X izpi-en iturria ikusi

[[Fitxategi:X-ray of metacarpophalangeal osteoarthritis F.jpg|thumb|X izpi bidez ateratako esku irudia.]]
'''X izpiak''' terminoa energia altuko [[Erradiazio elektromagnetikoa|erradiazio elektromagnetikoaren]] forma bati dagokio. Hauetako gehiengoaren [[Uhin-luzera|uhin-luzerak]] 0,01 eta 10 [[Nanometro|nanometroen]] artekoak dira, eta dagozkien energiak 124 [[Elektronvolt|eV]] eta 145 keV tartean daude. [[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoan]] [[Ultramore|argi ultramore]] eta [[Gamma izpi|gamma izpien]] artean daude kokatuta, azken hauek energetikoenak izanda. Giza begiarentzat ikusezinak diren arren, gorputz opakuak zeharkatzeko gai dira, horregatik asko erabiltzen dira apurtutako hezurren [[Erradiografia|erradiografiak]] lortzeko, edota bularreko minbiziak bilatzeko mamografietan. Bestalde, [[kristalografia]] arloan ere maiz erabiltzen dira, materialen barne-egituraren ezaugarriak aztertzeko. Herrialde askotan Roentgen erradiazio bezala dira ezagunak, [[Wilhelm Conrad Roentgen|Wilhelm Conrad Röntgen]] zientzialari alemaniarrak aurkitu baitzituen 1895ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=X-Rays {{!}} Science Mission Directorate|url=https://science.nasa.gov/ems/11_xrays|aldizkaria=science.nasa.gov|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

== Historia eta aitzinamendua urteetan zehar ==

=== Röntgen aurretiko behaketa eta ikerketak ===
[[Fitxategi:Professor Röntgen at work.png|thumb|Röntgen lanean.]]
1895 urtean aurkitu aurretik, X izpiak gasez betetako [[Izpi katodikozko hodi|deskarga-hodi esperimentalek]] igortzen zuten [[erradiazio]] ezezagun mota bat baino ez ziren. Hemeretzigarren mendearen bigarren erdian, [[Izpi katodiko|izpi katodikoak]] aztertzen zituen zientzialari talde batek behatu zuen lehen aldiz hodiok askatzen zuten erradiazioa; eta esperimentu eta behaketa ugari behar izan zituzten zer ziren ondorioztatzera heldu ziren arte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nature Precedings|hizkuntza=en|url=https://www.nature.com/npre|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/npre.2009.3267.5|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

X izpiak –jakin gabe –  ekoitzi zituen lehen zientzialaria [[William Morgan]] fisikaria izan zen. 1785ean [[Zientzia Naturalaren Aurrerapenerako Londresko Errege Elkartea|Zientzia Naturalaren Aurrerapenerako Londresko Errege Elkartera]] (Royal Society of London) artikulu bat bidali zuen, partzialki ebakuatutako beirazko hodi baten zehar korronte elektrikoa pasaraztean gertatzen zena azalduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Price|izenburua=Electrical Experiments Made in Order to Ascertain the Non-Conducting Power of a Perfect Vacuum, &c. By Mr. William Morgan; Communicated by the Rev. Richard Price, LL.D. F.R.S.|argitaletxea=Royal Society of London|abizena2=Morgan|izena2=W.|data=1785-01-01|url=http://archive.org/details/philtrans00580668|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=J. G.|abizena=Anderson|izenburua=William Morgan and X-rays|orrialdeak=219–221|hizkuntza=en|data=1945/ed|url=https://www.cambridge.org/core/journals/transactions-of-the-faculty-of-actuaries/article/abs/william-morgan-and-xrays/2EE81199AAE8B86DF6C4FD760D162A7E|aldizkaria=Transactions of the Faculty of Actuaries|zenbakia=17|issn=2058-1033|doi=10.1017/S0071368600003001|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Lan hau beranduago izan zuten aztergai [[Humphry Davy]] eta ondo ezagutzen dugun bere laguntzaile [[Michael Faraday]]-k.

Urteek aurrera egin ahala zientzialari hagitz aritu ziren erradiazio honen atzetik, esperimentalki batez ere, 1895ean Röntgenek aurkitu zituela iragarri eta argiaren teoria elektromagnetikoarekin lotu zituen arte. Aipatzekoa da, hala ere, Röntgenek ez zuela benetako X izpiekin jardun.

Bestalde, [[Nikola Tesla]] ere aritu zen energia erradiatzaile hau ikertzeko lanetan, urtebete lehenago bere laborategian Crookes-en hodien esperimentuarekin zerikusia zuen hondatutako film batekin jardun ostean. Röntgenek identifikatu ondoren, Teslak ere bere X izpi irudiak sortzeari ekin zion, potentzial-diferentzia altuak eta hodiak erabiliz.
=== Röntgenen aurkikuntza ===
[[Fitxategi:First medical X-ray by Wilhelm Röntgen of his wife Anna Bertha Ludwig's hand - 18951222.jpg|thumb|Röntgen-ek 1895eko abenduan bere emaztearen eskuari ateratako lehen X izpi argazkia.|ezkerrera]]
Aurkitu zituen urte berean, esku artean zerabilen erradiazioari buruzko laborategiko txostena idazteari ekin zion Röntgenek. “X” deitu zien izpioi, berarentzat ere oraindik ezezagunak zirelako; eta izen horri eutsi diote egun arte, nahiz eta Europako herrialde askotan oraindik “Röentgen izpi” deritzen.  Röntgenek Fisika arloan saritutako lehenengo [[Nobel Sariak|Nobela]] lortu zuen aurkikuntza honi esker.

Badira Röntgen aurkikuntzaren aitzindari izan ez zela diotenak, bere laguntzaileek laborategiko ohar eta lanak erre omen baitzituzten zendu zenean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=archive.ph|url=https://archive.today/20080511205052/http://www.medcyclopaedia.com/library/radiology/chapter01.aspx|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Otto|abizena=Glasser|izenburua=Wilhelm Conrad Röntgen and the Early History of the Roentgen Rays|argitaletxea=Norman Publishing|hizkuntza=en|data=1993|url=https://books.google.com/books?id=5GJs4tyb7wEC&pg=PA10|isbn=978-0-930405-22-9|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Edonola ere, bere biografoek baiezkoari eusten diote; hauen esanetan, zientzialaria izpi katodikoekin lanean ari zen Crookes-en hodi batekin, [[bario platinozianida|bario platinozianidaz]] igurtzitako pantaila fluoreszente bat erabiliz. Pantailatik metro batera [[distira]] berde bat begiztatu zuen, eta honi esker, erabilitako hoditik izpi ikusezin batzuek inguruko objektuak zeharkatzen zituztela eta pantailan distira sortzen zutela ikusi zuen. Honen ostean, izpi ezezagunokin buru-belarri hasi zen lanean, bi hilabeteren buruan artikulua argitaratu zuen arte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Google doodle celebrates 115 years of X-rays|hizkuntza=en|data=2010-11-08|url=http://www.theguardian.com/technology/blog/2010/nov/08/google-doodle-x-ray-115-year-anniversary|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

X izpiak bere emaztearen eskuaren argazki bat ateratzeko erabili zituen Röntgenek, eta hauxe izan zen izpiok erabiliz egindako lehenengo argazkia edo [[erradiografia]]. Bere emazteak, argazkia ikusitakoan, “Nire heriotza ikusi dut” esan omen zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua='I Have Seen My Death': How the World Discovered the X-Ray|hizkuntza=en-us|data=2012-12-20|url=https://www.pbs.org/newshour/health/i-have-seen-my-death-how-the-world-discovered-the-x-ray|aldizkaria=PBS NewsHour|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

Fisika arloko beste aurkikuntza askoren gisa, aurkikuntza honek asko harritu zituen garaiko zientzialariak. Röntgenen biografo baten esanetan, 1896an soilik, 49 saiakera eta 1044 artikulu argitaratu ziren X izpiei buruz; haietako asko izpion eta [[Okultismo|okultismoaren]] arteko loturak egiteko izan baziren ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=Simone|abizena=Natale|izenburua=A Cosmology of Invisible Fluids: Wireless, X-Rays, and Psychical Research around 1900|orrialdeak=263–276|data=2011-08-05|url=https://cjc.utpjournals.press/doi/10.22230/cjc.2011v36n2a2368|aldizkaria=Canadian Journal of Communication|alea=2|zenbakia=36|issn=0705-3657|doi=10.22230/cjc.2011v36n2a2368|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Allen W|abizena=Grove|izenburua=Rontgen's Ghosts: Photography, X-Rays, and the Victorian Imagination|orrialdeak=141–173|data=1997|url=https://muse.jhu.edu/pub/1/article/20174|aldizkaria=Literature and Medicine|alea=2|zenbakia=16|issn=1080-6571|doi=10.1353/lm.1997.0016|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

