Zelula-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{Artikulu nabarmena}}
{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}
[[Fitxategi:Cork Micrographia Hooke.png|thumb|200px|Kortxoaren egituraren irudia [[mikroskopio]]az, [[Robert Hooke]]k egina. Zelula izena irudian ikus daitezkeen gelatxoetatik dator, latinez ''cellulae'']]
'''Zelula''' ([[latin]]etik ''cellulae'', "gela txikia"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=cell {{!}} Origin and meaning of cell by Online Etymology Dictionary|hizkuntza=en|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=cell|aldizkaria=www.etymonline.com|sartze-data=2018-09-26}}</ref>) izaki bizidun guztien egitura-unitate eta funtzional garrantzitsuena da. Gaur egungo [[biologia]] [[Teoria zelular]]rean oinarritzen da, besteak beste.

Zelulak [[zelula-mintz]] batean bildutako [[zitoplasma]]z osatuta daude. Zitoplasma honek hainbat [[biomolekula]] ditu, adibidez [[proteina]]k eta [[azido nukleiko]]ak<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruce|abizena=Alberts|izenburua=Cell Movements and the Shaping of the Vertebrate Body|hizkuntza=en|abizena2=Johnson|abizena3=Lewis|abizena4=Raff|abizena5=Roberts|abizena6=Walter|izena2=Alexander|izena3=Julian|izena4=Martin|izena5=Keith|izena6=Peter|data=2002|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26863/|aldizkaria=Molecular Biology of the Cell. 4th edition|sartze-data=2018-09-26}}</ref>. Zelulak biziaren oinarrizko elementuak dira: izaki bizidun guztiak zelulez osatuta daude. Izaki bizidunen aniztasuna ikaragarria da, zelula bakar batez (organismo [[zelulabakar]]rak, [[bakterio]]ak barne) zelula askoz (organismo [[zelulanitz|zelulaniztunak]], [[animalia]] eta [[landare]]ak barne) egon daitezke osatuta<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What is a Cell|data=2013-05-07|url=https://web.archive.org/web/20130507094245/http://www.ncbi.nlm.nih.gov:80/About/primer/genetics_cell.html|sartze-data=2018-09-26}}</ref>. Animalia eta landaretan dauden zelula kopuruak oso aldakorrak badira ere, [[gizaki]] batek 10 bilioi zelula (<math>10^{13}</math>) inguru ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Alberts,|abizena=Bruce,|izenburua=Molecular biology of the cell|url=https://www.worldcat.org/oclc/887605755|edizioa=Sixth edition|isbn=9780815344322|pmc=887605755|sartze-data=2018-09-26}}</ref>. Landare eta animalien zelula gehienak [[mikroskopio]] baten bidez baino ezin dira ikusi, eta [[mikrometro (unitatea)|mikrometro]] batetik ehun arte neurtzen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Campbell, Neil A.,|abizena=1946-2004.|izenburua=Biology : exploring life|argitaletxea=Pearson/Prentice Hall|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/75299209|isbn=0132508826|pmc=75299209|sartze-data=2018-09-26}}</ref>.

Zelulak [[Robert Hooke]]k aurkitu zituen [[1665]]an. Izena [[kristau]] [[monje]]ek [[monasterio]]etan bizitzeko dituzten gelen omenez eman zion<ref>{{Erreferentzia|izena=Karp,|abizena=Gerald.|izenburua=Cell and molecular biology : concepts and experiments|argitaletxea=John Wiley|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/432406854|edizioa=6th ed|isbn=9780470483374|pmc=432406854|sartze-data=2018-09-26}}</ref>. [[Teoria zelularra]] lehenengoz [[1839]]an sortu zuten [[Matthias Jakob Schleiden]]ek eta [[Theodor Schwann]]ek. Teoria honen arabera izaki bizidun guztiak gutxienez zelula batez osaturik daude, eta zelulak dira izaki bizidun guztien egitura eta funtzio unitate oinarrizkoa. Era berean, zelula guztiak aurreko zelula batetik eratortzen dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cells : building blocks of life|argitaletxea=Prentice-Hall|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/37049921|edizioa=3rd ed|isbn=0134234766|pmc=37049921|sartze-data=2018-09-26}}</ref>. [[Biziaren jatorria|Lehen zelulak]] orain dela 3.500 milioi urte agertu ziren [[Lurra|Lurrean]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. William|abizena=Schopf|izenburua=Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils|orrialdeak=141–155|abizena2=Kudryavtsev|abizena3=Czaja|abizena4=Tripathi|izena2=Anatoliy B.|izena3=Andrew D.|izena4=Abhishek B.|data=2007-10|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0301926807001209|aldizkaria=Precambrian Research|alea=3-4|zenbakia=158|issn=0301-9268|doi=10.1016/j.precamres.2007.04.009|sartze-data=2018-09-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Raven, Peter|abizena=H.|izenburua=Biology|argitaletxea=McGraw-Hill|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/45806501|edizioa=6th ed|isbn=0073031208|pmc=45806501|sartze-data=2018-09-26}}</ref>.
== Zelula motak ==
Bi zelula mota nagusi daude: zelula [[prokarioto]]a eta zelula [[eukarioto]]a. Azken talde honetan, bere aldetik, bi kategoria: animalia zelulak eta landare zelulak.

=== Zelula prokariotoa ===
{{sakontzeko|Prokarioto}}
[[Fitxategi:Average prokaryote cell- en.svg|thumb|Zelula prokarioto tipikoaren eskema]]
[[Prokarioto]]ak ([[greziera]]tik ''πρό-'', ''pro-'', "lehen, aurre" + ''καρυόν'', ''karyon'' "[[intxaur]]" edo "[[hazi]]", zelula nukleoa adierazteko) [[Zelula nukleo|nukleo]] gabeko [[zelulabakar]]rez eratutako izakiak dira, eukariotoak bezain konplexuak ez direnak<ref>{{Erreferentzia|izena=Dale|abizena=Kaiser|izenburua=Coupling cell movement to multicellular development in myxobacteria|orrialdeak=45–54|data=2003-10|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15040179|aldizkaria=Nature Reviews. Microbiology|alea=1|zenbakia=1|issn=1740-1526|pmid=15040179|doi=10.1038/nrmicro733|sartze-data=2018-09-26}}</ref>. Prokariotoak [[arkeo]] eta [[bakterio]]etan banatzen dira.

==== Arkeobakterioa ====
{{sakontzeko|Arkeobakterio}}Arkeobakterioek 0,1 eta 15 μm arteko diametro zelularra daukate, nahiz eta harizpiak eratzen dituztenak handiagoak izan daitezkeen. Hainbat forma desberdinetan aurki ditzakegu, batzuek [[flagelo]]ak ere badituzte eta mugikorrak dira <ref> Burns DG, Camakaris HM, Janssen PH, Dyall-Smith ML. (2004) [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15358434?dopt=AbstractPlus Cultivation of Walsby's square haloarchaeon.] FEMS Microbiol Lett. 238 (2): 469-73 </ref>.

Bakterioen antzera, arkeoek ez dute organuluak banatzeko barne-mintzik. Organismo guztiek bezala, erribosomak dituzte, baina bakterioetan aurkitzen ditugunak ez bezalakoak, ez baitira sentikorrak agente antimikrobianoen aurrean.

[[Zelula mintz|Zelula-mintzak]] gainerako zelulen antzeko egitura du, baina bere konposizio kimikoa bakarra da, eter motako loturekin bere [[lipido]]etan <ref> Yosuke Koga et Hiroyuki Morii [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16306681 Recent advances in structural research on ether lipids from archaea including comparative and physiological aspects] Bioscience, Biotechnology, and Biochemistry Vol. 69 (2005) , No. 11 pp.2019-2034 </ref>. Arkeo ia guztiek [[zelula horma]] daukate (''Thermoplasma'' batzuk dira salbuespena).

