ditu.

Beraz, sodioaren [[Oxidazio-egoera|oxidazio egoera]] arruntena +1 da. Sodio metala [[erreduzitzaile]] sendoa da, Na<sup>+</sup>/Na bikotearen erredukzio-potentzial estandarraren balioa -2,71 V izanik. Hala ere, potasioak eta litioak potentzial negatiboagoak dituzte, sodioa baino erreduzitzaile sendoagoak izanik.
[[Fitxategi:Sodium spectrum visible.png|thumb|'''Sodioaren''' espektro ikusgaia.]]
[[Fitxategi:NaCl-estructura cristalina.svg|ezkerrera|thumb|NaCl-ren egitura kristalinoa]]

=== Gatz eta oxidoak ===

Sodioak hamaika gatz eta oxido mota eratzen ditu, elementu honek eratzen dituen konposatu garrantzitsuenak izanik. Izan ere, beiragintza, papergintza eta ehungintza bezalako industrietan garrantzi komertzial izugarria daukate. Sodioak eratzen dituen gatz garrantzitsuenak [[sodio kloruro]]a (NaCl), [[sodio karbonatoa]] (Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>), [[sodio hidrogenokarbonatoa]] (NaHCO<sub>3</sub>), [[sodio hidroxido]]a (NaOH), [[sodio nitratoa]] (NaNO<sub>3</sub>), [[sodio tiosulfatoa]] (Na<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>3</sub>*5H<sub>2</sub>O) eta [[borax]]a (Na<sub>2</sub>B<sub>4</sub>O<sub>7</sub>*10H<sub>2</sub>O) dira. Konposatuetan, sodioa normalean lotura ionikoen bidez lotzen da urarekin eta [[anioi]]<nowiki/>ekin, eta [[Gilbert Newton Lewis|Lewis]] azido gogorra da.

=== Disoluzio akuosoak ===
Sodioaren gatzak solugarriak izaten dira; hala nola, [[halogenuro]]<nowiki/>ak, [[sulfato]]<nowiki/>ak, [[nitrato]]<nowiki/>ak, [[kaboxilato]]<nowiki/>ak eta [[karbonato]]<nowiki/>ak. Hala ere, uretan ematen diren espezieak konplexu akuosoak izan ohi dira; hala nola, [Na(H<sub>2</sub>O)n]<sup>+</sup>. Ez da ohikoa hauspeatze zuzena ematea sodio gatzekin; izan ere, urarekiko afinitate handia izan ohi dute. Horregatik, sodio gatzak solido moduan isolatu ohi dira disolbatzaile organikoen bidez, [[etanol]]<nowiki/>a adibidez. Sodio kontzentrazio baxuenak [[absortzio atomikoko espektrometriaren (AA)]] bitartez edota ioi elektrodo selektiboaren potentziometria tekniken bidez determina daitezke.

=== Koordinazio konposatuak ===
[[Fitxategi:Sodium Atom.png|thumb|'''Sodio''' atomoa.]]
Beste metal alkalinoak bezala, sodioa [[amoniako]] eta zenbait [[Amina|amin]]<nowiki/>etan disolbatzen da disoluzio koloretsuak emateko; ondoren baporizazioa ematean sodioaren kristal disdiratsuak emanez. Disoluzioak koordinazio konplexu bitxiak eratzen dituzte, hala nola, [Na(NH3)6]<sup>+</sup>. Horrez gain, beste konposatu batzuekin ere era ditzake beste zenbait konplexu berezi; hala nola, [[Eterrak|eter]]<nowiki/>rekin, [[kriptano]]<nowiki/>ekin eta beste ligando batzuekin ere.

=== Konposatu organometalikoak ===
Sodio eta karbonoren arteko lotura [[polartasun]] handiko lotura izanik, [[karbanioi]]<nowiki/>en (gatzak + anioi organikoak) iturritzat erabili ahal dira. Sodioak duen tamainu handiagatik baita polartasun txikiarengatik, anioi erradikal handiak, [[aromatikoa]]<nowiki/>k eta polarizagarritasunak egonkortu ditzake; adibidez sodio [[naftalenuro]]<nowiki/>aren kasuan, erreduzitzaile ona dena.

