Tsunami-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:NOAA Tsunami Animation-2016.webm|thumb|upright=1.4|Tsunami 3D animazio batean.]]
[[Fitxategi:2004-tsunami.jpg|thumb|320px|[[2004ko Indiako ozeanoko lurrikara|2004ko Indiako ozeanoko tsunamia]] (Ao Nang, Krabi probintzia, [[Thailandia]])]]

'''Tsunami'''a ([[japoniera]]z 津波, ''portuko olatua'') [[olatu]] erraldoi bat<ref name=Euskaltzaindia>[https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=tsunami&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&lang=eu&bila=bai Tsunami] Euskaltzaindiaren hiztegian (kontsulta: 2021-03-16)</ref><ref>http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=tsunami</ref> edo multzo bat da, [[itsaso]]ko ur kopuru handia bertikalki eta laster desplazatzen denean sortua. Fenomeno natural hori lurgaineko zein itsaspeko [[lurrikara]]k ([[itsasikara]]<ref name=Euskaltzaindia/>) sortua da gehienetan<ref name=Unesco>{{fr}}{{es}}“Tsunamiei buruzko glosarioa”, [[Unesco]] (2009) [http://itic.ioc-unesco.org/images/stories/about_tsunamis/tsunami_glossary/tsunami_glossary_fr_v19.pdf frantsesez] eta [http://itic.ioc-unesco.org/images/stories/about_tsunamis/tsunami_glossary/tsunami_glossary_sp_v19.pdf gaztelaniaz]</ref>, baina baita [[luizi]], [[sumendi]] erupzio zein [[meteorito]] handien talkak ere<ref name=Unesco/>. Itsaspeko eztanda atomikoek ere sortu omen ditzakete. Horregatik, nahiz eta olatu erraldoi itxura izan, ez dira egiazko olatuak, horiek [[haize]]ak eragindakoak baitira.

Fenomeno hori sarrien pairatzen duen eskualdea [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] kostak dira, bertan baitago ''[[Ozeano Bareko Suzko Eraztuna|Suzko Eraztuna]]'' edo aktibitate sismiko handien duten bi plaka tektonikoen talka lerroa, batez ere [[Asia]]ko ekialdea.

Garrantzitsua da jakitea ez dela nagusiki tsunamiaren garaiera suntsitzaile egiten duena, baizik eta ur mailaren igoeraren iraupena eta horrek desplazatutako ur kopurua: hainbat metroko garaierako olatuak, agian hamar metro ingurukoak, sarri agertzen badira ere Ozeano Bareko kostetan, ez dute nahiko ur eramaten lur barnera sartzeko haina. Aldiz, olatuak bi metro eskas izanik ere, ur kopuru handia badu, suntsitzailea izan daiteke oso, lehorrean ehunka metro sartuz, leku laua eta oztopo naturalik gabea bada. Halaxe gertatu zen [[Indonesia]]ko [[Banda Aceh]] estatuan 2005eko abenduan, olatua lehorrean hainbat kilometro sartu baitzen.

== Hitzaren jatorria ==

[[Fitxategi:The_Great_Wave_off_Kanagawa.jpg|thumb|320px| ''Kanagawako uhin handian'' ({{lang|ja|Kanagawa-oki nami-ura, 神奈川沖 浪裏}}) XIX mendeko ukiyo-e edo zur-irarlan ezaguna, [[Katsushika Hokusai]] [[japonia]]r artistak egina. Bertan tsunamia haizeak sortu eta xaxatutako olatu erraldoitzat irudikatzen da, ez benetan den lur mugimendu handi batek sortutako itsas mailaren goratzetzat.]]
Izena [[japoniera]]tik dator, eta bi hitz batuz sortua da: «portu» (''tsu'', 津) gehi «uhin» edo «olatu» ({{lang|ja|''nami'', 波}} edo {{lang|ja|浪}}). Grafiari dagokionez euskarak hitza maileguan hartu du, ohiko forma hartuz: tsunami bat, tsunamia, tsunamiak; japonierazko ahoskerari dagokionez, hasierako soinua euskarazko ''tz''-tik hurbilago dago. [[Japonia]]ko arrantzaleek sortu zuten hitza, noizean behin portura itzultzean kaiko inguruak urak suntsituta aurkitzean, nahiz eta haiek olatu bakar bat ere ez nabaritu itsasoan zeudenean. Tsunamiek [[uhin garaiera]] (anplitude) txikia dute itsaso barruan eta [[uhin luzera]] handia (maiz ehunka kilometro luze); horregatik, nabarigaitzak dira itsasoan, pasatzen den konkortxo samurtzat ageri baitira.