[[Prokarioto]] gehienetan bezala, arkeoen zelulak ez dute nukleorik eta [[kromosoma]] biribil bakarra daukate. Bere [[genoma]]k tamaina txikikoak dira, 2-4 milioi bikote base inguru. [[RNA polimerasa]] egotea ere ezaugarri azpimarragarria da. Beste alde batetik, bere DNA nukleosoma forman kokatzen da, [[eukarioto]]etan bezala, [[histona]] bezalako proteinei esker. Fisio binario edo anitza, fragmentazioa eta gemazio bidez ugal daitezke.

==== Bakterioa ====
{{sakontzeko|Bakterio}}Bakterioak erlatiboki sinpleak diren organismoak dira, dimentsio oso txikikoak, mikra batzuk kasu gehienetan. Beste prokarioto batzuen antzera, ez dute mintzez inguratutako nukleorik, baina badute [[DNA]] biltzen duen molekula handi bat, normalean biribila <ref> Dualde, V.: Biología, Curso de Orientación Universitaria Ed. ECIR (1975) 176-177 orr. {{ISBN|84-7065-128-5}} </ref>. Zitoplasman [[plasmido]] txikiak ikus daitezke batzuetan, [[DNA]] duten molekula txiki zirkularrak, [[gene]]ak dituztenak. Zitoplasmak ere [[erribosoma]]k ditu, eukariotoen aldean txikiagoak direnak. Bakterio batek 20.000 erribosoma izan ditzake <ref> Ingraham J., Ingraham C.: Introducción a la Microbiología Vol. 1 89 orr. {{ISBN|84-291-1870-5}} </ref>. Kasu batzuetan, mintzez konposatutako egiturak daude, [[fotosintesi]]arekin erlazionatzen direnak.

Lipidoz osatutako zelula mintza daukate; honen gainetik, [[zelula horma]] berezia ere, landareen zelula hormaren aldean [[zelulosa]] ez duena, [[mureina]] izeneko molekula baizik <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 318 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>. Zelula mintza eta zelula hormaren arteko espazioari espazio periplasmiko deitzen zaio. Bakterio batzuk [[kapsula (mikrobiologia)|kapsula]] daukate eta beste batzuk [[endospora]]k sortzeko gai dira beraien bizi-zikloko momenturen batean. Kanpo egituren artean, [[flagelo]]ak (flagelo eukariotoen antzik ez dutenak) eta [[Pilus|piliak]] (parasexualitatearekin lotuta) nabarmentzen dira.

Bakterio gehienek ugalketa oso eraginkor eta azkarra dute, [[erdibiditze]] prozesuaren bidez gertatzen dena <ref> Koch A (2002). «Control of the bacterial cell cycle by cytoplasmic growth». Crit Rev Microbiol 28 (1): 61 - 77 </ref>. [[Escherichia coli]] bakterio ezaguna 20 minuturo erdibitzen da.

=== Zelula eukariotoak ===
{{sakontzeko|Eukarioto}}
[[Fitxategi: Wilson1900Fig2.jpg|eskuinera|thumb|250px|Tipularen zelulen marrazkia, non zelulak ziklo zelularraren fase ezberdinetan dauden]]

[[Eukarioto]]ak zelula [[zelula nukleo|nukleoa]] eta beste [[organulu]] batzuk [[zelula mintz]]az inguratuta duten [[izaki bizidun]]ak dira. Eukariotoak '''Eukarya''' [[Domeinu (biologia)|domeinuaren]] parte dira, eta [[zelulabakar]] edo [[Organismo zelulaniztun|zelulaniztunak]] izan daitezke. Zelula eukariotoa [[prokarioto]]tik (hau da, [[bakterio]]ak eta [[arkeo]]ak) bereizten duen ezaugarria organuluak mintzaz babestuak egotea da, bereziki nukleoa. Nukleo horretan [[genoma|material genetikoa]] biltzen da, [[gaineztadura nuklear]]ren babesean<ref>{{Erreferentzia|izena=Youngson, R.|abizena=M.|izenburua=Collins dictionary of human biology|argitaletxea=Collins|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/63185739|isbn=0007221347|pmc=63185739}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Lehninger, Albert|abizena=L.,|izenburua=Lehninger principles of biochemistry|argitaletxea=W.H. Freeman|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/55476414|edizioa=Fourth edition|isbn=0716743396|pmc=55476414}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dictionary of life sciences|argitaletxea=Macmillan|data=1983|url=https://www.worldcat.org/oclc/10502303|edizioa=2nd ed|isbn=0333348672|pmc=10502303}}</ref>. Nukleoa izateak ematen die eukariotoei euren izena, [[antzinako greziera]]ko εὖ (''eu'', "ondo" edo "benetakoa") eta κάρυον (''karyon'', "muin", "hazi" edo "mami")<ref>{{Erreferentzia|izenburua=eukaryotic {{!}} Origin and meaning of eukaryotic by Online Etymology Dictionary|hizkuntza=en|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=eukaryotic&allowed_in_frame=0|aldizkaria=www.etymonline.com|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Gaineztadura edo mintzaz babestutako beste organulu batzuk ere badituzte zelula eukariotoek, adibidez [[mitokondrio]]ak eta [[Golgi aparatu]]a. Gainera, [[landare]] eta [[Alga|algek]] [[kloroplasto]]ak ere badituzte. Arkeobakterio eta bakterioek ez bezala, eukariotoak elkartu eta izaki zelulaniztunak sor ditzakete, [[Ehun (biologia)|ehun]] eta zelula mota ezberdinekin.

Eukariotoen artean, bi zelula mota nagusi daude: animalia eta landareena. Bi zelula mota horiek, egiturazko desberdintasunak izan arren, funtsean antzekotasun handiak dituzte, eta eredu berari jarraitzen diote. Zelula prokariotoetatik nabarmen bereizten dira.

Animalia eta landare zelulen arteko aldeak oso lotuta daude bi zelula horiek duten fisiologia ezberdinarekin. Landareek, adibidez, [[fotosintesi]]a egiten dute, eta hori burutzeko animalia zeluletan ez dauden [[kloroplasto]]ak dituzte <ref> Dualde V.: Biología, Curso de Orientación Universitaria Ed. ECIR (1975) 153 orr. {{ISBN|84-7065-128-5}} </ref>. Bestalde, landare zelulek berezko [[zelula horma]] dute, [[zelulosa]]z osatutakoa, [[zelula mintz]]aren kanpoaldean dagoena. Animalia zelulek ez dute halakorik <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 84-85 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>.

== Neurria eta itxura ==
[[Fitxategi:Gram Stain Anthrax.jpg|thumb|Bi zelula ezberdinen tamaina eta itxura ikus daitezke irudi mikroskopiko honetan: [[neutrofilo]]ak alde batetik -10 μm-ko odol zelula esferikoak- eta [[Bacillus anthracis]] bakterioarenak -4 μm-ko zelula luzeak-]]

Zelula gehienak mikroskopikoak dira, hots, mikroskopioarekin soilik dira ikusgai. [[Mikra]] gutxi batzuk besterik ez dute neurtzen. Zelula txikienen artean [[Mycoplasma]] bakterioarenak daude (bakterio txikienetako bat), 0,2 μm-koak <ref> Mike Conrad [http://www.madsci.org/posts/archives/2001-09/1001464156.Gb.r.html What is smallest living thing?] {{en}} </ref>. [[Bakterio]] gehienak 0,5 eta 5 mikrako luzeren artean kokatzen dira. Animali zelulak 1 eta 100 mikren artean neurtu ohi dira ([[eritrozito]]ak, adibidez, 7 mikra <ref> Mary Louise Turgeon (2004) [https://books.google.es/books?id=cHAjsUgegpQC&lpg=PA100&dq=erythrocyte+size&pg=PA100&redir_esc=y&hl=ca#v=onepage&q=erythrocyte%20size&f=false Clinical Hematology: Theory and Procedures] Lippincott Williams & Wilkins. 100 orr. </ref>, eta [[hepatozito]]ak 20), eta landare zelulak 1 eta 50 artean. Zelula gutxi batzuk askoz handiagoak dira eta begi hutsez ikusgai: [[azetabularia]] alga zelulabakarrak 10 cm-ko luzeraraino irits daiteke; gihar-zelula batzuek eta hainbat neuronek ere 20 cm. baino gehiagoko luzera dute; eta [[hegazti]]en arrautzek ([[obulu]]ak) ere hainbat cm-ko diametroa daukate ([[ostruka]]renak, 7 cm. inguru <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 75 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>).