=== Konposatu intermetalikoak ===
Sodioak metal askorekin sor ditzake [[aleazio]] desberdinak; hala nola, potasio, [[kaltzio]], [[berun]] eta 11. eta 12. taldeko elementuekin. Potasioarekin sortutako aleazioa likidoa da ingurune tenperaturan eta eroale termiko ona da. KNa<sub>2</sub> eta NaK era ditzake. Kaltzioa ez da oso solugarria sodioan, soilik egoera likidoan daudenean.

Berunarekin aleazio ugari sor daitezke, eta metodo desberdinak daude horretarako; hala nola; biak batera urtzea edota sodioa [[Elektrolisi|elektrilitikoki]] berun [[katodo]] batean   jartzea. Hauez gain, [[urre]]a<nowiki/>rekin (NaAu<sub>2</sub>) eta [[zilar]]<nowiki/>rarekin (NaAg<sub>2</sub>) ere aleazioak posible dira.

== Historia ==
[[Fitxategi:Sodium.jpg|thumb|'''Sodioa''' olio mineraletan.]]
Giza [[metabolismo]]<nowiki/>rako duen garrantziagatik, sodio gatzak urte askotan merkatal produktu ugarienetarikoak izan dira, eta [[Erdi Aroa]]<nowiki/>n zehar ''sodanum'' izeneko gatz bat buruko minerako sendagai moduan erabili zen. Bere izena aplikazio horretatik datorkio, Arabiako ''suda'' (buruko mina esan nahi duena) hitzetik.

Sodioa beti konposatu desberdinetan aurkitu izan da, eta ez zen 1807. urterarte noiz [[Sir Humphry Davy]] zientzialariak isolatzea lortu zuen, sodio hidroxidoaren elektrolisiaren bitartez. 1809an, [[Ludwig Wilhem Gilbert]] fisikari eta kimikari alemaniarrak ''Natronium'' eta ''Kalium'' izenak proposatu zituen sodio eta potasioarentzat, hurrenez hurren. Sodioaren laburdura kimikoa 1814.urtean argitaratu zen, [[Jöns Jakob Berzelius]]-en eskutik. Na laburdura latineko ''natrium'' hitzetik dator, egiptoko hizkeraren ''natron'' [[mineral]]<nowiki/>ari erreferentzia egiten diona, sodio karbonato hidratatuaz osatuta dagoen gatz mineral naturala dena. 1860.urtean, [[Kirchhoff]] eta [[Robert Wilhelm Bunsen|Bunsen]] sodioaren su garraren azterketa egin zuten, sodioaren garra hori kolorekoa zela ikasiz.

== Produkzio komertziala ==
Sodio komertzializatu zen lehenengo aldia XIX.mendearen amaieran izan zen, 1100&nbsp;°C-tan karbonato sodikoaren erredukzio karbotermikoaren ondorioz, [[aluminio]]<nowiki/>a ekoizteko [[Deville prozesua]]<nowiki/>ren lehenego pausuan:<chem>Na2CO3 + 2 C -> 2 Na + 3 CO</chem>

Aluminioaren demanda handia zela bide, sodioa produzitzea beharrezkoa zen. Gaur egun komertzialki sintetizatzen da kloruro sodikoaren elektrolisitik, non NaCl kaltzio kloruroarerin nahasten den fusio tenperatura jaisteko asmoz.

Sodioa biltegiratzea eta garraiatzea ez da lan erreza, horregatik [[gas inerte]]<nowiki/>z betetako atmosfera itxi batean gorde behar da [[oxidatu]] ez dadin.

== Aplikazioak ==
Sodio metalikoak aplikazio ugari dituen arren, sodio konposatuenak garrantzi handienekoak dira. Izan ere, sodioaren oxidoak eta gatzak hainbat industrietan oso erabiliak dira, sodio hidroxidoa, sodio karbonatoa eta [[hidruro sodikoa]], adibidez. Sodio metalikoa sodio [[borohidruro]]<nowiki/>a sortzeko erabiltzen da, baita sodio [[azida]] (NaN<sub>3</sub>) eta [[trifenilfosfina]] sortzeko ere. Askotan aleazioetan aurkitzen da, eta metalak erreduzitzeko ([[titanio]]<nowiki/>aren eta [[Zirkonio|zirkoni]]<nowiki/>oaren ekoizpenean) agente gisa erabiltzen da beste material batzuk eraginkorrak ez direnean. Honez gain, tetraetilberuna, beste gai organiko eta inorganiko ugari ekoizteko, eta [[polimerizazio]]<nowiki/>en [[katalizatzaile]] moduan erabiltzen da.

