Txantxar-en iturria ikusi

{{gaixotasun infotaula|irudia=Pit-and-Fissure-Caries-GIF.gif}}
{{Ohar medikoa}}

'''Txantxarra''' [[mikroorganismo]]ek sortutako azidoen eraginez [[hortz]]etako plakan gertatzen den [[infekzio]]a da. Hauek hortzaren ehun gogorraren suntsipena eragiten dute, hau da, esmaltearen suntsipena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Caries|hizkuntza=es|data=2019-04-26|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Caries&oldid=115529936|sartze-data=2019-04-29|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Txantxarra ''[[Streptococcus mutans]]'', ''[[Lactobacillus acidophilus|Lactobacillus acidophillus]]'' eta ''[[Actinomyces viscosus]]'' bakterioek eragiten dute<ref name=":0">{{erreferentzia|url=https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/281/mod_resource/content/1/Dokumentu_berriak/5.%20Gaia.Txantxarra%20v6.pdf|izenburua=Txantxarra|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=E. Sevillano, E. Eraso|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref>. Gaixotasun [[kroniko]]a da, hau da, behin garatu ondoren ez da sendatzen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lourdes|abizena=García Bacallao|izenburua=Bioquímica de la caries dental|orrialdeak=156–166|abizena2=Núñez|izena2=Daniel Pedro|data=2010-6|url=http://scielo.sld.cu/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S1729-519X2010000200004&lng=es&nrm=iso&tlng=en|aldizkaria=Revista Habanera de Ciencias Médicas|alea=2|zenbakia=9|issn=1729-519X|sartze-data=2019-04-29}}</ref>

Txantxarra, gaixotasun periodontalarekin batera da hortz gabeziaren errudun nagusia, gutxi gorabehera munduko 65 eta 74 urteko %30-ak ez dute hortz naturalik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Caries|hizkuntza=es|data=2010-10-21|url=https://www.webconsultas.com/belleza-y-bienestar/higiene-bucal/caries-930|aldizkaria=www.webconsultas.com|sartze-data=2019-05-09}}</ref>

== Eragileak ==

* <u>[[Azukre]]ak:</u> Txantxarra eragiten duten bakterioak elikatzen dituzte.
* <u>Erretzeak:</u> [[Tabako]]ak bakterio hauen aurkako babesa ahultzen du.
* <u>[[Estres]]a:</u> Ahoko babesaren jaitsiera eragiten du, [[listu]]aren produkzioa gutxitzen da eta bakterioek azukreak degradatzean sortzen dituzten [[azido]]ak indartsuagoak dira, txantxarraren agerpena erraztuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Manex|abizena=Urruzola Arrate|urtea=2011|izenburua=Txantxarraren aurka, onena listua|argitaletxea=Elhuyar|hizkuntza=eu|url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/erreportajeak/txantxarraren-aurka-onena-listua/}}</ref>
* <u>Ahoko higiene ahulak:</u> Ez badira hortzak garbitzen, bakterioak ahoan gelditzen zaizkigun elikagaien bidez elikatu daitezke, txantxarra eraginez.<ref>{{erreferentzia|izena=Jabier|abizena=Agirre|urtea=1990|izenburua=Hortzaginen higienea|argitaletxea=Elhuyar|hizkuntza=eu|url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/erreportajeak/hortzaginen-higienea/}}</ref>

* <u>[[Diabetes]]a:</u> Diabetesa duten pertsonek ez badute kontrolpean [[odol]]eko [[glukosa]] maila, txantxarra sortzen duten bakterioek bizirauteko probabilitate gehiago dute, honen agerpena handituz.

== Bakterio plaka ==
[[Hortz]]en gainazala estaltzen duen mintz fina kolore gardenekoa da, eta esmaltearen gainean kokatzen da. Mintz honetan ahoan ditugun bakterioak erantsi egiten dira, eta erantsitako bakterioen arabera bi plakek dute zerikusia txantxarrarekin:

* Plaka kariogenikoa: hortzen gainazalean [[azido]]ak askatzen dituena, hau minduz. Txantxarraren eragile nagusia da, eta ondoren aipatutako bakterio espezieek eragiten dute nagusiki.
* Plaka periodontopatogenikoa: gaixotasun periodontalen eragilea ([[Gingibitis]] eta [[periodontitis]] adibidez). Plaka honek txantxar erradikularrarekin erlazionatuta dago.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Caries: ¿qué tipos hay? {{!}} Clínica dental Ferrus & Bratos|hizkuntza=es-ES|data=2018-05-22|url=https://www.clinicaferrusbratos.com/odontologia-general/tipos-de-caries/|aldizkaria=Ferrus&Bratos|sartze-data=2019-04-29}}</ref>

== Etapak ==
Txantxarraren sorrerak hiru etapa ditu nagusiki:<ref name=":0" />

Hortz tarteetan harrapatuta geratzen diren janari ondarrek eta ahoan dauden mikroorganismoek hortz-plaka sortzen dute. Hortz-plaka handitu eta azidoak sortzen hasten dira.

Karbohidratoen [[hartzidura]]gatik plakaren azidotasuna aldatu egiten da eta esmaltearen azaleko geruzak [[Desmineralizazio|desmineralizatu]] egiten dira.