Itxurari dagokionez, hau oso aldakorra da zelulen arabera. Zelula asko, batez ere aske bizi direnak, esferikoak dira (eritrozitoak, alga zelulabakarrak...). Bizitza askeko [[protozoo]] batzuek ([[Amoebozoa|amebek]], adibidez) kanpoko mintza oso malgua dute, eta itxuraz aldatzen dute etengabe [[pseudopodo]]en bidez.

Animalien zelula epitelialek eta landare zelula ugari prismatikoak dira. Zelularen itxurak sarritan zer ikusi handia du bere funtzioarekin: neuronak oso luzeak dira eta luzakin asko dituzte, [[nerbio-bulkada]] hobeto transmititu ahal izateko. Gihar-zelulak ere luzeak eta uzkurkorrak. Hesteetako zelulek ([[enterozito]]ek) mikrobiloxka asko dituzte, xurgapen azalera areagotzeko, etab.

== Zelula eukariotoaren organuluak ==
[[Fitxategi:biological_cell.svg|thumb|350px|Animalia zelula tipikoaren eskema, osagai azpizelularrak erakusten. [[Organulu]]ak:<br />
(1) [[nukleolo]]a<br />
(2) [[zelula nukleo|nukleoa]]<br />
(3) [[erribosoma]] (puntu txikiak)<br />
(4) [[besikula]]<br />
(5) [[erretikulu endoplasmatiko]] latza<br />
(6) [[Golgi aparatu|Golgiren aparatua]]<br />
(7) [[zitoeskeleto]]a<br />
(8) [[erretikulu endoplasmatiko]] leuna<br />
(9) [[mitokondrio]]ak<br />
(10) [[bakuolo]]a<br />
(11) [[zitoplasma]]<br />
(12) [[lisosoma]]<br />
(13) [[zentriolo]]ak [[zentrosoma]]n]]

Animalia zelula baten barneko anatomia aztertzerakoan, hiru zati nagusi bereiziko ditugu: zelularen kanpo geruza, [[zitoplasma]] eta nukleoa.

Animalia zelula baten kanpo geruza edo gainazala [[zelula mintz]] deritzonak osatzen du. Mintz honek zelula bere ingurunetik banantzen du, baina ez isolatu, zelula eta ingurunearen arteko substantzien trukea ahalbidetzen duelako <ref> De Robertis E., Saez F.: Biología Celular Ed. El Ateneo (1977) 122 orr. </ref>. Mintza oso mehea da eta [[lipido]] geruza bikoitz iragazkorra da, [[Proteina|proteinez]] estalia. Lipido horien artean [[fosfolipido]]ak dira nagusi.

Mintzak funtzio selektiboa du, substantzia batzuk zelula barrura igarotzen uzten duelako, eta beste batzuk ez. Era berean, [[metabolismo]]aren hondakinen irteera errazten du. Molekulak eta ioiak zelula barnera sartzen dira lau mekanismo hauen bidez: [[difusio]]a, [[osmosi]]a, [[garraio aktibo]]a eta besikulen bidez.

Zelularen [[zitoplasma]]n organulu izeneko egitura desberdin ugari daude. Zitoplasma zelula mintza eta nukleoaren arteko eremua da. Substantzia likatsu eta [[Koloide|koloidalak]] betetzen du zitoplasma, [[zitosol]] edo hialoplasma <ref> Dualde, V.: Biología, Curso de Orientación Universitaria Ed. ECIR (1975), 143-144 orr. {{ISBN|84-7065-128-5}} </ref>, eta organuluek zitosol horretan flotatzen dute.

Zitoplasman dauden organulu garrantzitsuenak honako hauek dira:

* [[Erribosoma]]k: itxura esferikoa duten egitura txiki hauetan [[proteinen sintesi]]a burutzen da, [[RNA mezulari|RNA-m]], [[Transferentziako RNA|RNA-t]] eta [[aminoazido]]en elkarrekintzaren ondorioz. Erribosomak RNA-m inguratzen duten bi azpiunitatez osatuta daude, bata handia eta bestea txikia <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 89 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>.

* [[Erretikulu endoplasmatiko]]a: mintz unitariozko sare zabala da, sakulu eta hodixkak dituena, nukleotik zelula mintzeraino zabaltzen dena. Bi zati ezberdinek osatzen dute: erretikulu endoplasmatiko bikortsua edo zimurtsua, eta erretikulu endoplasmatiko leuna. Lehenak erribosomak erantsita ditu, bigarrenak ez <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 87-89 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>. Zati zimurtsuan erribosometan sortzen diren proteinak garraiatzen dira, eta zati leunean lipidoak sintetizatzen dira.

* [[Golgi aparatu]]a: zaku lau asko dituen organulu da hau, erretikulu endoplasmatikotik datozen molekulak (proteinak eta lipidoak) jasotzen dituena. Bertan, molekula horiek pilatu, eraldatu eta jariatzen ditu Golgi aparatuak, besikula batzuen bidez <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 89-91 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>.

* [[Lisosoma]]k: [[entzima]] hidrolitikoak dituzten organuluak dira, esferikoak. Golgi aparatuan dute jatorria. Suntsitu behar diren substantzien digestioa burutzen dute <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 91 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>.

* [[Bakuolo]]ak: organulu hauek biltegiaren lana egiten dute. Landare zeluletan animalia zeluletan baino ugariagoak dira <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 92 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>.

* [[Mitokondrio]]ak: baba itxurako egiturak, mintz bikoitza dute (kanpokoa eta barnekoa), eta tolestura ugari barneko mintzean (gandor mitokondrialak). Mitokondrioetan zelularen [[katabolismo]]aren bide garrantzitsuenetariko batzuk gertatzen dira, eta bertan energia kimokoa ([[ATP (Biokimika)|ATP]]) sortzen da <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 93 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>. Mitokondrioetan [[DNA]] ere badago.

* [[Zentriolo]]ak: mikrotubuluz osatutako organulu zilindrikoak dira, [[mitosi]] edo zatiketa zelularrean funtsezko zeregina burutzen dutenak <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 86 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>. [[Zilio]] eta [[flagelo]]en eraketan parte hartzen dute.

[[Zelula nukleo]]a da zelula eukariotoak zelula prokariotoetatik bereizten dituena. Eukariotoen material genetikoa (DNA) zelula nukleo barruan dago, [[kromatina]] izeneko substantzia batean <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 95-97 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref> (zelula nukleoaz gain, DNA ere badago mitokondrioetan eta kloroplastoetan). Zelula nukleoa inguratzen duen mintzak poro ugari ditu, nukleoa eta zitoplasmaren arteko substantzia batzuen sarrera-irteera errazten dutenak. Nukleo zelularraren barruan [[Transkripzio (genetika)|transkripzio]] izeneko prozesua burutzen da, RNA sortzen duena (DNAtik abiatuta). Bertan ere erribosomak eratzen dira.

Landare zeluletan goian aipatutako organuluak ere badaude, [[lisosoma]]k izan ezik. Bestalde, animalia zelulen aldean, landare zelulek berezko bi egitura dituzte: zelula horma eta kloroplastoak.

* [[Zelula horma]] zelula mintzaren kanpoaldean dagoen egitura gogor eta lodia da, zelulari zurruntasuna ematen diona. [[Zelulosa]]z osatuta dago.