=== Aurrerapenak erradiologian ===
[[Fitxategi:Blue plaque John Hall-Edwards.jpg|thumb|John Hall Edwards-en omenezko plaka bat, bere laborategian.]]
Aurkikuntzaren berri eman bezain laster, Röntgen [[Europa|Europako]] mediku ugarirekin jarri zen harremanetan, aurkitu berri zuen erradiazioa [[Medikuntza|medikuntzarako]] ere baliagarria izango zelakoan.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7qL-1">{{Erreferentzia|izena=A|abizena=Feldman|izenburua=A sketch of the technical history of radiology from 1896 to 1920.|orrialdeak=1113–1128|data=1989-11-01|url=https://pubs.rsna.org/doi/10.1148/radiographics.9.6.2685937|aldizkaria=RadioGraphics|alea=6|zenbakia=9|issn=0271-5333|doi=10.1148/radiographics.9.6.2685937|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

Xede klinikoekin bi aste baino gutxiagoren buruan erabili ziren lehenengoz X izpiak, 1896ko urtarrilaren 11n; Birminghameko [[John-Hall Edwards]] medikuak laguntzaile baten eskuan sartutako orratz bat erradiografiatu zuenean. Hall Edwards izan zen, urte bereko otsailaren 14an, ebakuntza batean X izpiak lehenengo aldiz erabili zituen aurrena, beste behin.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7qL-2">{{Erreferentzia|izenburua=Major John Hall-Edwards - Birmingham City Council|data=2012-09-28|url=https://web.archive.org/web/20120928204852/http://www.birmingham.gov.uk/xray|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

Hurrengo urteetan mediku asko izan ziren X izpiak animalia eta intsektuekin erabili zituztenak, izpiok hobeto ulertzeko asmotan. Osasunerako kaltegarriak zirelako ondorioa atera zuten, eta hau nabarmendu egin zen izpiokin jardun zuten zientzialari batzuk gaixotzen eta hiltzen hasi zirenean, hala nola [[Clarence Madison Dally]], [[Thomas Edisonen]] beira-putzegileetako bat.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7qL-1"/>

=== Aurkitutako arriskuak ===
Zientzialarien artean izandako hedapenaren ostean, geroago eta ikerlari gehiagok jasan zituzten [[ile-galera]], [[Erredura|erredurak]] eta [[zauri]] larriagoak X izpiekin jardutearen ondorioz.  1896ko otsailean, [[Vanderbilt Unibertsitatea|Vanderbilt]] laborategiko [[William Lofland Dudley]] eta [[John Daniel|John Danielek]] buruan tiro egin zioten ume bat jaso zuten. Bere buruko bala bilatzeari ekin aurretik, Dudley boluntario aurkeztu zen izpiokin esperimentu bat burutzeko, “bere ohiko zientziarenganako grinarekin”.<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Daniel|izenburua=The X-Rays|orrialdeak=562–563|data=1896-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1896Sci.....3..562D|aldizkaria=Science|zenbakia=3|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.3.67.562|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=CE4RT|izenburua=Understanding Ionizing Radiation and Protection: 12 ARRT CE Credits are available (Purchased separately) by way of an online post test at CE4RT.com|argitaletxea=CE4RT|hizkuntza=en|data=2014-03-01|url=https://books.google.com/books?id=IioKBAAAQBAJ&pg=PA174|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Bikoteak Dudley-en [[Burezur|burezurraren]] erradiografia bat egin zuen (ordubeteko esposizioarekin) eta 21 egunen buruan 5 cm-ko diametroko soilgune batetaz ohartu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Otto|abizena=Glasser|izenburua=Wilhelm Conrad Röntgen and the Early History of the Roentgen Rays|argitaletxea=Norman Publishing|hizkuntza=en|data=1993|url=https://books.google.com/books?id=5GJs4tyb7wEC&pg=PA294|isbn=978-0-930405-22-9|sartze-data=2022-11-16}}</ref>
[[Fitxategi:An x-ray technician's hand, mutilated with dermatitis, after habitual work with x-ray apparatus at the Royal London Hospital.jpg|thumb|X izpi esposizioaren ondoriozko "X izpi dermatitisa" (minbizia).]]
Urte bereko abuztuan, [[Columbia College]]-ko [[Dr. HD. Hawks]]-ek erredura larriak jasan zituen eskuan eta bularrean X izpiekin egindako erakustaldi baten ostean. Honen berri eman zioten [[Electrical Review]] aldizkariari eta beste hainbat ikerlarik erredurak jasan zituztela jakinarazi zuten, beranduago.<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Sansare|izenburua=Early victims of X-rays: a tribute and current perception|orrialdeak=123|hizkuntza=en|abizena2=Khanna|abizena3=Karjodkar|izena2=V.|izena3=F.|data=2011-02|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3520298/|aldizkaria=Dentomaxillofacial Radiology|alea=2|zenbakia=40|pmid=21239576|doi=10.1259/dmfr/73488299|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Garaiko sendagileen artean X izpiek horrelako eraginik izan zezaketen ala ez inguruan eztabaida bizia izan zen; izan ere, asko ziren X izpien esposizioak osasunean inolako eraginik ez zutela ziotenak. 1905eko abuztuaten 3an, San Frantzisko, Kaliforniako [[Elizabeth Fleischman]] X izpien aitzindari estatubatuarra zendu zen, izpiokin jardun osteko konplikazioak zirela eta.

Arestian aipatutako Hall-Edwardsek [[Minbizi|minbizia]] garatu zuen X izpiekin lanean pasatu zuen denbora guztiaren ostean (orduan, minbizia mota honi "[[X izpi dermatitis|X izpi dermatitis"]] zeritzoten), eta X izpien arriskuei buruzko hainbat artikulu argitaratu zituen. 1908an ezkerreko besoa moztu zioten ukondoraino,<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7qL-2"/> eta beranduxeago, eskuineko eskuko lau atzamar. 1926an hil zen, eta bere ezkerreko eskua [[Birmingham|Birminghameko]] unibertsitatean dago erakusgai. 

=== Hogeigarren mendetik haratago ===
[[Fitxategi:This image from NASA’s Imaging X-ray Polarimetry Explorer maps the intensity of X-rays coming from the observatory’s first target, the supernova Cassiopeia A.png|ezkerrera|thumb|Cassiopeia A supernobatik jasotako X izpien intentsitatearen polarimetria.]]
X izpiak oso arrakastatsuak izan ziren mende osoan zehar, zituzten erabilera eta aplikazioak ugaritzen hasi baitziren. Aitzindariek egin zuten bezala, zetozen urteetako zientzialariek Crookes-en hodiekin<ref>{{Erreferentzia|abizena=Schall & Son Ltd|izenburua=Electro-medical instruments and their management, and illustrated price list of electro-medical ...|argitaletxea=Bemrose|hizkuntza=English|data=1905|url=http://archive.org/details/electromedicali00ltdgoog|sartze-data=2022-11-16}}</ref> eta deskarga hodiekin lanean jarraitu zuten, eta aipatzekoak dira bai medikuntzaren eta bai fisika esperimentalaren arloan egindako zenbait aurrerakuntza: 1906an [[Charles Barkley|Charles Barkla]]-k gasek X izpiak sakabana zitzaketela deskubritu zuen (gasen [[Dispertsio (argipena)|dispertsio]] fenomenoak), eta Nobel saria eskuratu zuen honi esker 1917an; eta 1914an [[Marie Curie]] fisikari poloniarrak auto erradiologikoak garatu zituen [[Lehen Mundu Gerra|Lehen Mundu Gerran]] zauritutako soldaduak bizkorrago artatuak izan zitezen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy J.|abizena=Jorgensen|izenburua=Marie Curie and her X-ray vehicles' contribution to World War I battlefield medicine|hizkuntza=en|url=http://theconversation.com/marie-curie-and-her-x-ray-vehicles-contribution-to-world-war-i-battlefield-medicine-83941|aldizkaria=The Conversation|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

1920 eta 1950 bitartean garatu ziren X izpi makinak, helburu komertzialekin batez ere;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=X-Rays for Fitting Boots.|data=1921-08-25|url=http://nla.gov.au/nla.news-article177254793|aldizkaria=Warwick Daily News|sartze-data=2022-11-16}}</ref> eta 1950eko hamarkadan garatu zen [[X izpi mikroskopioa]].