Sodioa bere katioi eran dagoenean [[ioi-trukatzaile]] moduan erabiltzen da, gehienetan industriaren hondakin-uretan dauden [[metal astun]]<nowiki/>ak erauzteko. Hauek, sodio katioiekin ordezkatzen dira, hauek ez baitira toxikoak.

== Eragin biologikoak ==
Gizakietan Na<sup>+</sup> ezinbesteko osagaia da, non hau [[odol]]<nowiki/>eko bolumena, presioa, oreka [[Osmosi|osmotiko]]<nowiki/>a eta [[pH]] erregulatzen dituen. Egunean gutxienez 500 miligramo hartzea gomendatzen da, eta honen iturri nagusiena sodio kloruroa da, baina baita sodio [[glutamato]]<nowiki/>tik, sodio [[nitrito]]<nowiki/>tik eta sodio [[bentzoato]]<nowiki/>tik lortu daiteke ere. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2011-08-23|url=https://web.archive.org/web/20110823114818/http://nuinfo-proto4.northwestern.edu/nutrition/factsheets/sodium.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-01}}</ref> Estimatzen da egunean hartu behar den kantitate normala 2.3 gramokoa dela, eta hau baino gutxiago hartzeak [[hipertentsio]]<nowiki/>a eragin dezakeela, gaitz honek, mundu mailan, urtero 7.6 milioi pertsona hiltzen dituelarik. <ref>{{Erreferentzia|izena=J. M.|abizena=Geleijnse|izenburua=Impact of dietary and lifestyle factors on the prevalence of hypertension in Western populations|orrialdeak=235–239|hizkuntza=en|data=2004-09-01|url=https://academic.oup.com/eurpub/article-lookup/doi/10.1093/eurpub/14.3.235|aldizkaria=The European Journal of Public Health|alea=3|zenbakia=14|issn=1101-1262|doi=10.1093/eurpub/14.3.235|sartze-data=2019-04-01}}</ref>

== Segurtasuna eta neurriak ==
[[Fitxategi:Large Sodium Explosion.jpg|180px|thumb|'''Sodioak''' [[Ur|ura]] ukitzen duenean sortzen duen leherketaren argazki bat.]]
Sodioak urarekin kontaktuan [[hidrogeno]]a (erregarria) sortzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Girolami, Gregory S.,|abizena=1956-|izenburua=Synthesis and technique in inorganic chemistry : a laboratory manual.|argitaletxea=University Science Books|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/38495269|edizioa=3rd ed.|isbn=0935702482|pmc=38495269|sartze-data=2019-04-01}}</ref>, eta sodio hidroxido kaustikoak eratzen ditu. Hauek jatean edo azalarekin kontaktuan egotean erredura larriak sortu daitezke. <ref>{{Erreferentzia|izena=Routley, J.|abizena=Gordon.|izenburua=Sodium explosion critically burns firefighters, Newton, Massachusettes [sic], October 25, 1992|argitaletxea=United States Fire Administration|data=[1993?]|url=http://worldcat.org/oclc/36507144|pmc=36507144|sartze-data=2019-04-01}}</ref> Sodioak airearekin kontaktuan egotean sua hartzen du. Hau ezin daiteke uretan oinarritutako su-itzalgailuekin itzali, soilik sutea areagotzen delako. Horrelako suteak itzaltzeko Met-L-X agenteak, edo Lith-X duten beste agente batzuk erabiltzen dira, [[grafito]]<nowiki/>a, [[organofosfato]] gar moteltzaileak eta harea dutenak. [[Erreaktore nuklear]]<nowiki/>retan suteak ez gertatzeko sodioa isolatu egiten da oxigenoaren presentziatik, gas inerteak erabiliz.

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Bibliografia ==

* Greenwood, Norman N.; Earnshaw, Alan (1997). Chemistry of the Elements (2nd ed.). Butterworth-Heinemann. <nowiki>ISBN 978-0-08-037941-8</nowiki>.

== Ikus, gainera ==
* [[Kloruro sodiko]]

== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.educaplus.org/sp2002/1historia/na.html educaplus.org - Sodio]
* {{en}} [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Na/index.html WebElements.com - Sodio]
* {{en}} [http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/Na.html EnvironmentalChemistry.com - Sodio]
* {{en}} [http://education.jlab.org/itselemental/ele011.html Es Elemental - Sodio]
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Elementu kimikoak]]