* [[Kloroplasto]]ak fotosintesia egiten duten organuluak dira. Barnean tilakoide deritzonak dituzte, [[klorofila]] dutenak. Kloroplastoak [[fotosintesi]]a egiten duten landarearen organo berdeetan ([[hosto]]etan) daude, batez ere <ref> Dualde V.: Biología, Curso de Orientación Universitaria Ed. ECIR (1975) 153-154 ORR. {{ISBN|84-7065-128-5}} </ref>. Kloroplastoek, mitokrondrioek bezala, DNA ere badute.

Gaur egun onarpen handia duen [[teoria endosinbiotiko]]aren arabera, mitokondrio eta kloroplastoen jatorria zelula eukariotoetatik kanpo dago. Biak ala biak, hasieran, mikrobio prokariotoak izango ziren, eboluzioaren une jakin batean [[sinbiosi]] bat eratuko zutenak landare zelulekin, beren autonomia zelularra galduz eta zelula eukariotoetan integratuz <ref>L. Margulis (1967), "On origen of mitosing cells", ''Journal of theoretical biology'', 14 (3): 225.</ref>

== Ezaugarriak ==

Zelulak [[molekula]] espezifikoz osatutako sistema kimikoak dira, baina, oso gaitasun bereziak dituztenak. Gaur egun existitzen diren zelula guztiak oso antzekoak dira. Zelula-mota asko egon arren, guztiak patroi bereko aldaerak dira: molekula garrantzitsuenak eta zelularen barruan burutzen diren oinarrizko prozesuak berdinak dira zelula guztietan. Zelulak ulertzeko beraz, ikus dezagun zein diren zelula guztien gaitasunak eta ezaugarriak.

=== Ugaltzeko gaitasuna ===
[[Fitxategi:Three cell growth types.svg|thumb|250px|Zelularen zatiketa eta ugaltzea: [[mitosi]]a eta [[meiosi]]a.]]
[[Bizi]]aren ezaugarririk nabariena agian ugaltzeko gaitasuna da. Izaki bizidunek ugaltzeko gai dira eta prozesu honen ondorioz organismo berriak eta berdinak sortzen dituzte. Horretarako gurasoen ezaugarrien transmisioa gertatu behar da, edo hobeto esanda, ezaugarri horiek eragiteko informazioaren transmisioa <ref name="#1"> Berkaloff A., Bourguet J., Favard P., Guinnebault M.: Biología y Fisiología celular, Ed. Omega (1976) 186 orr. {{ISBN|84-282-0228-1}} </ref>. Informazio honi, hau da, [[organismo]]a eraikitzeko arau-multzoari gene informazioa deritzo. [[Gene]]-informazioa beraz, biziaren elementurik garrantzitsuentzat har dezakegu; hala ere, gene-informazioa bakarrik ez da nahikoa izaki bizidun bar sortzeko: [[gene]]-informazioa isolatzen badugu ezin dugu eraiki ezta organismorik sinpleena ere.

[[Gene]]-informazioak, erabilgarria izateko, gordeleku bat eskatzen du; gordeleku horiek zelulak dira hain zuzen. Organismoak ugaltzen direnean gene-informazioa transmititzen dute baina beti zelula batean sartuta. Era berean izaki bizidunak beti zelula batetik sortzen dira; baina zelula osoa behar dugu, ezin dugu eraiki organismoa zelularen atal batetik abiatuta. Zelulak beraz, horrelako moduan defini daitezke: zelulak izaki bizidunak sortzeko gutxieneko sistemak dira.

=== Gene-informazioa transmititzea eta gordetzea ===

Zelula guztiek, salbuespenik gabe, molekula berean gordetzen dute gene informazioa; molekula hori azido desoxirribonukleikoa ([[Azido desoxirribonukleiko|DNA]]) da, oso luzea den polimero lineala <ref name="#1"/>. DNA lau monomero ([[nukleotido]]z) ezberdinez osatuta dago:

* [[Adenina]] (A),

* [[Timina]] (T),

* [[Zitosina]] (C),

* [[Guanina]] (G).

Hauek bata bestearen ondoan lerrotzen dira sekuentzia espezifiko bat jarraituz. Sekuentzia honetan hain zuzen, gene-informazioa kodetuta dago. DNA zati konkretuak informazio-unitateak edo geneak dira: zelularen (edo [[organismo]]ren) ezaugarri bat kodetzen duen molekularen zatia.

Gene-informazioa transmititzeko mekanismoa berdina da zelula guztietan eta DNAren egituran oinarritzen da. DNA molekula bi harizpiz osatuta dago. Bi harizpi hauek osagarriak dira; hau da, harizpi bakoitzeko nukleotido sekuentziak aztertzen baditugu agerian geratzen da beti A nukleotido bat T nukleotido batekin elkartzen dela; era berean, G nukleotido baten aurrean beti C nukleotido bat egongo da. Ezaugarri honetan hain zuzen [[DNAren erreplikazio|DNAren bikoizketa]] oinarritzen da: bikoizteko DNA molekula irekitzen da eta harizpi bakoitzeko sekuentzia jarraituz harizpi osagarri berri bat eraikitzen da. DNA erreplikazio-mekanismo hau unibertsala da.

=== DNAtik proteinara: RNA mezularia ===
[[Fitxategi:DNA orbit animated.gif|thumb|200px|[[Azido desoxirribonukleiko|DNAren]] egituraren animazioa]]
Zelulak informazioa erabiltzen du bere osagaiak eraikitzeko. [[Informazio]]a kodetuta dago eta deskodetzea beharrezkoa da, hau gene-espresioa dugu.

* Prozesu honetan, hasieran, gene batetik [[Azido erribonukleiko|RNA]] [[molekula]] bat sortzen da; hau, DNA bezala, 4 [[nukleotido]] desberdinez osatutako [[polimero]] lineala da, baina askoz txikiagoa eta harizpi bakar batez osatua. Prozesu honi '''[[Transkripzio (genetika)|transkripzioa]]''' deitzen diogu <ref name="#2"> De Robertis E., Saez F.: Biología Celular Ed. El Ateneo (1977) 359-361 orr. </ref>.

* Bigarren urrats batean [[Azido erribonukleiko|RNA]] erabiltzen da beste [[molekula]]-mota bat sortzeko: [[proteina]]k, zelularen eragile nagusiak. Prozesu honi [[Itzulpen (genetika)|itzulpena]] deritzo <ref name="#2"/>.

[[Proteina]]k ere [[polimero]] linealak dira baina kasu honetan monomeroak [[aminoazido]]ak (aa) dira (20 aa desberdin). RNAren [[nukleotido]]en sekuentziak aminoazidoen sekuentzia eragiten du hori dela eta prozesu honi [[itzulpen (genetika)|itzulpena]] deritzo (bi alfabeto desberdin). [[Azido erribonukleiko|RNA]], azken finean, informazioaren mezularia delako (mRNA) erabiltzen du zelulak. Mezulari baten erabilerak abantaila handia dauka: kopia asko egin daitezke gene beretik eta hondatzen bada ez dauka garrantzirik, ordezkatua izango baita. RNAri esker beraz geneak babestuta mantentzen dira.

Itzulpena RNAz eta proteinez osatutako konplexu handi batean burutzen da: [[erribosoma]]n. [[Erribosoma]]n RNAm eta [[aminoazido]]ak biltzen dira, eta aminoazidoen arteko loturak eraikitzen dira. 

Mekanismo eta kode berbera erabiltzen dira edozein zelulatan: hiru nukleotidoko sekuentzia espezifiko batek (kodonak) aminoazido espezifiko baten polimerizazioa eragiten du. [[Kodoi|Kodonaren]] eta [[aminoazido]]aren arteko ezagutzea ez da zuzena: aminoazidoa [[erribosoma]]n sartzen da beti [[Azido erribonukleiko|RNA]] molekula txiki bati lotuta (RNA garraiatzailea edo transferentziazkoa, tRNA) eta kodoiak tRNA honetan dagoen hiru nukleotidoko sekuentzia espezifiko bat, antikodoia hain zuzen, ezagutzen du. Azken finean beraz, itzulpena ere [[nukleotido]]en arteko osagarritasunean datza.