Hogeigarren mendearen bigarren erdian bultzada handia izan zuten X izpiak beren onerako erabili zituzten alorrek, hala nola [[astronomia|astronomiak]] (behatokietan, esaterako, unibertsoan ekoizten diren X izpien tarteko erradiazioa biltzeko)<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard|abizena=Fitzgerald|izenburua=Phase-sensitive x-ray imaging|orrialdeak=23–26|data=2000-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2000PhT....53g..23F|aldizkaria=Physics Today|zenbakia=53|issn=0031-9228|doi=10.1063/1.1292471|sartze-data=2022-11-16}}</ref>, eta [[Armada|armadak]].

== Energia-tarteak ==

=== X izpi indartsu eta ahulak ===
Fotoi-energia altua duten X izpiak (5-10 keV baino gehiagokoak) X izpi indartsuak deitzen dira; energia baxuagokoak (eta ondorioz uhin-luzera handiagoa dutenak), aldiz, X izpi ahulak dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=David T.|abizena=Attwood|izenburua=Soft x-rays and extreme ultraviolet radiation : principles and applications|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/818666348|isbn=978-1-139-16442-9|pmc=818666348|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Haien barneratze-gaitasuna dela eta, X izpi indartsuak maiz erabiltzen dira objektuen barnealdeen argazkiak ateratzeko, hala nola [[Erradiologia|erradiologian]] edo aireportuetako segurtasunean. X izpien uhin-luzerak atomoaren tamainaren antzekoak direnez, asko erabiltzen dira kristalen estrukturak aztertzeko ere, [[X izpien bidezko kristalografia|X izpien kristalografia]] dela medio. Bestalde, aireak erraz xurgatzen ditu X izpi ahulak . 

=== Gamma izpiak ===
Ez dago inolako adostasunik X izpiak eta gamma izpiak desberdintzeari dagokionez. Ohikoena da modu honetan bereiztea bi erradiazio hauek: X izpiak elektroiek igortzen dituzte, eta gamma izpiak [[Atomo nukleo|nukleo atomiko]] batek.<ref>{{Erreferentzia|izena=Philip Palin|abizena=Dendy|izenburua=Physics for Diagnostic Radiology, Third Edition|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|abizena2=Heaton|izena2=Brian|data=1999-05-01|url=https://books.google.com/books?id=1BTQvsQIs4wC&pg=PA12|isbn=978-0-7503-0591-4|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Richard P.|abizena=Feynman|izenburua=The Feynman lectures on physics|argitaletxea=Addison-Wesley Pub. Co|data=©1963-1965|url=https://www.worldcat.org/oclc/531535|isbn=0-201-02010-6|pmc=531535|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Michael F.|abizena=L'Annunziata|izenburua=Handbook of Radioactivity Analysis|argitaletxea=Academic Press|hizkuntza=en|data=2003-08-27|url=https://books.google.com/books?id=b519e10OPT0C&q=gamma+x-ray&pg=PA58|isbn=978-0-12-436603-9|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Claus|abizena=Grupen|izenburua=Astroparticle physics|argitaletxea=Springer|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/209869502|isbn=978-3-540-27670-8|pmc=209869502|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Definizio honek zenbait arazo ditu, beste prozesu batzuek ere sor ditzaketelako honelako energia altuko fotoiak, edo batzuetan ez delako prozesu hori ezagutzen. Ohiko alternatiba bat da bi erradiazio hauek haien uhin-luzeraren arabera (edota maiztasun edo fotoi-energiaren arabera) ezberdintzea, uhin-luzera arbitrario batetik behera (10-11 m edo 0.1 [[Angstrom|Å]]) gamma izpiak direla kontsideratuz. Askotan termino bat edo bestea erabiltzen da arrazoi historikoengatik, erabilitako neurketa-teknikaren ondorioz edo haien erabilerak direla eta. Adibidez, medikuntza eta industria-helburuekin sortutako gamma izpiak, 6-20 MeV tartekoak, X izpitzat har daitezke testuinguru honetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Centre for Occupational Health and Safety|abizena=Government of Canada|izenburua=Canadian Centre for Occupational Health and Safety|data=2022-11-10|url=https://www.ccohs.ca/index.html|aldizkaria=www.ccohs.ca|sartze-data=2022-11-16}}</ref> 

== Propietateak ==
X izpien fotoiek atomoak ionizatzeko eta [[Lotura kimiko|lotura molekularrak]] apurtzeko beste energia daramate. Honengatik, X izpiak erradiazio ionizatzaileen barruan daude eta, ondorioz, izaki bizidunon [[Ehun (biologia)|ehunentzako]] kaltegarriak dira. Erradiazio oso altuko dosi bat jasoz gero denbora tarte laburrean, [[Kutsadura elektromagnetiko|erradiazio gaixotasun]] bat sor daiteke, eta erradiazioa ahula izanez gero, minbizia izateko probabilitatea igotzen da. Medikuntzaren ikuspuntutik, orokorrean minbizia izateko arriskua askoz txikiagoa da X izpien bidezko miaketaren onurekin alderatuta, eta horregatik dira X izpi bidezko erradiografiak hain ohikoak oraindik. Erradiazio honen ionizazio-ahalmena maiz erabiltzen da minbiziaren tratamenduan, [[Minbizi|zelula gaiztoak]] hiltzeko [[Erradioterapia|erradioterapiaren]] bitartez.  

X izpi indartsuak objektu nahiko lodiak zeharkatzeko gai dira, gehiegi xurgatu edo [[Sakabanatze (argipena)|sakabanatuak]] izan barik. Honengatik, askotan erabiltzen dira objektu opakuen irudiak ateratzeko. Honen aplikazio nagusiak erradiografian eta aireportuetako segurtasunean ikusten dira, baina honelako teknikak oso garrantzitsuak dira industria edo ikerkuntzan ere. [[Barneratze-sakonera]] zenbait [[magnitude-orden|magnitude-ordenatan]] aldatzen da X izpien espektroan zehar, eta honi esker, fotoien energia nahi den helbururako zehatz daiteke, sakonera eta irudi-kontraste aproposak lortuz. 

X izpiek argi ikusgaiak baino uhin-luzera askoz laburragoak dituztenez, [[mikroskopio]] arrunt batekin ikus daitezkeenak baino tamaina askoz txikiagoak ikusi ahal dira haiekin. Propietate hau [[X izpien mikroskopia|X izpien mikroskopian]] erabiltzen da, kalitate handiko irudiak lortzeko, baita kristalografian ere, [[Kristal|kristalen]] atomoen posizioak zehazteko. 

== Ikusgaitasuna ==
[[Fitxategi:X-ray applications.svg|thumb|252x252px|X izpien erabilerak energia tartearen (edo uhin-luzeraren) arabera.]]
X izpiak orokorrean [[Begi|giza begiarentzat]] ikusezinak badira ere, posible da ikustea baldintza berezi batzuetan. Röntgen-en 1895ko aurkikuntzatik denbora gutxira, Brandes fisikariak begian sortutakoa zirudien distira urdinxka-gris bat ikusi zuela esan zuen X izpi hodiekin lanean aritu ostean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tales from the Atomic Age - Wilhelm Röntgen and the Invisible Light|hizkuntza=en|url=https://www.orau.gov/health-physics-museum/articles/wilhelm-rontgen-invisible-light.html|aldizkaria=Museum of Radiation and Radioactivity|sartze-data=2022-11-22}}{{Apurtutako esteka|date=abuztua 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Hau entzundakoan, Röntgen-ek berak ere distira hori ikusi zuela esan zuen, eta behin baino gertatu ez zitzaionez, erabilitako X izpi hodiaren akatsen baten ondorio bezala baztertu zuela saiakera hori. 

Geroxeago konturatu zen ustezko akastun hodi hori zela distira ikusgaia ekoizteko behar beste energia zeukan bakarra, eta esperimentua errepikatu zuen. Gaur egun ez da gizakien X izpiak ikusteko gaitasunaz hitz egiten, agian, izpiok ikusteko esperimentuak berarekin duen [[erradiazio ionizatzaile]] esposizioa ekiditeko asmoz.  
[[Fitxategi:Esrf chartreuse 01.jpg|ezkerrera|thumb|Europar Sinkrotroi Erradiazio Laborategia, Grenoblen (Frantzia)]]
Oraindik ez dakigu begiaren zein mekanismo zehatzek eragiten duen ikusgaitasun hau: ohiko irudi detekzioa izan liteke ([[Erretina|erretinako]] [[errodopsina]] molekulen kitzikapenagatik), erretinako [[Neurona|nerbio zelulen]] zuzeneko kitzikapena, ala izpion zeharkako detekzio moduren bat, besteak beste. 