Esmaltea desmineralizatu ondoren txantxarra dentinara iristen da eta mikroorganismoek [[dentina]] entzima proteolitikoen bidez erasotuko dute.

Txantxarra tratatzen ez bada hortz-muinera iristen da, bertan [[nerbio]] eta [[Odol-hodi|odol hodiak]] daude eta hauek kutsatzen badira gaixotasun periodontalak eragin daitezke.

== Eragile nagusiak ==

=== ''[[Streptococcus mutans]]<ref name=":0" />'' ===

* Hortzen gainazal lauetara atxikitzeko mekanismo desberdinak ditu.
* [[Polisakarido]] exogenoak [[Metabolismo|metabolizatzeko]] entzima desberdinak ekoizten ditu.
* Azidogenoa da, azukreak azido bihurtzeko ahalmena du.
* [[Azidofilo]]a da, ingurune azidoetan hazteko ahalmena du.
* Azidurikoa da, ingurune azidoetan azidoak ekoizten jarraitzeko ahalmena du.

=== ''[[Lactobacillus acidophilus]]<ref name=":0" />'' ===

* Azidogenoa.
* Azidofiloa.
* Azidurikoa.
* Ahalmen proteolitikoa du, proteinen degradazioa eragiten duten [[entzima]]k jariatzen ditu.

=== ''[[Actinomyces viscosus]]<ref name=":0" />'' ===

* Azidogenoa.
* [[Finbria]]k ditu, atxikidura lortzeko. Finbriak bakterio batzuen azalean dauden luzakin fin eta motzak dira, egitura proteikoa dutenak. Hauen zeregina [[bakterio]]ak gainazal desberdinei atxikitzea da.
* Ahalmen proteolitikoa.

== Sailkapena ==
[[Infekzio]]aren kokapenaren arabera, nagusiki bost motako txantxarrak bereizten dira:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Clasificación de las cavidades dentales, según Black|hizkuntza=es-ES|data=2018-07-02|url=https://www.ilerna.es/blog/fp-a-distancia/higiene-bucodental/clasificacion-cavidades-dentales-black|aldizkaria=Blog de ILERNA Online|sartze-data=2019-04-29}}</ref>
[[Fitxategi:Treatise on dental caries - experimental and therapeutic investigations (1878) (14596518927).jpg|thumb|Txantxar motak]]

=== I: Oklusala ===

* Adin txikieneko pertsonetan arruntena da
* Hortz atalen gainazal murtxikatzailean agertu, atzeko haginetan (koroaren goikalde zonaldean).

* Detekzioa oso erraza da, esmaltearen goikaldearen dekolorazioan datza.

=== II:  Interproximala ===
Atzeko eta aurreko haginetan atera, eta hortzen arteko elkarketan kokatzen da txantxarra. Ez dira errazak detektatzeko, ondorioz [[erradiografia]]ren laguntza behar da.

=== III: Interdentala ===
Hauek ere bi hortzen arteko espazioan kokatzen dira, baina aurrekoarekin desberdinduta hauek aurrekaldeko hortzetan ateratzen dira, [[ebakortz]]etan.

=== IV: Interproximal inzisala ===
Interdentalaren hortz kokapen berdina baina hauek ertz inzisalean ateratzen dira.

=== V: Radikularra ===
Denbora igarotzean eta gaixotasun periodontala eragin ondoren, ohikoena da hortzaren beheko zatia bakteriaz betetzea. Horrela, hortzaren sustraia azaltzen da, hau da, hortz [[oi]]az estalita zegoen hortzeko beheko zatia. [[Esmalte dentala]]k ez duelako babesten, bakterioen plakak dentina zuzenean eragiten du eta ohikoa da zulotxoak garatzea.

== [[Biokimika]] ==
[[Fitxategi:Dental carries anaerobic fermentation.tiff|thumb|333x333px|Txantxarraren prozesu biokimikoa.]]
Garbiketa desegokiaren ondorioz hainbat [[bakterio]] agertzen dira. Hauek pertsonaren [[karbohidrato]]ak erabiltzen dituzte energia lortzeko eta euren [[polisakarido]]ak ekoizteko. Bakterioek hainbat prozesu metabolikoengatik karbohidratoak degradatzen dituzte; [[glukolisi]]a eta [[Hartzidura|fermentazioa]]. Prozesu hauen bidez hainbat [[azido organiko]] sortzen da eta honekin batera protoien sintesia. [[Protoi]] hauek hortzaren ehun gogorrarekin, esmaltea, [[hidroxiapatita]]z osatua dagoena (Ca10(PO4)6OH2), kontaktuan sartzen da [[disoluzio]]a bat sorrarazten, beste modu batera esanda, txantxarra sortzen.

Gertatutako erreakzio kimikoa: <chem>Ca10(PO4)6OH2 ->[{20H(+)}] 10Ca(2+) + 6H3PO4(-)</chem>



<br />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}

== Kanpo estekak ==

* [[Esmalte]]a
{{autoritate kontrola}}

* [[Gingibitis]]

* [[Hortz]]a

* [[Odontologia]]
* [[Hortzetako eskuila]]

* [[Hortzetako pasta]]
* [[Azukre]]

* [[Oi]]

[[Kategoria:Digestio aparatuaren gaixotasunak]]
[[Kategoria:Odontologia]]