=== Proteinak, [[zelula]]ren eragile nagusiak ===
[[Fitxategi:G-Protein.png|ezkerrera|thumb|Proteina baten eredua 3 dimentsiotan.]]
Zelularen bizitzarako makromolekula garrantzitsuenak [[proteina]]k dira (azido nukleikoekin batera); izan ere zelularen masa gehiena proteinez osatuta dago. Proteinak [[polimero]] linealak dira baina tolesten dira [[hiru dimentsio]]zko egiturak sortzeko; ondorioz proteina mota asko sortzen dira, oso funtzio desberdinak betetzen dituztenak:

* proteina '''estrukturalak'''; hau da, egitura zelularrak eraikitzeko erabiltzen direnak, molekulen garraioaz arduratzen direnak;

* '''mugimendua''' eragiten dutenak;

* '''seinale''' moduan jokatzen dutenak;

* proteinak zelularen '''katalizatzaile''' nagusiak dira: hauek [[entzima]]k ditugu.

Entzimak ezinbestekoak dira zelularen bizitzerako: entzimarik gabe erreakzio zelularrak ez lirateke gertatuko edo astiroegi burutuko lirateke. Izan ere entzimek azaltzen duten jarduera katalizatzailea ikaragarria da: [[erreakzio kimiko|erreakzio]] baten abiadura milioika aldiz altuago eragin dezakete. [[Azido desoxirribonukleiko|DNA]] bikoizteko ere [[entzima]]k beharrezkoak dira, hori dela eta, gaurko zeluletan, gai genetiko eta proteinen artean mendetasuna dago: DNA beharrezkoa da [[proteina]]k sintetizatzeko eta proteinak DNA erreplikatzeko.

=== Egitura zelularrak ===

Zelulak bere baitan ordena sortzeko gai dira, zelularen osagaiak –[[proteina]]k eta [[azido nukleiko]]ak– makro[[molekula]]k dira. Makromolekula zelularrak oso egitura ordenatuak dira, [[polimero]]ak dira, non [[monomero]]ak lotura kobalenteen bidez elkartuta dauden. Are gehiago, makromolekulak askotan elkartzen dira konplexu handiak sortzeko. Elkarte makromolekular hauetariko batzuk makina molekular moduan ikus ditzakegu: benetako makina batean bezala, konplexu hauetan hainbat osagai biltzen dira, bakoitza bere eginkizunarekin eta guztiek modu koordinatuan lan egiten dutenak, energiaren gastuarekin.

Erribosoma, esate baterako, horietako bat izaten da. Zeluletan beraz, maila molekularrean oso konplexuak diren egiturak sortzen dira. Izatez, hau da, hain zuzen ere, zelulen eta orokorrean [[bizi|izaki bizidunen]] ezaugarri nagusienetariko bat: ordena edo konplexutasuna sortzeko duten gaitasuna <ref> {{es}} Orgel L.E.: Los orígenes de la vida, Alianza Editorial (1975), 195-201 orr. {{ISBN|84-206-2138-2}} </ref>. Printzipioz egoera hau [[termodinamikaren bigarren legea]]ren kontra dago: lege honek dioenez unibertsoan beti desordena-kopurua igo behar da, edo beste moduan esanda, sistema kimiko guztiek ordena gutxieneko egoeran egoteko joera azaltzen dute. Orduan, ¿nola azaltzen da zelularen gaitasuna hau? Erantzuna honako hau da: '''zelulak sistema irekiak''' dira.

Zelulek beren konplexutasuna mantentzeko etengabe energia hartzen dute ingurunetik eta beren jardueraren ondorioz etengabe energia askatzen dute bero moduan; beraz, azken finean, unibertsoan desordena igotzen da.

=== Energetika eta ATPa ===
[[Fitxategi:ATP structure.svg|thumb|ATParen egitura molekularra]]
Egitura ordenatuak sortzeko zelulak energi iturri bat behar du. [[Energia]]ren kontsumoa biziaren oinarrizko ezaugarria da: eteten bada zelula hilko da. Baina, nondik ateratzen dute energia zelulek? Zelulek estrategia desberdinak garatu dituzte. Zelula askok [[eguzkia|eguzkitiko]] energia erabiltzen dute; hauek [[argi]]-erradiazioa osatzen duten [[fotoia]]k harrapatzeko gai dira eta energia hau erabiliz [[molekula]] organikoen sintesia burutzen dute, hauek '''fototrofoak''' dira; landare-zelulak esate
baterako <ref> Dualde, V.: Biología, Curso de Orientación Universitaria Ed. ECIR (1975) 211 orr. {{ISBN|84-7065-128-5}} </ref>.

Beste zelula askok (horien artean [[animalia|animali]] zelula guztiek) zuzenean molekula organikoen degradazioz lortzen dute prozesu zelularrak burutzeko behar duten energia; hauek organotrofoak dira <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 123-124 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>. Azkenik zenbait zelulak molekula ez-organikoen [[erredox erreakzio|oxidazioz]] lortzen dute energia, hauek [[litotrofo]]ak deitzen dira eta guztiak [[bakterio]]ak dira. [[Zelula]]k erabiltzen duen energia kanpotik dator beti. Baina [[energia]] hori erabilgarri izan behar da prozesu zelular biosintetikoetan erabili ahal izateko. Horretarako zelulak energiaren garraiatzaileak erabiltzen ditu.

[[Nukleotido]] batzuk energiaren gordeleku iragankorrak dira. Funtzio honi dagokionez nukleotidorik garrantzitsuena adenosina trifosfato ([[Adenosina trifosfato|ATP]]) molekula da. ATP molekulak hiru [[fosfato]] talde lotuta dauzka lotura kobalenteren bidez eta lotura hauek apurtzen direnean energia asko askatzen da. ATP ekoizten da [[janari|elikagaiak]] apurtzen direnean askatzen den energia erabiliz. Esan dezakegu elikagaietan dagoen energia kimikoa ATP loturetan metatzen dela <ref> Baer A.S., Hazen W.E., Jameson D.L., Sloan W.: Conceptos básicos de Biología Ed. Alhambra (1978) 92-93 orr. {{ISBN|84-205-0520-X}} </ref>. ATP molekulak oso kontzentrazio altuan daude edozein zelulatan (izan ere kontzentrazioa asko jaisten bada zelularen heriotza gertatuko da); hau da, beti dago eskura edozein prozesu zelular erabili ahal izateko: ATParen hidrolisia burutzean [[ADP]] gehi energiaren askapena gertatzen da.

=== Mintz plasmatikoa ===
[[Fitxategi:Cell membrane drawing-en.svg|ezkerrera|thumb|Zelula mintz baten marrazkia.]]
Gai genetikoa eta gene-espresiorako beharrezkoak diren elementuak fisikoki gertu egon behar dira eta gune estrazelularretik banatuta. Hori dela eta zelulak konpartimentu itxiak dira. Zelula guztiak egitura berberaz mugatuta daude, [[zelula mintz|mintz plasmatikoaz]] hain zuzen. Mintzari esker zelularen integritatea mantentzen da <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 79-81 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>. Mintza desagertu ezkero espezifikotasun hori galduko litzateke
barne eta kanpoko osagaiak nahastuko baitirateke.

Mintz plasmatikoa funtsean berdina da zelula guztietan: molekula [[anfipatiko]]z osatuta dago. Molekula hauetan bi eremu molekular daude, [[hidrofobo]]a eta [[hidrofilo]]a <ref> Berkaloff A., Bourguet J., Favard P., Guinnebault M.: Biología y fisiología celular Ed. Omega (1976) 15-26 orr. {{ISBN|84-282-0228-1}} </ref>. Ezaugarri honi esker molekula hauek, uretan daudenean, berez elkartzen dira egitura itxiak edo xixkuak sortuz. Mintz plasmatikoak zelula isolatzen du baina baita ere kanpokoarekiko elkartrukeak baimentzen ditu: elkartrukeak ezinbestekoak dira zelularen bizitzerako, hala nola, elikagaiak eskuratzeko edo seinaleak transmititzeko.