== Ezaugarriak ==

Edozein fenomenok eragin dezake tsunamia, ur kopuru handi bat laster desplazatzen badu: lurgaineko zein itsaspeko [[lurrikara]]k, [[luizi]]ak, [[sumendi]] erupzioak zein [[meteorito]] handien talkak. Hala ere, lurrikarek haien % 90 sortzen dute: tsunami tektoniko deritze. Lurrikara txiki batek itsaspeko luizi handi bat sor dezake, eta horrek, tsunamia.

Itsaspeko plaka ozeanikoa bortizki igotzen edo jaisten bada, [[plaken tektonika|plaka tektonikoen]] talka dela eta, gainean duen ur masa desplazatzen du. Grabitatearen eraginez, ur masa handi horrek oreka bilatzen du eta alboetara hedatzen da, putzuan botatako harri koxkorrak bezala. Lurrikara eragile horik batez ere sortzen dira plaka ozeaniko bat plaka kontinental baten azpian irristatzen denean, subdukzio izeneko prozesuan. Ur desplazamendua hurbiletik hurbilera lekualdatzen da eta uhin luzera handiko (askotan ehunka kilometro luze) eta periodo handiko (hamarka minutu) mugimendua sortzen.

Itsaspeko luiziek uste baino ur kopuru handiagoa desplaza dezakete, tsunamia sortzeraino. Sumendi erupzioek eta meteorito talkek sortutakoak bezala, energia kontzentrazio erraldoia izatera irits daitezke, baina lurrikarek sortutakoak baino lasterrago sakabanatzen dira, urrutiko kostetara iritsi gabe. Hala ere, iturburutik gertu talka-uhin erraldoiak (solitoiak) altxa ditzakete, hala nola Lituya Badiako ([[Alaska]]) [[megatsunami]]a: horrek 50–150 metro inguruko olatua sortu zuen, inguruko 524 metroko mendietara iritsi zena.
[[Fitxategi:Tsunami-kueste.01.vm.jpg|thumb|320px|Kostarantz doan tsunami baten infografia.]]
=== Fisika ===

Ez dago muga argirik lurrikara baten beharrezko [[magnitude]]arekiko tsunami bat sortzeko, baina elementu erabakigarriak hauek dira: [[lurrikara]] sortzailearen magnitudea, [[hipozentro]]aren sakonera eta [[plaka tektoniko]]en morfologia. Horren ondorioz, planetako toki batzuetan lurrikara handiak behar dira tsunami bat sortzeko, eta beste batzuetan, berriz, nahikoa dira tamaina txikiagokoak.

Olatuen [[abiadura]] honako [[ekuazio]]aren bidez zehaztu daiteke<ref name=Unesco/>:

<math>v=\sqrt{g\cdot D}</math>

non '''''D''''' uraren sakonera den, eta '''''g''''' lurreko [[grabitate]]a (9,8 m/s²)<ref name="Barrick">{{erreferentzia |abizena=Barrick |izena=Donald E. |izenburua=A coastal radar system for tsunami warning |urtea=1979 |argitaletxea=Remote Sensing of Environment |liburukia=8 |zenbakia=4 |orrialdeak=353-358 |issn=0034-4257 |DOI=10.1016/0034-4257(79)90034-8 |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/B6V6V-4894PW9-4F/2/81a92bfe41f3879409e3c2c9a93acdee |hizkuntza=en}}</ref>.

Horrela, ur sakonetan olatuen abiadura '''''L''''' uhin-luzerarekiko independentea da. Ur sakonera 1/2L eta 1/25L bitartekoa bada, ekuazio zehatzagoa erabili behar da<ref name=Unesco/>:

<math>v=\sqrt{(gL/2 {\displaystyle \pi }) \tan{D[2 {\displaystyle \pi } D/L]}}</math>
  
4-5 km-ko sakoneran, olatuek 600 km/h edo gehiagoko abiadura har dezakete. Gainazaleko anplitudea edo gandorraren '''''H''''' garaiera txikia izan daiteke, baina eragiten duten ur masa handia da, eta horregatik da hain handia abiadura. Goraguneen arteko distantzia ([[uhin luzera]]) ere handia da. Ohikoa da tsunami baten uhin-katearen luzera 100-200 km edo gehiagokoa izatea.