Bestelako baldintzetan X izpiak ikustea ezinezkoa den arren, posible da aireko molekulen ionizazioa ikuskatzea erabilitako izpiaren intentsitatea behar bezain altua bada, X izpien eragina behatzeko zeharkako modu batean. Halako intentsitate altuaren<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Als-Nielsen|izenburua=Elements of modern X-ray physics|argitaletxea=Wiley|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/44818437|isbn=0-471-49857-2|pmc=44818437|sartze-data=2022-11-22}}</ref> adibide bat [[Europar Sinkrotron Erradiazio Laborategi|Europar Sinkrotroi Erradiazio Laborategiko]] “[[wiggler]]” edo oszilatzailea da, [[Alpeak|Alpe]] frantziarretan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2008-11-14|url=https://web.archive.org/web/20081114111144/http://www.esrf.eu/UsersAndScience/Experiments/MaterialsScience/faisceau|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-11-22}}</ref>                    

== Materiarekiko elkarrekintza ==
X izpiek materiarekin dituzten elkarrekintzak hiru motatakoak dira: [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoa]], [[Compton efektua]] eta [[Rayleigh efektua]]. Interakzio hauen indarra X izpien energia eta materiaren konposizioaren araberakoa da. Normalean materialaren propietate fisikoak ez dira oso garrantzitsuak, X izpien fotoien energiak lotura kimikoenak baino askoz handiagoak direlako. Efektu fotoelektrikoa (edo xurgapen fotoelektrikoa) elkarrekintza mekanismo nagusia da X izpien erradiazio ahulean, baita erradiazio indartsuaren energia baxuenetan ere. Energia altuenetan, aldiz, Compton efektua da nagusi. 

=== Efektu fotoelektrikoa ===
[[Fitxategi:Photoelectric effect in a solid - diagram.svg|thumb|[[Efektu fotoelektriko|Efektu fotoelektrikoaren]] diagrama sinplea.]]
Xurgatutako fotoi batek bere energia guztia ematen dio berarekin eragiten duen elektroiari. Honela, elektroi horren atomoa ionizatu egiten da fotoelektroi bat emitituz, zeina bere bidean beste atomo batzuk ionizatzeko gai den. Kanpoko beste elektroi batek elektroi-posizioaren hutsunea bete eta X izpi edo [[Auger-elektroi]] bat emitituko du. Efektu hauek oinarrizko detekzioak egiteko erabil daitezke, X izpien [[espektroskopia]] edo Auger elektroien espektroskopiaren bitartez. 

Xurgapen fotoelektrikoa gertatzeko probabilitatea masa unitateko ''Z''<sup>3</sup>/''E''<sup>3</sup> adierazpenarekiko proportzionala da gutxi gorabehera, non Z [[Atomo-zenbaki|atomo-zenbakia]] eta E fotoi erasotzailearen energia diren.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7qL-3">{{Erreferentzia|izenburua=The essential physics of medical imaging|argitaletxea=Lippincott Williams & Wilkins|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/47177732|edizioa=2nd ed|isbn=0-683-30118-7|pmc=47177732|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Arau hau ez da baliagarria atomo baten barne elektroien lotura-energietatik gertu, aldaketa bortitzak agertzen direlako elkarrekintza probabilitatean. Hala ere, energia baxuko fotoi eta atomo-zenbaki handiko atomoentzako ohikoena [[xurgapen-koefiziente]] altuak dira.

=== Compton efektua ===
Compton efektua elkarrekintza nagusia da X izpi eta ehun bigunen artean, irudi medikoen arloan.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7qL-3"/> Efektu hau [[Talka inelastiko|dispertsio inelastiko]] mota bat da, X izpien fotoi eta kanpo geruzetako elektroiaren artean. Fotoiaren energiaren zati bat elektroiaren dispertsioan erabiltzen da, eta honen eraginez atomoa ionizatu egiten da, eta X izpiaren uhin-luzera handitu. Sakabanatutako fotoia edozein norabidetan atera daiteke, baina probabilitaterik handiena hasierako norabidearen antzeko batek izango du, bereziki energia altuko X izpientzat. Dispertsio-angelu ezberdinentzako probabilitateak [[Klein-Nishina formula|Klein-Nishina formularen]] bidez kalkulatzen dira, eta transferitutako energia sakabanatze-angelutik zuzenean lor daiteke, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]] eta [[Momentu lineal|momentuaren kontserbazioak]] erabiliz. 

=== Rayleigh efektua ===
Rayleigh efektua [[Talka elastiko|dispertsio elastikoko]] mekanismo nagusia da X izpietan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RTAB: the Rayleigh scattering database|data=2011-12-12|url=https://web.archive.org/web/20111212054732/http://adg.llnl.gov/Research/scattering/RTAB.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Efektu hau hurbilpen ona da ingurune ezberdinetan argiaren sakabanaketa nola gertatzen den azaltzeko, dispertsio-partikulek tamaina txikia duten kasuan. Honek, adibidez, zerua urdina zergatik den azaltzen du: gure atmosferak gehiago sakabanatzen dituelako uhin-luzera laburreko erradiazioak (argi urdina) luzeak baino (gorria). 

== X izpien ekoizpena ==
Behar beste energiadun kargatutako partikulek ([[Elektroi|elektroiek]] edo [[Ioi|ioiek]]) material bat jotzen duten bakoitzean X izpiak ekoizten dira. 

X izpiak [[X izpi hodi]] deritzenetan ekoitz daitezke. Hodiotan potentzial diferentzia handien bidez [[katodo]] bero batetik elektroiak askatzen eta azeleratzen dira abiadura handiak lortzen dituzten arte. Elektroiek metalezko beste xafla baten, [[Anodo|anodoaren]], aurka talka egiten dute X izpiak ekoitziz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric|abizena=Whaites|izenburua=Essentials of dental radiography and radiology|argitaletxea=Churchill Livingstone|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/57332999|edizioa=3rd ed|isbn=1-4175-4026-5|pmc=57332999|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Metalezko xafla hauek osatzeko materialik erabilienak [[Wolfram|tungstenoa]], [[Renio|renioa]] eta [[Molibdeno|molibdenoa]] dira medikuntzan; eta kristalografian, aldiz, [[Kobre|kobrea]] eta [[Kobalto|kobaltoa]]. [[Fitxategi:Bremsstrahlung.svg|thumb|Bremsstrahlung fenomenoa.]][[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|Energiaren kontserbazioaren legetik]], badakigu ekoitzitako X izpi [[Fotoi|fotoiaren]] energia maximoa azeleratutako elektroiaren energiak mugatutakoa dela: partikulak izango duen [[energia zinetiko]] maximoa elektroiaren kargaren eta hodian zeharreko potentzial-diferentziaren arteko biderketarekin bat etorriko da. Hortaz, hodian ezarritako potentzial-diferentzia 100 kV bada, elektroiak izan ahalko duen energia zinetiko maximoa 100 keV izango da. [[Fitxategi:De-bremsstrahlung.ogg|thumb|"Bremsstrahlung" hitzaren ahoskera alemaniarrez.]]
Elektroiak anodora heltzen direnean X izpiak bi prozesu atomikoren ondorioz sor daitezke: 

1. X izpi karakteristikoen igorpena (edo X izpi [[Elektroluminiszentzia|elektrolumineszentzia]]): elektroiak behar beste energia badu, metalezko xaflako atomo baten beste elektroi bat kanpora dezake bere aurka talka egiten duenean. Modu honetan, energia altuagoko elektroiak [[Orbital atomiko|orbital]] altuagoetatik jaits daitezke hutsune hori betetzera, X izpi fotoiak igorriz; eta maiztasun diskretu gutxi batzuetako X izpi deritzogun [[Igorpen-espektro|igorpen espektroa]] osatuz. 

2. [[Bremsstrahlung]]: fenomeno hau elektroien [[Dispertsio (kimika)|dispertsioaren]] ondorioz sortutako erradiazioan oinarritzen da. Kasu honetan X izpiek espektro jarraitua osatzen dute, eta izpien maiztasuna talka egiten duten elektroien energiak mugatua dago. 