== Zelularen funtzioak ==

[[Fitxategi:Événements importants en mitose.svg|300px|eskuinera|thumb|Zelularen zatiketa eta [[mitosi]]a]]

Oinarrizko bizi unitateak izanik, zelulak bizidunek burutzen dituzten funtzio nagusiak ere burutzen ditu: nutrizioa, ugalketa eta estimuluen aurreko erantzuna.

* Nutrizioa: zelula guztiek inguruneko substantziak hartzen dituzte haien prozesu metabolikoak osatzeko. [[Katabolismo]]aren bidez zelulek energia kimikoa ([[ATP (Biokimika)|ATP]]) lortzen dute elikagaiak [[Oxidazio|oxidatzerakoan]]. [[Anabolismo]]aren bidez zelulek molekula bakun batzuetatik abiatuta eraikin molekular konplexuak eratzen dituzte.

:Bizidun zelulabakarrek ([[mikrobio]]ek) elikagaiak zuzenean hartzen dituzte bizi diren ingurugirotik. Zelula mintza zeharkatzerakoan zelula barnealdera pasatzen dira. Bizidun zelulaniztunetan, aldiz, elikagaiak –zelula guztietara iritsi aurretik– irentsita, eraldatuta eta garraiatuta (odolaren bidez) izan behar dira, bizidun horiek dituzten organo eta sistema korapilatsuen bidez.

* Ugalketa: zelulek ugaltzeko gaitasuna dute. Haien buruaren kopiak egiteko gai dira, beraz. Zelula berriak zelula zaharrak zatitzerakoan sortzen dira, eta prozesu horretan material genetikoa (kromosometan dagoena eta zelula zuzen funtzionatzeko informazio osoa duena) zelula zaharretatik zelula berrietara pasatzen da, bikoiztuta izan ondoren.

:Organismo eukariotoetan zatiketa zelularra [[mitosi]]aren bidez burutzen da <ref> Baer, A.S., Hazen, W.E., Kameson, D.L., Sloan, W.C.: Conceptos Básicos de Biología Ed. Alhambra (1978) 173 orr. </ref>

* Sentikortasuna: kanpoko estimuluen aurrean zelulek ematen duten erantzuna da sentikortasuna <ref> Berkaloff A., Bourguet J., Favard P., Guinnebault M.: Biología y fisiología celular Ed. Omega (1976) 233 orr. {{ISBN|84-282-0228-1}} </ref>. Estimulu horiek fisikoak edo kimikoak izan daitezke. Emandako erantzuna mota askotakoa da: substantzia baten jariaketa, kiste baten eraketa, mugimendua, zelula mintzaren iragazkortasunaren aldaketak (neuronetan), etab.

Organismo zelulaniztunetan zelulak espezializatzen dira eta funtzio bereziak egiten dituzte. Horrenbestez, mota honetako bizidunen zelulak oso ezberdinak dira (odol zelulen eta digestio aparatuaren zelulen anatomiak, esaterako, alde handiak ditu). Zelulek lan espezifikoa egiterakoan, eraginkortasuna irabazten du organismoak.

Lan espezifikoa egiten duten zelulek gaineko antolaketa mota bat osatzen dute, [[Ehun (biologia)|ehuna]]. Landareek eta animaliek hainbat ehun mota dituzte, anatomia eta funtzio bereko zelulez osatuta.

== Karbonoaren kimika ==

Zelulek, beste sistema kimikoekin alderatuz, ezaugarri bereziak aurkezten dituzte. Alde batetik zelulak osatzen dituzten oinarrizko elementu kimikoak gutxi dira: izan ere lau elementu ([[karbono]]a, [[hidrogeno]]a, [[nitrogeno]]a eta [[oxigeno]]a), masari dagokionez zelularen % 96,5 izaten dira. Hauetaz gain beste batzuk oso garrantzitsuak badira ere askoz urriagoak dira: [[sodio]]a, [[magnesio]]a, [[sufre]]a, [[kloro]]a, [[potasio]]a eta [[kaltzio]]a.

Elementu kimiko hauek konbinatuz molekula asko sortzen dira baina ia guztiak karbonoan oinarritzen dira; hori dela eta karbonoa izaten duten molekulei molekula organikoak deitzen diegu. Zelula guztietan hainbat molekula organiko txiki (30 C inguru) egon daitezke (1.000 molekula desberdin), baina funtsean lau motatakoak dira:

* [[azukre]]ak

* [[gantz-azido|gantz azidoak]]

* [[aminoazido]]ak

* [[nukleotido]]ak

Zelulak erabiltzen ditu molekula hauek bai energia ateratzeko, bai makromolekulak (polinukleotidoak, [[proteina|polipeptidoak]] edo [[polisakarido]]ak) eta egitura zelularrak (mintzak) sortzeko. Makromolekulak [[molekula]] organiko txikiak baino askoz ugariak dira edozein zelulatan baina molekula zelular guztietatik ugariena [[ur]]a izaten da: zelularen % 70 urez osatuta dago. Bizia beraz, uretan oinarritzen da eta uraren ezaugarrien menpean dago.

== Konplexutasuna ==

Zelulen konplexutasunaz ohartzeko gaur egun existitzen diren zelularik sinpleenak azter ditzakegu: [[mycoplasma|mykoplasmak]]. Mykoplasmak [[bakterio]]-talde bat osatzen dute. Oso txikiak dira, jarduera biosintetikoa oso mugatua daukate, eta beren [[genoma]] ere oso txikia da <ref> Richard L. Sweet; Ronald S. Gibbs. Infectious Diseases of the Female Genital Tract. Lippincott Williams & Wilkins, 2009 </ref>. Izan ere hau existitzen den [[genoma]] zelular txikienak: giza zelulek 30.000 gene dituzte, zenbait mykoplasmek ordea 500 [[gene]] baino gutxiago besterik ez daukate. Mykoplasmen genomaren analisiak beraz, agerian jar dezake zein den gutxienekoa zelula bat antolatzeko <ref> Fraser CM, Gocayne JD, White O, Adams MD, Clayton RA, Fleischmann RD, Bult CJ, Kerlavage AR, Sutton G, Kelley JM, Fritchman RD, Weidman JF, Small KV, Sandusky M, Fuhrmann J, Nguyen D, Utterback TR, Saudek DM, Phillips CA, Merrick JM, Tomb JF, Dougherty BA, Bott KF, Hu PC, Lucier TS, Peterson SN, Smith HO, Hutchison CA, Venter JC (1995). "The minimal gene complement of Mycoplasma genitalium". Science 270 (5235): 397–403 </ref>.

Gene batzuen funtzioa ezezaguna izan arren (100 baino gehiago) badakigu 300 [[gene]] inguru proteinak kodetzeko eta 40 gene inguru [[Azido erribonukleiko|RNA]] [[molekula]]k, mezulariak ez direnak, ([[RNA erribosomikoa]], [[Transferentziako RNA|RNA garraiatzailea]] eta beste RNA txikiak) kodetzeko erabiltzen direla. [[Proteina]]k honako prozesu hauetan inplikatuta daude: [[Azido desoxirribonukleiko|DNAren]] erreplikazioan, transkribapenean eta itzulpenean (153 gene), [[energia]] lortzeko prozesuetan eta molekula organiko txikien degradazio eta sintesiaren prozesuetan (71 gene), molekulen garraioan mintzean zehar (33 [[gene]]), mintz-osagai eta egituren eraketan (29 gene) eta zelularen zatiketan (11 [[gene]]).