[[Fitxategi:Propagation du tsunami en profondeur variable.gif|thumb|Uhina ur mehetan sartzean, moteldu eta amplitudea (garaiera) handitzen da.]]

Gandorren arteko denbora-tarteak (uhinaren periodoa) 10 eta 30 minutu bitartean izan daiteke. Olatua [[plataforma kontinental]]ean sartzen denean, sakonera izugarri murrizten denez, olatuaren abiadura txikitu egiten da eta garaiera handitzen. Kostaldera iristean, abiadura 50 km/h-ra murriztu daiteke eta ggaraiera, berriz, 3 eta 30 m artera iritsi, itsaspeko erliebe motaren arabera. Gandorren arteko distantzia ere ('''''L''''' [[uhin-luzera]]) kostaldetik gertu estutu egingo da.

Uhina ur-zutabe osoan hedatzen denez, gainazaletik hondoraino, [[hidrodinamika]]ren teoria linealerako hurbilketa egin daiteke. Horrela, '''''E''''' energia-fluxua honela kalkulatzen da:

<math>E= \frac{1}{8} d \cdot g^{\left(3/2\right)} \cdot H^2 \cdot h^{\left(1/2\right)}</math>,

non ''d'' [[fluido]]aren [[dentsitate]]a den.

Teoria linealak iragartzen du olatuek energia kontserbatuko dutela kostaldean hausten ez diren bitartean. Kostaldetik gertu, energiaren barreiadura itsas erliebearen ezaugarrien araberakoa da. Energia hori barreiatzeko modua '''''H/h''''' erlazioaren araberakoa da. Behin lehorrera iritsita, olatuak hausteko modua '''''H/L''''' erlazioaren araberakoa da, '''''L''''' beti '''''H''''' baino askoz handiagoa denez, tsunamia olatu txiki eta lauak bezala hautsiko dira. Energia barreiatzeko modu hau ez da oso eraginkorra, eta horrek olatuak lurrean barneratzea dakar, [[itsasaldi bizi]] bat bezala<ref name="UNO">{{en}} Boris Levin, Mikhail Nosov: Physics of tsunamis. Springer, Dordrecht 2009, {{ISBN|978-1-4020-8855-1}}.</ref>.

=== Atzerakada ===
[[Fitxategi: Shallow water wave.gif|upright=2|thumb|eskuinera|Urazaleko atzerakada erritmiko baten ilustrazioa.]]
[[Uhin]] guztiek dute tontor positibo eta negatiboa, hau da, gandor bat eta naba bat. Tsunami baten antzeko uhin hedatzaile baten kasuan, Nara ala bestea izan daitezke lehorrera iristen lehena. Gandorra bada, olatu hautsi handi bat edo bat-bateko [[uholde]]a izango da lehorrean nabarituko den lehen efektua. Hala ere, iristen den lehen zatia naba bat bada, [[itsasertz]]a atzeratu daiteke, normalean itsaspean dauden eremuak agerian utziz. Atzerakadak ehunka metrokoa izan daiteke, tsunamiaren indarrren eta itsaspeko erliebearen arabera. Arriskutsua da oso, jendea ez baita ohartzen zein egoera jasa dezaketen, itsasertzera gerturatzen baitira jakin-mina asetzeko edo agerian geratu diren [[arrain]]ak biltzeko.

Tsunami kaltegarri baten olatualdi 5 eta 60 minutu artekoa izan daiteke<ref name=Unesco/>, baina tipikoa 12 minutukoa da. Horrela, itsasoak atzera egiten du atzerakada fasean, itsaspeko eremuak agertuz lehen 3 minutuen ondoren. Hurrengo 6 minutuetan, urak gandorrean pilatzen da, kostaldean gainezka eginez. Hurrengo 6 minutuetan, uhina gandorretik (goragunetik) nabara (beheragunera) igarotzen da, eta uholdeak atzera egiten du berriro, hondakinak eta biktimak ozeanora eramanez. Prozesua hurrengo olatuekin errepika daiteke.