X izpiak ekoizteko modu bi hauek ez dira batere eraginkorrak, energiaren % 99 bero moduan xahutzen baita. Izpi hauen ekoizpenerako geroago eta gehiago erabiltzen den modu bat partikula-azeleragailuetako [[sinkrotroi]] erradiazioa da, zeinak, arestian aipatutako bi moduekin konparaturik, askoz ere magnitude-ordena handiagoetan ekoizten baititu X izpiak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biomedical applications of synchrotron radiation|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/862074751|isbn=978-1-61499-214-1|pmc=862074751|sartze-data=2022-11-22}}</ref>  

== Detektagailuak ==
X izpien detektagailuak forma eta funtzio askotakoak dira, euren helburuaren arabera. Irudi-detektagailuak ([[Erradiografia|erradiografietarako]] erabiltzen direnak, adibidez), hasiera batean [[Argazki-plaka|argazki-plaketan]] oinarritzen ziren, eta gero [[Argazki-filma|argazki-filmetan]]. Gaur egun, detektagailu [[Digital|digitalekin]] ordezkatzen dira gehienbat, hala nola [[Irudi-plaka|irudi-plakekin]] eta [[Panel lauko detektagailu|panel lauko detektagailuekin]]. Erradiaziotik babesteko, [[Ionizazio-ganbera|ionizazio-ganberak]] erabili ohi dira esposizio zuzenaren arriskua ebaluatzeko;  eta [[Dosimetro|dosimetroak]], aldiz, pertsona batek izan duen erradiazio-dosia neurtzeko. X izpien [[Espektro elektromagnetiko|espektroak]] uhin-luzerazko [[Espektrometro|espektrometroekin]] edota energiaren sakabanatzea erabiltzen duten espektrometroen bidez neur daitezke. [[X izpien difrakzioa|X izpien difrakzioaren]] aplikazioetarako ([[X izpien bidezko kristalografia|X izpien kristalografia]], adibidez), asko erabiltzen dira [[Fotoiak zenbatzeko detektagailu hibrido|fotoiak zenbatzeko detektagailu hibridoak]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Andreas|abizena=Förster|izenburua=Transforming X-ray detection with hybrid photon counting detectors|orrialdeak=20180241|abizena2=Brandstetter|abizena3=Schulze-Briese|izena2=Stefan|izena3=Clemens|data=2019-06-17|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6501887/|aldizkaria=Philosophical transactions. Series A, Mathematical, physical, and engineering sciences|alea=2147|zenbakia=377|issn=1364-503X|pmid=31030653|pmc=6501887|doi=10.1098/rsta.2018.0241|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

== Neurketa unitateak eta esposizioa ==
[[Esposizio (argipena)|Esposizio]] deritzo X izpien [[ionizazio]] kapazitate neurriari:
* Coulomb kilogramo unitateko (C/kg) da esposizioaren [[Nazioarteko Unitate Sistema|Nazioarteko Sistemako]] unitatea, eta materia kilogramo batean [[Polartasun (kimika)|polaritate]] bakoitzeko coulomb bana erradiazio sortzeko beharrezko kantitatea da.
* [[Roentgen (unitatea)|Roentgena]] (R) esposizio unitate tradizional zaharkitua da, eta aire lehor zentimetro kubiko batean polaritate bakoitzeko unitate elektroestatiko bana sortzeko beharrezko erradiazioa adierazten du. <math>(1 R = 2,58\times10^{-4} C/kg)</math>

Hala ere, erradiazio ionizatzaileak materiarengan (bereziki izaki bizidunen ehunetan) duen eragina lotuago dago hauetan jarritako energia kantitatearekin sortutako kargarekin baino. Xurgatutako energia neurri honi [[Dosi|xurgaturiko dosia]] deritzogu: 

* [[Gray]]-a (Gy), J/kg unitateduna, xurgaturiko dosiaren NS-ko unitatea da: edozein materia motatako kilogramo batean 1 J energia jartzeko beharrezko erradiazio kantitatea da.

* Rad-a (rad) zaharkitutako unitate tradizionala da, eta bere baliokidea materia kilogramoko 10 mJ litzateke. <math>(100\ rad = 1\ Gy)</math>
Dosi baliokidea erradiazioak giza ehunean duen eragina da. X izpien kasuan xurgatutako dosiarekin bat dator. 

* [[Rem (fisika)|Rem]] (rem), ingelesetik zuzenean itzulirik “Röntgen gizon baliokidea” litzatekeena, dosi baliokidearen unitate tradizionala da. Asko dira termino hau ulergarriago egiteko baliatutako adibideak, baina xelebreenetariko bat “[[Banana baten dosi baliokide|banana dosi baliokidea]]” da, banana batek daukan erradiazioa eta erradiazio dosi estandar bat konparatzeko erabiltzen dena. <math>(100 \; rem = 1 \; sv )</math>
* [[Sievert|Sieverta]] (Sv) NSko dosi baliokidearen eta dosi eraginkorraren unitatea da, eta numerikoki bat dator Grayarekin.
<center>
{| class="wikitable sortable"
|+ Erradiazio ionizatzailearekin erlazionatutako neurriak
!Neurria!!Unitatea!!Ikurra!!Eratorpena!!Urtea!![[Nazioarteko Unitate Sistema|NS]] baliokidea
|-
| rowspan="3" |[[Aktibitate espezifikoa|Aktibitatea]] (''A'')
||[[becquerel]]
||Bq
||s<sup>−1</sup>
||1974
||NS unitateak
|-
||[[curie]]
||Ci
||3.7 × 10<sup>10</sup> s<sup>−1</sup>
||1953
||{{convert|1|Ci|Bq|disp=out|abbr=on}}
|- 
||[[rutherford (unit)|rutherford]]
||Rd
||10<sup>6</sup> s<sup>−1</sup>
||1946
||1.000.000 Bq
|-
| rowspan="2" |[[Erradiazio-esposizioa|Esposizioa]] (''X'')
||[[coulomb]] [[kilogramo|kilogramoko]]
||C/kg
||C⋅kg<sup>−1</sup> aire
||1974
||NS unitateak
|-
||[[Roentgen (unitatea)|röntgen]]
||R
||[[Statcoulomb|esu]] / 0.001293 g aire
||1928
|2.58 × 10<sup>−4</sup> C/kg
|-
| rowspan="3" |[[Xurgaturiko dosia]] (''D'')
||[[Gray (unitatea)|gray]]
||Gy
||[[Joule|J]]⋅kg<sup>−1</sup>
||1974
||NS unitateak
|-
||[[erg]] gramoko 
||erg/g
||erg⋅g<sup>−1</sup>
||1950
||1.0 × 10<sup>−4</sup> Gy
|-
||[[rad (unit)|rad]]
||rad
||100 erg⋅g<sup>−1</sup>
||1953
||{{convert|1|rad|Gy|disp=out|abbr=on}}
|-
| rowspan="2" |[[Dosi baliokidea]] (''H'')
||[[sievert]]
||Sv
||J⋅kg<sup>−1</sup> × [[Sievert#Calculating protection dose quantities|''W''<sub>''R''</sub>]]
||1977
||NS unitateak
|-
||[[roentgen equivalent man|röntgen gizon baliokidea]]
||rem
||100 erg⋅g<sup>−1</sup> x [[Sievert#Calculating protection dose quantities|''W''<sub>''R''</sub>]]
||1971
||{{convert|1|rem|Sv|disp=out|abbr=on}}
|-
| rowspan="2" |[[Dosi eraginkorra (erradiazioa)|Dosi eraginkorra]] (''E'')
||[[sievert]]
||Sv
||J⋅kg<sup>−1</sup> × [[Sievert#Calculating protection dose quantities|''W''<sub>''R''</sub> × ''W''<sub>''T''</sub>]]
||1977
||NS unitateak
|-
||[[roentgen equivalent man|röntgen gizon baliokidea]]
||rem
||100 erg⋅g<sup>−1</sup> × [[Sievert#Calculating protection dose quantities|''W''<sub>''R''</sub> × ''W''<sub>''T''</sub>]]
||1971
||{{convert|1|rem|Sv|disp=out|abbr=on}}
|-
|}
</center>
== Erabilera medikoa ==
Röntgenek X izpiak hezur-egiturak identifikatzeko erabil daitezkeela aurkitu zuenetik, asko erabiltzen dira [[Irudi mediko|irudi medikoen]] arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=British Library|url=https://www.bl.uk/learning/online-resources|aldizkaria=www.bl.uk|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Lehen erabilera medikoa gai honi buruzko artikulua argitaratu eta hilabetera izan zen, Erresuma Batuan egindako ebakuntza batean; eta [[2010|2010era]] arte, irudi medikoen bost bilioi azterketa burutu ziren mundu osoan.<ref>{{Erreferentzia|izena=C. A.|abizena=Roobottom|izenburua=Radiation-reduction strategies in cardiac computed tomographic angiography|orrialdeak=859–867|hizkuntza=English|abizena2=Mitchell|abizena3=Morgan-Hughes|izena2=G.|izena3=G.|data=2010-11-01|url=https://www.clinicalradiologyonline.net/article/S0009-9260(10)00236-9/abstract|aldizkaria=Clinical Radiology|alea=11|zenbakia=65|issn=0009-9260|pmid=20933639|doi=10.1016/j.crad.2010.04.021|sartze-data=2022-11-16}}</ref> [[2006|2006an]], irudi medikoen bidezko erradiazioarekiko esposizioa erradiazio ionizatzailearekiko esposizio osoaren % [[Berrogeita hamar|50]] izan zen [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Medical Radiation Exposure Of The U.S. Population Greatly Increased Since The Early 1980s|hizkuntza=en|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2009/03/090303125809.htm|aldizkaria=ScienceDaily|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