== Behaketaren historia ==
Zelulak egitura mikroskopikoak dira, begi hutsez gehienak ez dira ikusten, beraz, zelulen aurkikuntza mikroskopioaren agerpenari lotuta dago. [[Mikroskopio]]ak XVII. mendean hasi ziren erabiltzen eta garai horretan lehenengo aldiz zelulak deskribatu ziren; horien artean, [[Odol|odol-zelulak]], [[espermatozoide]]ak, eta [[mikrobio|mikroorganismoak]] <ref> Madigan M.T., Martinko J.M., Parker J. ''Brock Mikroorganismoen biologia'' (2007) E.H.U-ak euskaratua:17-18 orr. ISBN: 978-84-9860-026-1.</ref>. Mende horretan ere “zelula” hitza lehenengo aldiz erabili zuen [[Robert Hooke]]k (1665ean) kortxoan bereizten zituen gelaxkak izendatzeko <ref> Hooke R (1665). ''Micrographia'' liburua {{en}}: …. London, England: Royal Society of London. p. 113." … I could exceedingly plainly perceive it to be all perforated and porous, much like a Honey-comb, but that the pores of it were not regular […] these pores, or cells, […] were indeed the first microscopical pores I ever saw, and perhaps, that were ever seen, for I had not met with any Writer or Person, that had made any mention of them before this … " – Hooke describing his observations on a thin slice of cork. </ref>

Zelulak bizidun guztien oinarrizko unitateak direla agerian jartzen duten bi ebidentzia nagusiak hauek dira:

* zelula bakar batez osatutako bizidunak egotea, oinarrizko bizi-funtzioak burutzeko gai direnak ([[mikrobio]]ak);

* organismo [[zelulanitz]] guztiak hasierako zelula bakar batetik sortuak izatea, segmentatu eta bereizi den zelula bakar batetik.

Behaketa mikroskopiko hauek garrantzi handia bazuten ere, XIX. mendera arte gai biziaren izaera azaltzeko nagusitu egin diren bi hipotesik ez zuten zerikusirik zelulekin:

* ''[[bitalismo]]a''k, bizi-indarraren existentzia aldarrikatzen zuena. Bizi-indarra izaki bizidun osoan zegoen baina ez atal edo elementu isolatuetan;

* ''[[berezko sorkuntza]]ren teoriak'', onartzen zuen gai bizia materia inertetik zuzenean sor zitekeela; behe-mailako organismoen kasuan behintzat.

Bi hipotesi hauetaz gain, garai berean ere, beste bi teoria agertu ziren: Teoria Fibrilarra eta Teoria Globularra.

* ''[[Teoria Fibrilarra]]ren'': jarraitzaileen esanetan organismoen (batez ere goi-mailako organismoen) funtsezko elementuak zuntzak dira (nerbioak, odol-hodiak, eta abar), azterketa makroskopikoek (autopsiek, disekzioek) agerian uzten zuten bezala.

* ''[[Teoria Globular]]ra'': mikroskopista askok ordea gai bizian egitura globularrak ikusten zituzten; hala ere, lehen aipatu bezala, urte asko pasatu ziren oso txarto definitutako “''globulu''” horiek benetako zelulak bihurtu arte.

=== Teoria zelularra ===
{{sakontzeko|Teoria zelular}}
[[Fitxategi:Robert Hooke portrait.jpg|thumb|[[Robert Hooke]], ''zelula'' izenaren sortzailea]]
[[Teoria zelular]]rak zelularen kontzeptua ekarri zuen XIX. mendearen hasieran; bi aldaketa garrantzitsu gertatu ziren eragin handia izan zutenak zelularen kontzeptuaren agerpenean. Alde batetik [[Eboluzio|pentsaera eboluzionista]] indartu zen: izaki bizidun guztiek jatorri berbera badute gai biziaren oinarrizko elementua berdina izan behar da derrigorrez. Pentsaera eboluzionistak beraz, izaki bizidunen oinarrizko elementuen bilaketa bultzatu zuen. Beste aldetik mikroskopioaren hobekuntza: lenteen akatsak zuzentzea
lortu zen eta ondorioz ikusten ziren irudiak askoz garbi eta zehatzago bihurtu ziren. Behaketa mikroskopikoak biderkatu ziren eta organismoen izaera zelularra argi eta garbi agertzen hasi zen: hasieran [[landare]]-ehunetan (landare zelulak handiagoak dira eta lodia den horma zelular batez inguratuta daude) eta gero animalia ehunetan.

Jatorri ezberdinetako ehun eta organo-mota anitz aztertu ondoren 1839an [[Matthias Jakob Schleiden|Scheleiden]] eta [[Theodor Schwann|Schwann]] ikerlariek [[Teoria Zelularra]] aldarrikatu zuten <ref> Aréchiga, H. (1996). Siglo XXI, Ed. Los fenómenos fundamentales de la vida. 178 orr. {{ISBN|9789682320194}} </ref> :

# zelula organismoen zati elementala (edo unitate estrukturala) da;
# zelulak funtsean mintz batez, gorputz zelular batez eta nukleo batez osatuta daude;
# zelula berriak masa organiko amorfo batetik kondentsazioz sortzen dira.

Tamalez, azken puntu honetan ikertzaile hauek guztiz oker zeuden. Hala ere, urte gutxi geroago, [[zelula ziklo|zatiketa zelularra]] deskribatu ondoren, azken adierazpen hau zuzendu zen: edozein zelula aurreko zelula batetik sortzen da. Proposamen honekin [[Teoria zelular|Teoria Zelularra]] osatzen da, arrakasta handia izan zuena izan zuen eta gainera urte gutxi pasa ondoren agertu zen [[Charles Darwin]]<nowiki/>en [[Eboluzio]]aren Teoriaren batera biologia modernoaren oinarriak jarriz.

Hala ere ia XX. mende arte salbuespen bat mantendu zen: ikerlari askoren ustez [[nerbio-sistema|nerbioak]] zuntz ez-zelularrak ziren. [[Santiago Ramón y Cajal|Santiago Ramon y Cajal]]<nowiki/>ek frogatu zuen nerbioak [[Neurona|neuronen]] luzakinak besterik ez zirela nerbio zuntzak. Teoria Zelularra funtsean gaur egun ere baliagarria den arren, XIX. mendeko Teoria Zelularrak zelula [[eukarioto]]a deskribatzen zuen, [[prokarioto]]ak, nukleorik gabeko zelulak, definizio horretatik kanpo geratzen baitziren.

== Biziaren muga ==
{{sakontzeko|Birus}}

[[Fitxategi:Varicella (Chickenpox) Virus PHIL 1878 lores.jpg|thumb|[[Barizela]]ren birusa [[mikroskopio elektroniko]]an ikusita]]
[[Birus]]ak biziaren mugan dauden egitura biologikoak dira. Zelulez osatuta ez dauden egitura biologiko bakarrak dira, gainontzeko bizidun guzti-guztiek egitura zelularrak dituztelako <ref name="#3"> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 321 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>. Birusen osagaiak funtsean bi dira: [[genoma]] eta estalki proteiko bat. Genoma birikoa oso txikia da ([[GIB]] birusa: 9 gene), [[Azido desoxirribonukleiko|DNA]] ala [[Azido erribonukleiko|RNA]] [[molekula]] batez osatua. Gainera DNA zein [[Azido erribonukleiko|RNA]] genoma harizpi sinple ala bikoitza izan daiteke, zirkularra ala lineala. Estalki proteikoa askotan unitate berdinez osatuta dago ([[ehun]] batzuk) eta egitura [[Poliedro|poliedriko]] hutsik osatzen dute. Zenbait kasutan bi elementu hauetaz gain, [[birus]]a [[lipido]]zko gaineztadura batez inguratuta dago; [[gripe]]aren [[birus]]aren kasu <ref name="#3"/>.