== Neurketa ==

Tsunamien eragina edo magnitudea neurtzeko, [[Richter eskala]]ren antzeko eskala batzuk erabiltzen dira.

Sieberg-Ambraseys eskalak, BRGMk erabilia (Frantziako Geologia eta Meategi Bulegoa), mailaka sailkatzen ditu tsunamiak<ref name="BRGM definitions"> {{fr}} [http://www.tsunamis.fr/definitions.asp Definizioak, tsunamis.fr webgunean] BRGM (kontsulta: 2021-3-25)</ref>.

{| class="wikitable"
|-
! Maila
! Larritasuna
! Uhina
! Eragina
|-
| style="text-align:center;" | 1 
| Oso arina
| [[Mareografo]]etan bakarrik sumagarria
| Gabe
|-
| style="text-align:center;" | 2
| Arina
| Itsasertz lauetan sumatua.
| Gabe
|-
| style="text-align:center;" | 3
| Nahiko larria
| Oro har, sumatua. 
| [[Uholde]]a malda gutxiko itsasertzetan, eramandako ontziak, kaltetutako eraikuntza arinak. 
|-
| style="text-align:center;" | 4
| Larria
| Sumagarria.
| Uholdeak. Kaltetutako eraikuntza gotorrak. Eramandako itsasontzi handiak.
|-
| style="text-align:center;" | 5
| Oso larria
| Oso sumagarria
| Uholde orokor handiak. Horma eta eraikuntzak larriki kaltetuak.
|-
| style="text-align:center;" | 6
| Ezin larriagoa
| Oso sumagarria
| Suntsitutako eraikuntzak itsasertzetik nahiko urrun. Itsartzeko uholde larriak sakonera handiko urekin. Itsasontzi handiak oso kaltetuak. Zuhaitz erauziak edo hautsiak. Biktima ugari.
|}

Imamura eskalak tsunamiei magnitude bat egokitzen die. Akitsune Imamurak sortua [[1942]]an eta Iidak garatua 1956an, eskala sinpleenetakoa da. Magnitudea kalkultzako, olatuaren garaiera itsasertzean hartzen da kontutan honako formularen arabera<ref name="tsunarisque">{{erreferentzia| url=https://www.pantheonsorbonne.fr/fileadmin/Publi_Sorbonne/643_Tsunarisque_01.pdf| izenburua=Tsunarisque. Le tsunami du 26 décembre 2004 à Aceh, Indonésie| sartze-data=2018-3-14| formatua=pdf |hizkuntza=fr}}</ref>:
:<math>m=\log_2H_\mathrm{max}</math>
non <math>m</math> magnitudea den eta <math>H_\mathrm{max}</math> olatuaren gehienezko garaiera
(<math>\log_2</math> [[logaritmo]] bitarra da).

Adibidez, [[2004ko Indiako ozeanoko tsunamia]] 4 magnitudekoa izan zen [[Sumatra]]n eta 2 magnitudekoa [[Thailandia]]n<ref name="tsunarisque"/>.