=== Proiekzio-erradiografiak ===
[[Erradiografia proiektibo|Erradiografia proiektiboa]], X izpien erradiazioa erabiliz bi dimentsioko irudiak sortzean datza. Hezurrek [[kaltzio]]-kontzentrazio handia dute eta elementu honek nahiko [[zenbaki atomiko]] handia duenez (Z = 20), hezurrek modu eraginkorrean xurgatzen dituzte X izpiak. Honen ondorioz detektagailura hezurren itzalean iristen diren X izpien kopurua murrizten da, eta argi eta garbi ikusten dira [[Erradiografia|erradiografian]]. Halaber, [[Birika|birikak]] eta hauen barruan harrapatutako [[Gas|gasa]] oso ongi bereizten dira, ehunarekin alderatuta xurgapen txikiagoa dagoelako; ehun moten arteko desberdintasunak, aldiz, zailagoak dira ikusteko.
[[Fitxategi:LungCACXR.PNG|thumb|Birikako minbizia erakusten duen erradiografia.]]
Proiekzio-erradiografiak baliagarriak dira [[Giza hezurdura|hezur-sistemaren]] patologiak detektatzeko, bai eta ehun bigunetan gaixotasun-prozesu batzuk detektatzeko ere. Adibide nabarmen batzuk izan daitezke, hain arrunta den [[Torax|toraxeko]] erradiografia, biriketako gaixotasunak ([[pneumonia]], [[Birikako minbizi|birikako minbizia]] edo [[birikako edema]]) identifikatzeko erabil daitekeena; eta, erradiografia abdominala, [[Heste-buxadura|hesteetako buxadura]], aire askea (errai-zulaketetik) eta likido askea ([[Aszitis|aszitisean]]) detekta ditzakeena. Gainera, X izpiak [[Kolelitiasi|behazun-kalkuluak]] (oso gutxitan izaten direnak erradiopakuak) edo [[Giltzurruneko kalkulu|giltzurrun-kalkuluak]] (sarritan, baina ez beti, ikus daitezkeenak) detektatzeko ere erabil daitezke. Erradiografia sinple tradizionalak ez dira hain erabilgarriak ehun bigunen irudiak lortzeko, hala nola, [[Garun|garunarenak]] edo [[Muskulu|muskuluenak]]. Era berean proiekzio-erradiografiak asko erabiltzen dira inplante ortopedikoen arloan; adibidez, [[belaun]]-, [[aldaka]]- edo [[sorbalda]]-inplanteen inguruko hezurrarekiko kokapena ebaluatzeko. Hori bi dimentsiotan ebalua daiteke erradiografia sinpleetatik abiatuta, edo [[Hiru dimentsioko|hiru dimentsiotan]] “2D-tik 3D-rako erregistroa” izeneko teknika erabiltzen bada. Teknika honek, ustez, erradiografia sinpleetatik inplantearen posizioa ebaluatzearekin lotutako proiekzio-akatsak deuseztatzen ditu.

Orobat [[hortz-erradiografia]] ahoko arazo arrunten diagnostikoan erabiltzen da, [[Txantxar|txantxarretan]], esaterako.
[[Fitxategi:Medical X-Ray imaging UOI07 nevit.jpg|thumb|Belaun-inplantea erakusten duen erradiografia.|ezkerrera]]
Diagnostiko medikoaren aplikazioetan, energia baxuko X izpiak (ahulak) erabiltzea ekiditen da, gorputzak erabat xurgatzen baititu, erradiazio-dosia handituz irudiaren eraketari lagundu gabe. Beraz, X izpien iragazki deritzon [[Metal|metalezko]] orri mehe bat, askotan [[Aluminio|aluminiozkoa]], jarri ohi da X izpien hodiaren leihoaren gainean, espektroaren energia baxuko zatia xurgatzeko. Teknika honi sortaren gogortzea esaten zaio, espektroaren erdigunea energia altuagoko X izpietara lekualdatzen baitu.
[[Fitxategi:Cerebral angiography, arteria vertebralis sinister injection.JPG|thumb|Burmuin-angiografia.]]
[[Zirkulazio-aparatu|Sistema kardiobaskularraren]] irudi bat sortzeko, [[Arteria|arteriak]] eta [[Zain|zainak]] barne ([[angiografia]]), intereseko eskualde anatomikoaren hasierako irudi bat hartzen da. Eskualde bereko bigarren irudi bat hartzen da, eremu horretako [[Odol-hodi|odol-hodietan]] [[Iodo|iododun]] kontraste-agente bat injektatu eta gero. Ondoren, bi irudi hauek digitalki alderatzen dira, odol-hodiak delineatzen dituen iododun kontrastea bakarrik utziz. [[Erradiologia|Erradiologoak]] edo [[Kirurgia|zirujauak]] irudi anatomiko normalekin alderatzen du lortutako irudia, odol-hodian kalterik edo buxadurarik dagoen zehazteko.

=== Ordenagailu bidezko tomografia ===
[[Ordenagailu bidezko Tomografia Axiala|Ordenagailu bidezko tomografia]] (OTA) irudi medikoen modalitate bat da, non [[Tomografia|tomogramak]] edo gorputzaren eremu espezifikoen ebaketak lortzen diren hainbat norabidetan hartutako X izpien irudi multzo handi batetik abiatuta.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gabor T.|abizena=Herman|izenburua=Fundamentals of computerized tomography : image reconstruction from projections|argitaletxea=Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/437347322|edizioa=2nd ed|isbn=978-1-84628-723-7|pmc=437347322|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Zeharkako irudi hauek gorputz barruko hiru dimentsioko irudi bakarrean konbina daitezke, hainbat medikuntza-disziplinatan helburu diagnostiko eta terapeutikoekin erabiltzeko.

=== Fluoroskopia ===
[[Fluoroskopia]] [[Mediku|medikuek]] edo [[Erradioterapeuta|erradioterapeutek]] erabiltzen duten irudi-teknika arrunt bat da, fluoroskopio baten bidez denbora errealean mugitzen diren irudiak lortzeko balio duena. Fluoroskopio bat X izpien iturri batek eta pantaila [[Fluoreszentzia|fluoreszente]] batek osatzen dute, eta pazientea haien artean jartzen da. Hala ere, fluoroskopio modernoek pantaila [[X izpien irudi-intensifikatzaile]] eta [[CCD]] [[bideo-kamera]] banatara akoplatzen dute, irudiak monitore batean grabatzeko eta erreproduzitzeko. Metodo honetarako kontraste-material bat erabil daiteke, hala nola [[Bihotzeko kateterismo|bihotzeko kateterismoa]] ([[Zirkulazio koronario|arteria koronarioen buxadurak]] aztertzeko) eta [[Bario|barioaren]] irensketa ([[Hestegorri|hestegorriko]] eta irensteko nahasmenduak aztertzeko).

=== Erradioterapia ===
X izpiak tratamendu bezala erabiltzeari [[erradioterapia]] esaten zaio, eta neurri handi batean [[Minbizi|minbiziaren]] tratamendurako erabiltzen da ([[Zainketa aringarriak|zainketa aringarria]] barne). Irudiak lortzeko bakarrik erabiltzen direnak baino erradiazio-dosi altuagoak behar dira. Energia baxuko X izpi sortak azaleko minbiziak tratatzeko erabiltzen dira, eta energia altuko sortak, berriz, gorputz barruko minbiziak tratatzeko (hala nola [[Garuneko minbizi|garunekoa]], [[Birikako minbizi|biriketakoa]], [[Prostatako minbizi|prostatakoa]] eta [[Bularreko minbizi|bularrekoa]]).<ref>{{Erreferentzia|izena=Robin|abizena=Hill|izenburua=Advances in kilovoltage x-ray beam dosimetry|orrialdeak=R183|abizena2=Healy|abizena3=Holloway|abizena4=Kuncic|abizena5=Thwaites|abizena6=Baldock|izena2=Brendan|izena3=Lois|izena4=Zdenka|izena5=David|izena6=Clive|data=2014-03-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2014PMB....59R.183H|aldizkaria=Physics in Medicine and Biology|zenbakia=59|issn=0031-9155|doi=10.1088/0031-9155/59/6/R183|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=David I.|abizena=Thwaites|izenburua=REVIEW:  Back to the future: the history and development of the clinical linear accelerator|orrialdeak=R343–R362|abizena2=Tuohy|izena2=John B.|data=2006-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2006PMB....51R.343T|aldizkaria=Physics in Medicine and Biology|zenbakia=51|issn=0031-9155|doi=10.1088/0031-9155/51/13/R20|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