Birusak [[zelula]]ren barruan sartu ondoren desantolatzen dira eta zelularen makinaria entzimatikoa erabiliz alde batetik [[genoma]] birikoa erreplikatzen dute, eta beste aldetik gene-informazio birikotik abiatuta [[proteina]] birikoak ekoizten dira. Gero proteina eta [[azido nukleiko]] sintetizatu berriak elkartzen dira partikula biriko berriak sortzeko. Prozesu hau
osatzeko birusak kodetutako zenbait [[proteina]]k ere erabiltzen dira. [[Birus]] bakar batetik milaka birus ekoitz daitezke zelula [[ostalari]]an eta honek askotan [[Apoptosi|zelularen heriotza]] eragiten du. Batzuetan genoma birikoa zelularen [[genoma]]n sartzen da eta luzaroan egon daiteke horrela, ugaldu gabe ([[profago]] edo [[probirus]] moduan).

Argi dago beraz, birusek zelulen zenbait ezaugarri aurkezten dutela, ugaltzeko gaitasuna esate baterako, edo informazioaren transmisioa; baina ez daukate [[metabolismo]] propiorik eta beti zelula bat behar dute ugaltzeko <ref> Aldaba J., López P., Pascual MM. Urzelai, A.: Biologia 2. Batxilergoa, Elkar (2006) 3321-322 orr. {{ISBN|84-9783-222-1}} </ref>; hori dela eta [[birus]]ak elementu genetiko mugikor moduan defini daitezke. Bestalde, [[zelula]]k baino sinpleagoak badira ere, gaur egun birusak ez dira ikusten zelulen aitzindariak bezala; aitzitik onartzen da birusak ebolutiboki beranduago agertu zirela; ziur aski zelulen jardueraren ondorioz.

== Zelulen jatorria ==
{{sakontzeko|Biziaren jatorria}}

Ez da lan samurra Lur planetaren gaineko lehenengo bizidunen ezaugarriak asmatu nahi izatea. Gaur egun gehien onartzen den hipotesiak lehenengo bizidun horiek [[protobionte]] deritzonak zirela proposatzen du <ref> Peña, I. (2004) [https://www.uv.mx/personal/tcarmona/files/2010/08/ROJAS-2004.-ORIGEN-DE-LA-VIDA-SOBRE-LA-TIERRA.pdf El Origen de la Vida sobre la Tierra] Universidad Católica de Valparaíso </ref>. Protobionte horiek gaur egungo hiru zelula moten ([[arkeo]]ak, [[bakterio]]ak eta [[eukarioto]]ak) arbasoak izan zitezkeen, eta biziaren funtsezko ezaugarriak izango zituzten, oinarrizko moduan bazen ere: ugaltzeko gaitasuna eta jarduera metabolikoa.

[[Miller-Urey esperimentua|Miller eta Urey-ren esperimentuak]] agerian jartzen zuen molekula organiko batzuk (gluzidoak, lipidoak, aminoazidoak...) sor zitezkeela antzinako Lurraren bezalako atmosfera batean <ref> Miller S. L. (1953) [https://web.archive.org/web/20080228174337/http://www.issol.org/miller/miller1953.pdf Production of Amino Azids Under Possible Primitive Earth Conditions] Science 117: 528 </ref>. Molekula organiko hauek pilatu omen ziren geroago egitura konplexuagoak sortzeko, [[Aleksandr Oparin|Oparinek]] deitutako [[koazerbatu]]ak edo Fox-en mikroesferak, egitura aurre-biologikoak zirenak <ref> Walsh, J. Bruce (1995) [https://web.archive.org/web/20080113152408/http://nitro.biosci.arizona.edu/courses/EEB105/lectures/Origins_of_Life/origins.html Part 4: Experimental studies of the origins of life] Origins of life (Lecture notes). Tucson, AZ: University of Arizona </ref>. [[Burdin-sulfurozko munduaren teoria|Burdin sulfuroaren hipotesiaren]] arabera, aldiz, lehenengo molekula organikoak urpeko tximinietan edo fumaroletan agertu ziren, burdin sulfurotik abiatuta eta tenperatura altuetan <ref> Garzón L. [https://books.google.es/books?id=rdxllOcT7hkC&pg=PA31&lpg=PA31&dq=el+origen+de+la+vida+y+las+piritas&source=bl&ots=5XUghQJruK&sig=ACfU3U3P0EeOEOhvR5vnecxFlq9k9fWfiw&hl=eu&sa=X&ved=2ahUKEwj0k-TWlI7gAhWP1-AKHZeqA78Q6AEwCXoECAUQAQ#v=onepage&q=el%20origen%20de%20la%20vida%20y%20las%20piritas&f=false El origen de la vida] Universidad de Oviedo </ref>.

Protobiontoen eboluzioak lehenengo benetako zelulak ekarri zituen. Zelula horiek [[prokarioto]]ak ziren, [[heterotrofo]]ak eta [[anaerobio]]ak, eta duela 3.500 milioi urte agertu ziren, gutxi gorabehera. Prokariotoak ziren eukariotoak askoz konplexuagoak direlako ikuspuntu biologiko batetik. Heterotrofoak, zelula autotrofoek tresneria biologiko garatuago ere behar dutelako, eta antzinako Lurreko [[salda primitibo]]an molekula organikoak oso ugariak zirelako, eta beraz ez ziren fabrikatu behar. Eta anaerobioak, Lurreko antzinako atmosferak oxigenorik ez zuelako <ref> [https://zientzia.eus/artikuluak/biziaren-jatorria-ehun-urteko-historia-oparinetik-/ Biziaren jatorria, Ehun urteko historia: Oparinetik gaur arte] Zientzia.eus, 1996 </ref>. [[Burdin-sulfurozko munduaren teoria|Burdin sulfuroaren hipotesia]] defendatzen dutenen ustez, aldiz, lehenengo bizidunak oso bestelakoak izan ziren: urpeko iturrietako piriten inguruan agertutako proto-mikrobioak ziren, [[kimiolitotrofo]]ak eta [[anaerobio]]ak <ref>[https://zientzia.eus/artikuluak/biziaren-jatorria-ehun-urteko-historia-oparinetik-/ Biziaren jatorria, Ehun urteko historia: Oparinetik gaur arte] Zientzia.eus, 1996 </ref>, energia burdin ferrosoak oxidatuz lortuko zutenak:

: FeS + H<sub>2</sub>S → FeS<sub>2</sub> + H<sub>2</sub> + Energia

Zelula eukariotoak geroago agertu ziren (duela 1.500 milioi urte) ziur aski bi zelula prokariotoen [[Sinbiosi|harreman sinbiotiko]] batetik abiatuta <ref> Gonzales, S. (2010) [http://biologiaseminario.blogspot.com/2010/11/evolucion-celular.html Evolución celular] </ref>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|2}}

== Ikus, gainera ==

* [[Prokarioto]]
* [[Eukarioto]]
* [[Biologia]] eta [[bizi]]a
* [[Biziaren jatorria]]
* [[Biologia zelular|zelularen biologia]]

== Kanpo estekak ==
* {{eu}} [https://ikasmaterialak.ehu.eus/medikuntza/zelulen-biologia/zelulen-biologia.pdf Zelulen biologia] Ikasmaterialak, EHU
* {{eu}} [https://www.hiru.eus/eu/biologia/la-celula-estructura-y-funcion Zelula, egitura eta funtzioa] Hiru.eus
* {{en}} [https://www.youtube.com/watch?v=URUJD5NEXC8 Zelulari buruzko bideoa]
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20180810114233/http://vcell.ndsu.nodak.edu/animations/ Zelulari buruzko animazioak] Molecular and Cellular Biology Learning Center
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20170720164847/http://publications.nigms.nih.gov/insidethecell/ Inside the Cell] National Institutes of Health
* {{es}} [https://concepto.de/celula-2/ Concepto de célula] Concepto.de
* {{es}} [https://www.bioenciclopedia.com/la-celula/ La célula] BioEnciclopedia


{{Txantiloi:Zelularen osagaiak}}

[[Kategoria:Zelulak]]
[[Kategoria:1665]]
[[Kategoria:Artikulu nabarmenduak]]