== Kalteak ==
[[Fitxategi:Sri-lanka-train-04jan-2004.jpg|thumb|Tren iraulia [[2004ko Indiako ozeanoko lurrikara|2004ko tsunamiak]] eraginda [[Sri Lanka]]n.]]
[[Fitxategi:SH-60B helicopter flies over Sendai.jpg|thumb|[[Sendai]] inguruak urpean [[2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia|2011ko tsunamiaren]] ondoren.]]
Tsunami batek eragindako suntsiketa eta kalteak hiru faktoreren emaitza zuzena dira: [[uholde]]a, olatuen inpaktua egituretan eta eragindako [[higadura]]<ref name=Unesco/>. Pertsonak hondakinez betetako tsunami baten [[zurrunbilo]]etan harrapatuta daudenean, hiltzeko arrisku handia dute: itota, kolpe bat jasotzean edo traumatismo bat jasatean. Tsunamiek eragindako ur-laster bortitzek [[zubi]], [[dike]] eta bestelako [[eraikin]]n [[zimendu]]ak higa ditzakete, eta hauek eraitsi. Flotazioak eta arraste-indarrek eraginda, [[etxe]]ak mugitu eta [[bagoi]]ak irauli daitezke. Flotakinek ere kalte handiak eragin ditzakete. Horien artean, egitura ezberdinen aurka talka egitean jaurtigai arriskutsu bihurtzen diren [[itsasontzi]] eta [[ibilgailu]]ak daude. Tsunami ahulek ere kalteak eragin ditzakete portuetan, bertako ontzi eta azpiegituretan. Ontzietako erregai isuriek edo [[findegi]] ahulduek eragindako [[sute]]ek kalte handiak sor ditzakete, tsunamiak berak baino gehiago. Bigarren mailako beste kalte bat [[uraren kutsadura|kutsadura kimikoa]] da, [[ur zikin]] kanporatuen ondorioz gerta daitekeena. Gainera, [[Fukushimako istripu nuklearra|Fukushimako istripuaren]] ondoren, gero eta kezka handiagoa dago tsunamiaren eragin potentzialari buruz, uren atzerakadak [[zentral nuklear]]rak hozteko ur-hartuneak aurkitzen dituenean.

Tsunami suntsitzaile batek eragindako galera edo kalte zuzenak honela laburbil daitezke<ref name=Unesco/>:
* hildakoak eta zaurituak
* etxe suntsituak, partzialki suntsituak, urpean hartutakoak edo erreak
* beste jabetzei eragindako kalteak eta galera materialak
* itsasontzi kaltetuak, suntsituak edo lehorrera eramanak
* urrutira eramandako egurra
* suntsitutako itsas azpiegiturak
* azpegitura publikoei ([[trenbide]]ak, [[bide]]ak, [[zubi]]ak, etab.) egindako kaltek

Tsunamiak eragindako bigarren mailako eta zeharkako kalteak honakoak izan daitezke:
* etxeak, ontziak, [[findegi]]ak, gas-estazioak edo beste instalazio batzuk su hartzea
* ingurumen-[[kutsadura]] edo [[osasun]]erako arriskua, flotakinek, petrolioak eta hondakin arriskutsuen isuriek eragindakoa
* gaixotasun [[epidemiko]]ak agertzea, larriak izan daitezkeenak eremu trinkoetan.
<gallery>
Fitxategi:Phuket after tsunami (2004).jpg|[[Phuket]], [[Thailandia]] (2004)
Fitxategi:The tsunami left this boat.jpg
Fitxategi:Damage from the tsunami inundation of Kamaishi city with a maximum runup height of 11.7 m -1-6-2011- and of Ofunato city with a maximum runup height of 10.9 m -1-6-2011-.jpg|2011ko Japoniako tsunamia
Fitxategi:Tsunami_2004_aftermath._Aceh,_Indonesia,_2005._Photo-_AusAID_(10730863873).jpg|[[Indonesia]]ko [[Banda Aceh]] estatuan 2004ko abenduan, tsunamia ondoren.
</gallery>

== Izandako tsunamiak ==
[[Fitxategi:1755 Lisbon earthquake.jpg|thumb|eskuinera|300x300px|1755eko kobre [[irarlan]]a, [[Lisboa]] erakutsiz hondatua eta sutan, eta [[tsunami]] bat portuko ontziak urperatzen [[1755eko Lisboako lurrikara|1755eko lurrikararen]] ondoren.]]
Tsunami gehienak [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] kostetan gertatzen dira, baina mundu osoan gerta daitekeen fenomenoa da, ur kopuru handiak dauden lekuetan (itsaso, ozeano, aintzira). Ehunka tsunami sarri izaten dira, baina hain dira txikiak ezen ez diren arriskutsuenak ere detektatzen, ekipamendu espezializatuarekin ez bada.

=== K.a. 1650: [[Santorini]] ===

K.a. 1650. eta 1600. urteen artean (oraindik eztabaidagai), Greziako Santorini sumendi-uharteak eztanda egin zuen, uhartearen bi herenak ur azpira jaurtiz. 100-150 metroko tsunamia sortu zuen eta [[Kreta]]ko kosta suntsitu (70 kmra), kultura [[Zibilizazio minoiko|minoikoa]] ia ezabatuz. Gertaera hau jotzen da [[Platon]]ek ''Kritias'' liburuan [[Atlantis]]en mitoa idazteko erabilitako iturburutzat.