== Bestelako erabilerak ==

* [[X izpien bidezko kristalografia]] [[kristal]] baten [[Kristal-egitura|atomoen sarea]] zeharkatzen duten X izpien [[Difrakzio (fisika)|difrakzioak]] eratzen duen patroia erregistratzeko eta aztertzeko erabiltzen da, sare horren egitura ikusteko. [[Rosalind Franklin|Rosalind Franklinek]] antzeko teknika bat erabili zuen zuntzen difrakzioa edo [[DNA|DNA-]]<nowiki/>ren [[helize bikoitzeko egitura]] aurkitzeko<nowiki/>.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nobutami|abizena=Kasai|izenburua=X-Ray Diffraction by Macromolecules|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|hizkuntza=en|abizena2=Kakudo|izena2=M.|data=2005-07-06|url=https://books.google.com/books?id=_y5hM5_vx0EC&pg=PA291|isbn=978-3-540-25317-4|sartze-data=2022-11-22}}</ref>
* [[X izpien astronomia]] [[Astronomia|astronomiaren]] behaketa-adar bat da, zeina [[Argizagi|zeruko objektuen]] X izpien igorpena aztertzeaz arduratzen baiten.
* X izpien analisi mikroskopikoak X izpien banda ahuleko [[erradiazio elektromagnetikoa]] erabiltzen du objektu oso txikien irudiak sortzeko.
* [[X izpien fluoreszentzia]] bidez X izpiak lagin baten barruan sortu eta detektatzen dira. Ateratzen diren X izpien energia laginaren konposizioa identifikatzeko erabil daiteke.
* [[Erradiografia industriala|Erradiografia industrialak]] X izpiak erabiltzen ditu pieza industrialak ikuskatzeko, bereziki [[Soldadura|soldadurak]].[[Fitxategi:Van Gogh portrait under Grasgrond overview.jpg|thumb|Van Gogh-en erretratu ezezaguna Grasgond margolan famatuaren azpitik ikusten da. Hau ikusgai egin da X izpiak erabiliz, Deutsches Elektronen-Synchrotron museoan (Hanburgo).]]
* Objektu kulturalen erradiografiari dagokionez, gehienetan [[Margolan|margolanen]] erradiografiak hartzen dira azpiko marrazkiak, margotze-prozesu zeharreko [[Pentimento|pentimentoak]], ondorengo [[Zaharberritzaile|zaharberritzaileek]] egindako aldaketak eta, batzuetan, arinagoko pinturak euskarrian errebelatzeko. [[Pigmentu]] asko, [[Berun-zuri|berun-zuria]] adibidez, ondo agertzen dira erradiografietan.
* X izpien espektromikroskopia pinturetako pigmentuen erreakzioak aztertzeko erabili izan da. Adibidez, [[Vincent van Gogh|van Gogh]]-en pinturetan kolorearen degradazioa aztertzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=Monico L, Van der Snickt G, Janssens K, De Nolf W, Miliani C, Verbeeck J|urtea=February 2011|izenburua=Degradation process of lead chromate in paintings by Vincent van Gogh studied by means of synchrotron X-ray spectromicroscopy and related methods. 1. Artificially aged model samples.|argitaletxea=Analytical Chemistry|orrialdeak=1214–1223|url=https://pubs-acs-org.ehu.idm.oclc.org/doi/pdf/10.1021/ac102424h}}</ref>
* [[Tomografia konputarizatu industrial|Tomografia konputarizatu industriala]] X izpi tresneria erabiltzen duen prozesua da eta objektuen kanpoko zein barruko osagaien [[hiru dimentsioko]] irudikapenak sortzeko erabiltzen da. Hori lortzeko, eskaneatutako objektuaren norabide askotako proiekzio-irudiak informatikoki prozesatzen dira.
* [[Aireportu|Aireportuetan]] segurtasun-eskanerrek X izpiak erabiltzen dituzte ekipajearen barrualdea ikuskatzeko hegazkinean kargatu aurretik, segurtasun-mehatxuen bila.
* Muga-kontroletako eskanerrek eta [[ACAB|polizia nazionalaren]] departamentuek X izpiak erabiltzen dituzte kamioien barrualdea ikuskatzeko.
* X izpien artea eta [[arte ederren fotografia]] (X izpien erabilera artistikoa), adibidez, [[Stane Jagodič]]-ren lanak.
* X izpien bidezko [[Depilazio|depilazioa]], metodo oso hedatua [[1920ko hamarkada|1920ko hamarkadan]], baina orain [[FDA]]-k debekatua.<ref>{{Erreferentzia|izena=Helen|abizena=Bickmore|izenburua=Milady's Hair Removal Techniques: A Comprehensive Manual|argitaletxea=Thomson Delmar Learning|hizkuntza=en|data=2004|url=https://books.google.com/books?id=oAFSBBLU_UUC&pg=PT250|isbn=978-1-4018-1555-4|sartze-data=2022-11-22}}</ref>
* [[Oinetakoak probatzeko fluoroskopio|Oinetakoak probatzeko fluoroskopioak]] [[1920ko hamarkada|1920ko hamarkadan]] zabaldu ziren. [[Ameriketako Estatu Batuak|Amerikako Estatu Batuetan]] debekatu egin ziren [[1960ko hamarkada|1960ko hamarkadan]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]] [[1970eko hamarkada|1970eko hamarkadan]] eta geroago [[Europa kontinental|Europa kontinentalean]].[[Fitxategi:X-ray Body in Motion - Yoga by Hybrid Medical Animation.webm|thumb|Yoga egiten duen giza eskeleto baten X izpien animazioa]]
* [[Roentgenen estereofotogrametria|Röntgenen estereofotogrametria]] markatzaileen ezarpenaren arabera hezurren mugimendua arakatzeko erabiltzen da.
* [[X izpien fotoelektroien espektroskopia]] efektu fotoelektrikoan oinarritzen den analisi kimikoko teknika bat da, normalean [[Gainazalen zientzia|gainazalen zientzian]] erabiltzen dena.
* [[Erradiazio bidezko inplosio|Erradiazio bidezko inplosioa]] fisio-leherketa batek ([[bonba atomikoa]]) sortutako energia handiko X izpiak erabiltzea da, erregai nuklearra fusio-ignizio punturaino konprimitzeko ([[H-bonba|H bonba]]).

== Efektu kaltegarriak ==
[[Fitxategi:World Health Organization Logo.svg|thumb|Munduko Osasun Erakundea.]]
Diagnostiko klinikoetarako X izpi esposizioak minbizia eta garapen arazo arriskua areagotzen ditu pazienteengan.<ref>{{Erreferentzia|izena=E J|abizena=Hall|izenburua=Cancer risks from diagnostic radiology|orrialdeak=362–378|abizena2=Brenner|izena2=D J|data=2008-05-01|url=https://www.birpublications.org/doi/10.1259/bjr/01948454|aldizkaria=The British Journal of Radiology|alea=965|zenbakia=81|issn=0007-1285|doi=10.1259/bjr/01948454|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=David J. Brenner|izenburua=Should We be Concerned About the Rapid Increase in CT Usage?|orrialdeak=63–68|hizkuntza=en|data=2010-03-01|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/REVEH.2010.25.1.63/html|aldizkaria=Reviews on Environmental Health|alea=1|zenbakia=25|issn=2191-0308|doi=10.1515/REVEH.2010.25.1.63|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Marco|abizena=De Santis|izenburua=Radiation effects on development|orrialdeak=177–182|hizkuntza=en|abizena2=Cesari|abizena3=Nobili|abizena4=Straface|abizena5=Cavaliere|abizena6=Caruso|izena2=Elena|izena3=E.|izena4=Gianluca|izena5=Anna Franca|izena6=Alessandro|data=2007-09|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/bdrc.20099|aldizkaria=Birth Defects Research Part C: Embryo Today: Reviews|alea=3|zenbakia=81|doi=10.1002/bdrc.20099|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Bai [[Munduko Osasun Erakundea|Munduko Osasun Erakundearen]] minbiziaren ikerkuntzarako nazioarteko agentziak eta bai Estatu Batuetako gobernuak X izpiak [[kartzinogeno]] bezala sailkatu ditu, eta gutxi gorabehera egungo Estatu Batuetako minbizia kasuen % 0,4 tomografien ondoriozkoa dela estimatzen da.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7qL-4">{{Erreferentzia|izena=Angela María|abizena=González Romero|izenburua=Optimización de las dosis de radiación en función de calidad de imagen en SPECT/CT para medicina nuclear|argitaletxea=Universidad Nacional de Colombia|data=2020|url=https://repositorio.unal.edu.co/handle/unal/79492|sartze-data=2022-11-16}}</ref> 
[[Fitxategi:BabyXray.png|ezkerrera|thumb|Emakume haurdun baten sabelaren erradiografia, beharrezko kasuetan soilik jarraitu beharreko prozedura.]]
Ez dago esperimentalki ez epidemiologikoki frogaturik erradiazioarentzat muga dosi bat dagoenik, hau da, X izpiekiko esposizioa beti da kaltegarria neurri handiago edo txikiago batean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Arthur C.|abizena=Upton|izenburua=THE STATE OF THE ART IN THE 1990’S: NCRP REPORT No. 136 ON THE SCIENTIFIC BASES FOR LINEARITY IN THE DOSE-RESPONSE RELATIONSHIP FOR IONIZING RADIATION|orrialdeak=15–22|hizkuntza=en-US|data=2003-07|url=https://journals.lww.com/health-physics/Abstract/2003/07000/THE_STATE_OF_THE_ART_IN_THE_1990_S__NCRP_REPORT.5.aspx|aldizkaria=Health Physics|alea=1|zenbakia=85|issn=0017-9078|doi=10.1097/00004032-200307000-00005|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Minbizia jasateko arriskua 1100 mGy-rekiko esposizioan has daiteke, esaterako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul A.|abizena=Oakley|izenburua=The Scoliosis Quandary: Are Radiation Exposures From Repeated X-Rays Harmful?|orrialdeak=1559325819852810|abizena2=Ehsani|abizena3=Harrison|izena2=Niousha Navid|izena3=Deed E.|data=2019-06-11|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6560808/|aldizkaria=Dose-Response|alea=2|zenbakia=17|issn=1559-3258|pmid=31217755|pmc=6560808|doi=10.1177/1559325819852810|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Bizitzan zehar egindako erradiografia gehigarriek pertsona estandarrak 75 urte betetzean minbizia izateko probabilitatea % 0,6 eta % 3 artean areago dezaketela estimatzen da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Amy Berrington de|abizena=González|izenburua=Risk of cancer from diagnostic X-rays: estimates for the UK and 14 other countries|orrialdeak=345–351|hizkuntza=English|abizena2=Darby|izena2=Sarah|data=2004-01-31|url=https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(04)15433-0/abstract|aldizkaria=The Lancet|alea=9406|zenbakia=363|issn=0140-6736|pmid=15070562|doi=10.1016/S0140-6736(04)15433-0|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Gorputzak xurgatutako erradiazio kantitatea erradiografia motaren eta gorputzeko atalaren menpekoa bada ere, tomografiek eta fluoroskopiek gainerako erradiografiek baino erradiazio kantitate handiagoak ematen dizkiote giza gorputzari. <ref name="Izenik_gabekoa-1ž7qL-4"/> 