=== 1755: [[Lisboa]] ===
{{sakontzeko|1755eko Lisboako lurrikara}}
Milaka lisboar hil ziren, [[1755]]eko Lisboako lurrikararen ondoren sortutako tsunamiaren ondorioz. Lurrikarak sortutako txikizio eta anabasak milaka portugaldar bultzatu zituen Lisboako kostara, sutetik ihesi. Han, lurrikarak eragindako olatu erraldoiak harrapatu zituen. Katastrofe hartan Lisboako [[Baixa de Lisboa|Baixa]] auzo guztia deuseztatu zen: [[Pombal markesa]]k berreraiki zuen.

=== 1883: [[Krakatoa]] ===

Krakatoa sumendi-uhartea guztiz lehertu zen, barneko [[Magma ganbara|magma poltsak]] presio izugarri handiak jasan ondoren. 40 metroko olatu erraldoia sortu zuen eta 36.000 hildako eragin.

=== 2004: Indiako ozeanoa ===
{{sakontzeko|2004ko Indiako ozeanoko lurrikara}}
[[Fitxategi:2004_Indonesia_Tsunami_100px.gif|thumb|320px|2004ko tsunamia]]
[[2004]]ko [[abenduaren 26]]an Indonesiako mendebaldean dagoen [[Banda Aceh]] hiritik kilometro batzuetara epizentroa zuen 9,2 [[Richter eskala]]ko lurrikarak sortua. 320.000 hildako (210.000 Indonesian bakarrik). Ozeano Indioko kosta guztietan pairatu zuten: [[Indonesia]]n, [[Malaysia]], [[Thailandia]], [[Bangladesh]], [[India]], [[Sri Lanka]], [[Somalia]], [[Kenya|Kenia]], [[Tanzania]]. Ozeano Barean ez bezala, [[Indiako ozeanoa|Indiako ozeanoko]] herrialdeek ez zuten tsunami alerta zerbitzu garaturik.

=== 2011: Japonia ===
{{sakontzeko|2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia}}

[[2011]]ko [[martxoaren 11]]n, [[Richter eskala]]n 9,0 magnitudeko lurrikara batek [[Japonia]] jo zuen.

Lurrikararen ondoren, tsunami alerta sortu zen Japoniako eta beste herrialde batzuetako kostalderako: Zeelanda Berria, Australia, Errusia, Taiwan, Filipinak, Indonesia, Papua Ginea Berria, Nauru, Guam, Hawaii, Ipar Mariana uharteak, Estatu Batuak, Erdialdeko Amerika, Mexiko eta Hego Amerika (bereziki Kolonbia, Ekuador, Peru eta Txile).

Japoniak igorritako tsunami alerta tokiko eskalan larriena izan zen, 10 metroko olatu bat espero baitzen. Kyodo albiste agentziak jakinarazi duenez, 4 m garaiko tsunami batek [[Iwate prefektura]] jo zuen. 10 m garaierako tsunami bat ikusi zen [[Sendai]]ko aireportuan, urpean geratu zena, eta olatuek autoak eta eraikinak suntsitu zituzten lehorrean barneratu ahala.

20.000 lagun inguru hil ziren Japoniak pairatu zuen tsunamirik gaiztoenean. Gainera, [[Fukushimako istripu nuklearra|istripu nuklearra eragin zuen Fukushima zentralean]]<ref>[https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/7902193/bideoa-20000-pertsona-inguru-hil-ziren-japonian-2011ko-tsunamian/?_gl=1*34e13q*_ga*RDhjWk5TWUptc1BuYldSX0gxd3RTTWkzWHgtbGRZVmk5LW94b05mWFBlT21MOUp6UXFYdVV5cWhrSGFoS1huaQ.. Japoniako 2011ko tsunamiaren urteurrena] eitb albistegian (2021-3-11)</ref>.

== Babesa ==
=== Alerta sistemak ===
[[Fitxategi:Calculated Travel Time Map for 1964 Alaska Tsunami.jpg|thumb|300 px|1964ko Alaskako tsunamiaren bidaia-mapa kalkulatua.]]

Ozeano Barearen inguruko hiri askok, batez ere Mexikon, Perun, Japonian, Ekuadorren, Estatu Batuetan eta Txilen, [[alarma]] sistemak eta [[ebakuazio plan]]ak dituzte tsunamien kasuan. Munduko hainbat tokitako zenbait [[institutu sismologiko]]k tsunamiak aurreikusten dituzte, eta horien bilakaera [[satelite]]ek monitorizatzen dute. Tsunami baten etorreraz ohartarazteko lehen sistema, nahiko garatugabea, 1920ki hamarkadan jarri zuten proban [[Hawaii]]n. Ondoren, sistema aurreratuagoak garatu ziren 1946ko apirilaren 1eko eta 1960ko maiatzaren 23ko tsunamien ondorioz, suntsipen handia eragin zutenak [[Hilo (Hawaii)|Hilon (Hawaii)]]. Ameriketako Estatu Batuek Pazifikoko Tsunamien Alerta Zentroa (Pacific Tsunami Warning Center) sortu zuten 1949an, mundu mailako datu eta prebentzio sare baten parte izatera pasa zena 1965ean.

Tsunamien iragarpena oraindik ez da oso zehatza. [[Itsasikara]] handi baten [[epizentro]]a eta tsunami batek iristeko behar duen denbora kalkula daitezkeen arren, ia ezinezkoa da itsaspeko lurrazalaren mugimendu handirik izan den jakitea, tsunamiak sortzen dituztenak izanik. Horren guztiaren ondorioz, oso ohikoa izaten da alarma faltsuak jotzea. Gainera, sistema horietako batek ere ez du balio ezusteko tsunami baten aurka babesteko.

Batzuetan, itsasikara sortzaileak epizentroa kostaldetik oso gertu izan dezake eta, beraz, lurrikararen eta olatuaren arteko tartea oso txikia izango da. Kasu honetan, ondorioak suntsitzaileak dira, ez baitago denbora nahikorik ingurua ebakuatzeko, eta lurrikarak, berez, aldez aurretik nolabaiteko suntsiketa eta kaosa eragin du, eta, ondorioz, oso zaila da ebakuazio ordenatu bat antolatzea. Hori izan zen [[2004ko tsunamia]]ren kasua; izan ere, Indiako ozeanoan alerta-sistema egokia izan arren, agian ebakuazioa ez zen behar bezain azkarra izan.

<gallery>
Fitxategi:Bamfield Tsunami Hazard Zone sign.jpg|Tsunami arrisku seinalea ([[Bamfield]], [[Britainiar Columbia]])
Fitxategi:A tsunami warning sign in Kamakura, Japan.jpg|Tsunami arrisku seinalea ([[Kamakura]], [[Japonia]])
Fitxategi:Zona de Inundabilidad.jpg|Tsunami arrisku seinalea gaztelaniaz eta ingelesez ([[Iquique]], [[Txile]])
Fitxategi:Tsunami Evacuation Route signage south of Aberdeen Washington.jpg|alt=Photo of evacuation sign|Tsunami ebakuazio bidea ([[Washington (estatua)|Washington]], AEB)
</gallery>

=== Arintze sistemak ===
[[Fitxategi:Tsunami wall.jpg|thumb|upright|[[Itsas horma]] Tsu herrian ([[Mie (prefektura)|Mie prefektura]])]]
Tsunami ugariko herrialde batzuetan ingeniaritza neurriak hartu dira itsasertzean eragindako kalteak murrizteko.

Japonia, 1896ko [[hondamendi]] latz baten ondoren hasi zen babes-egitasmoak garatzen eta neurriak hartzen<ref>{{erreferentzia|url=http://journalistsresource.org/studies/government/international/tsunami-japan/ |izenburua=Journalist's Resource: Research for Reporting, from Harvard Shorenstein Center |argitaletxea=Content.hks.harvard.edu |data=2012-05-30 |access-date=2012-06-12|hizkuntza=en}}</ref>. Harrez gero, [[itsas horma|tsunami horma]] asko eraiki ditu (12 m garai arte) kostaldeko gune populatuak babesteko. Beste kokaleku batzuetan, 15,5 metroko uholde-[[konporta]]k eraiki dituzte ibai eta [[ubide]]aetan ura bideratu ahal izateko. Hala ere, haien eraginkortasuna zalantzan jarri da, tsunamiak horma gaindi baitezake.