X izpiak are kaltegarriagoak dira [[Umeki|umekientzat]], horregatik ekiditen dira erradiografiak haurdun dauden pazienteekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alice|abizena=Stewart|izenburua=MALIGNANT DISEASE IN CHILDHOOD AND DIAGNOSTIC IRRADIATION IN UTERO|orrialdeak=447|hizkuntza=English|abizena2=Webb|abizena3=Giles|abizena4=Hewitt|izena2=Josefine|izena3=Dawn|izena4=David|data=1956-09-01|url=https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(56)91923-7/abstract|aldizkaria=The Lancet|alea=6940|zenbakia=268|issn=0140-6736|doi=10.1016/S0140-6736(56)91923-7|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=eMedicine Live -Pregnant Women and Radiation Exposure. {{!}} Women's Health|data=2009-01-23|url=https://web.archive.org/web/20090123034228/http://emedicinelive.com/index.php/Women-s-Health/pregnant-women-and-radiation-exposure.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-11-16}}</ref> Orokorrean [[ultrasoinu]] bidezko prozedurak erabiltzen dira kasuotan, erradiaziorik ez darabiltenez gero;<ref>{{Erreferentzia|izena=Savithiri|abizena=Ratnapalan|izenburua=“Doctor, will that x-ray harm my unborn child?”|orrialdeak=1293–1296|abizena2=Bentur|abizena3=Koren|izena2=Yedidia|izena3=Gideon|data=2008-12-02|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2585137/|aldizkaria=CMAJ : Canadian Medical Association Journal|alea=12|zenbakia=179|issn=0820-3946|pmid=19047611|pmc=2585137|doi=10.1503/cmaj.080247|sartze-data=2022-11-16}}</ref> baina muturreko kasu batzuetan, erradiografiak onura gehiago izango baditu kalteak baino, egiten dira erradiografiak. Erradiazio honekiko gehiegizko esposizioak fetuari ez ezik, amaren [[Emakumearen ugaltze-aparatu|ugaltze-organoei]] ere egin diezaieke kalte. 

Arrisku hori perspektiban ikusteko, bularreko erradiografia arrunt batek pertsona bat ingurugiroko 10 eguneko esposizioaren baliokidearen eraginpean jarriko luke, eta hortzetako erradiografia batek egun batekoarenean. Tomografia batek, aldiz, 2-3 urteko ingurugiroko erradiazioaren eragina izango luke pazientearen gorputzean, eta 4-5 urte arteko esposizioarena bularrean soilik. Estatistikei jarraituz, Estatu Batuetako biztanle batek % 40ko probabilitateaz gara dezake minbizia bere bizitzan, ingurugirotik jasotako erradiazioaren eraginez soilik.  
[[Fitxategi:Teeth front X ray.jpg|thumb|Hortz-erradiografia bat.]]
Buruan egindako tomografia bakar batek pazienteari 40 urtez jasoko lukeen ingurugiroko erradiazioaren baliokidea emango lioke, % 19 eta % 32 arteko neurketa-erroreaz eskaneo metodoaren arabera.  

Hortz-erradiografiei dagokienez, xurgatutako erradiazio dosia asko aldatzen da baliaturiko prozeduraren eta teknologiaren (filmazkoa ala digitala) arabera. Hortzetako X izpi argazki bakar batek 0,5 eta 4 mrem arteko esposiziopean jar dezake gizaki bat. Aho osoko erradiografia batek, aldiz, 6 (argazki digitalaren kasuan) eta 18 (orri mehearen kasuan) mrem -rainoko esposizioa ekar dezake.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ANS / Public Information / Resources / Radiation Dose Chart|data=2012-05-16|url=https://web.archive.org/web/20120516085010/http://www.new.ans.org/pi/resources/dosechart/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=HOW DANGEROUS IS RADIATION?|url=http://www.phyast.pitt.edu/~blc/book/chapter5.html|aldizkaria=www.phyast.pitt.edu|sartze-data=2022-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dental implant care - Dental Implants Group|hizkuntza=en-US|data=2022-09-14|url=https://cheapdentalimplants.org/care|sartze-data=2022-11-16}}</ref>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Ikus, gainera ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 30|
* [[Wilhelm Conrad Roentgen|Wilhelm Conrad Röntgen]]
* [[Erradiazio elektromagnetikoa|Erradiazio elektromagnetiko]]
* [[Efektu fotoelektriko]]
* [[Erradiografia]]
* [[Esposizio (argipena)|Esposizio]]
* [[Islapen|Islapena (fisika)]]
* [[X izpien bidezko kristalografia]]
* [[Ordenagailu bidezko Tomografia Axiala]]
}}

== Kanpo estekak ==

* "On a New Kind of Rays". ''Nature''. '''53''' (1369): 274-276. 1896ko urtarrila. [[Bibcode]]:[https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1896Natur..53R.274. 1896Natur..53R.274]. [[doi]]:[https://www.nature.com/articles/053274b0 10.1038/053274b0].
* [http://www.crtsite.com/page5.html "Ion X-Ray tubes"]. ''The Cathode Ray Tube site.''
* [http://shadetreephysics.com/bremindx.htm "Index of Early Bremsstrahlung Articles".]. ''Shade Tree Physics.'' 2010ko apirilak 12.
* Samuel JJ (2013ko urriak 20). [http://www.bibnum.education.fr/physique/electricite-electromagnetisme/la-decouverte-des-rayons-x-par-roentgen "La découverte des rayons X par Röntgen".] ''Bibnum Education'' (frantsesez). [http://www.bibnum.education.fr/sites/default/files/rontgen-analysis.pdf Röntgen discovery of X-rays] (PDF; Ingelesezko itzulpena).
* Oakley, P. A., Navid Ehsani, N., & Harrison, D. E. (2020). "5 Reasons Why Scoliosis X-Rays Are Not Harmful. Dose-Response."https://doi.org/10.1177/1559325820957797

{{autoritate kontrola}}


{{erradiazioelektromagnetiko}}

[[Kategoria:Diagnosi medikoak]]
[[Kategoria:Espektro elektromagnetikoa]]
[[Kategoria:Erradiazio ionizatzailea]]
[[Kategoria:Medikuntzako fisika]]
[[Kategoria:Optika]]
[[Kategoria:Erradiazioaren eragina osasunean]]
[[Kategoria:Erradioaktibitatea]]