[[Fukushima Daiichi istripu nuklearra]] eragindako [[2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia|2011ko tsunamian]], olatuek [[zentral nuklear]]reko itsas-horma gainditu zutenean<ref name=":18">{{en}} Phillip Lipscy, Kenji Kushida, and Trevor Incerti. 2013. "[https://web.archive.org/web/20131029200435/http://www.stanford.edu/~plipscy/LipscyKushidaIncertiEST2013.pdf The Fukushima Disaster and Japan’s Nuclear Plant Vulnerability in Comparative Perspective]". ''Environmental Science and Technology'' 47 (May), 6082–6088.</ref>. [[Iwate prefetura]]n, tsunamien arrisku handiko eskualdea izanik, tsunami horma ugari daude kostako herrietan, guztira 25 km luze. 2011ko tsunamiak harresien % 50 baino gehiago eraitsi zituen eta kalte katastrofikoak eragin<ref>{{erreferentzia|egilea=Fukada, Takahiro |url=http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/nn20110921f1.html |izenburua=Iwate fisheries continue struggle to recover |aldizkaria=The Japan Times |data= 2011-09-11 |orrialdea=3 |sartze-data=2016-09-18 |hizkuntza=en}}</ref><ref>{{erreferentzia| url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/atarikoa/fukushima-kezka-eta-premia/ |izenburua= Fukushima, kezka eta premia|aldizkaria= Elhuyar|egilea=Carton Virto, Eider|data=2013-12-01|sartze-data=2021-03-24}}</ref>.

[[Nazio Batuen Ingurumen Programa|UNEPek]] argitaratutako txosten baten arabera, 2004ko tsunamiak kalte gutxiago eragin zituen [[Olatu horma|hesi naturalak]] zeuden eremuetan, hala nola [[mangladi]]etan, [[koralezko uharri]]etan edo kostaldeko landaredian. [[Sri Lanka]]ko tsunami honi buruzko japoniar ikerketa batek, satelitezko irudietan oinarritutako modelizazio baten laguntzarekin, kostako erresistentzia parametroak ezarri zituen [[zuhaitz]] mota ezberdinen arabera<ref>{{erreferentzia|url=https://web.archive.org/web/20110812045950/http://www.spotimage.com/web/es/3322-el-bosque-detiene-los-tsunamis-una-modelizacion-con-imagenes-satelitales.php |izenburua= El bosque detiene los tsunamis, una modelización con imágenes satelitales |hizkuntza=es|sartze-data=2021-3-24}}</ref>.

== Ikus, gainera ==
<div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;">
* [[Megatsunami]]
* [[Itsasikara]]
* [[Itsas energia]]
* [[Plaken tektonika]]
* [[Erupzio minoikoa]]
* [[Supersumendi]]
* [[Tsunami-lurrikara]]
</div>

== Erreferentziak ==
{{erref zer|2}}

== Kanpo estekak ==
* [https://zientzia.eus/artikuluak/tsunamia-izan-eta-gero-zer/ ''Tsunamia izan eta gero, zer?''] artikulua (Galarraga Aiestaran, Ana) Zientzia.net webgunean
* [https://web.archive.org/web/20150506153920/http://www.euskalnatura.net/index.php?option=com_content&task=view&id=150&Itemid=179 Tsunamiak] (Antton Alberdi Estibaritz) EuskalNatura.net gunean
* {{en}}:[https://www.youtube.com/watch?v=feXCIfatJYo Lur-irristatzeak eragindako tsunamia animazio batean, GeoscienceAustralia.]
* {{en}}:[https://www.tsunami.noaa.gov NOAA Tsunami Program.]
* {{en}}:[https://nctr.pmel.noaa.gov/database_devel.html Tsunami berriak zein historikoak eta datu garrantzitsuak. Mapa batean kokatuta.]
* {{en}}:[https://www.youtube.com/watch?v=k4w27IczOTk 2012ko Japoniako tsunamiren irudiak Youtubeko bideoan.]
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Hondamen naturalak]]
[[Kategoria:Tsunamiak]]
[[Kategoria:Arrisku naturalak]]