Eskala kronoestratigrafiko

Estala kronoestratigrafikoa, espiral bat izango balitz bezala irudiztatua.

Eskala kronoestratigrafikoa lurrazaleko arroka guztien denbora-ordenamendua adierazten duen eskala globala da. Lurra sortu zenetik (orain dela 4.550 milioi urte) gaur egun arte, arrokak etengabe eratuz joan dira lurrazalean, eta arrokak dira, hain justu, igarotako denbora geologikoaren erregistro ia bakarra. Denbora geologikoa eta arroka-erregistroa kontzeptu desberdinak badira ere, erlazio zuzena dute.

Kronoestratigrafiaren helburua da, hain zuzen ere, lurrazaleko arroka guztien eraketaren denbora-ordenamendua ezartzea. Ordenamendu hori era grafikoan adierazten da eskala (edo taula) kronoestratigrafiko estandar globalaren bitartez, non arroka zaharrenak behean eta gazteenak goian agertzen diren. Eskala kronoestratigrafikoak arroken adin erlatiboa adierazten du, hots, zein den zaharragoa eta zein berriagoa, baina ez du zehazten arroken urte-kopurua (adin absolutua). Tradizionalki, arroken denbora-ordenamenduaren ezarpena estratigrafiaren oinarrizko bi printzipioren bitartez egin ohi da: geruzen gainjartzearen eta segida faunistikoaren printzipioak. Eskala eraikitzea estratigrafiaren eta geologiaren lorpen handienetakoa izan da, hain zuzen ere, arroka guztien erreferentea delako eta edozein tokitako arrokak kokatzeko aukera ematen duelako.

Unitate kronoestratigrafiko eta geokronologikoak

Unitate kronoestratigrafiko eta geokronologikoen arteko alderaketa.

Eskala kronoestratigrafikoa zenbait mailatako unitate kronoestratigrafikoetan dago zatituta. Unitate kronoestratigrafikoa denbora-tarte zehatz batean eratutako arrokez osatutako gorputza da. Horrekin erlazionaturik unitate geokronologikoa dago, unitate kronoestratigrafiko bat eratu deneko denbora-tarte gisa definitu ohi dena. Beraz, unitate kronoestratigrafikoak arrokazkoak (estratigrafikoak) dira, eta horiei dagozkien unitate geokronologikoak, aldiz, denborazkoak (ez estratigrafikoak).

Unitate kronoestratigrafikoen mugak arroketan erregistraturik dauden eta denboraren menpekoak diren gertakari global garrantzitsuetan kokatzen dira. Tradizionalki, unitateen arteko mugen ezarpena biziak (edo fosilen erregistroak) jazo dituen aldaketa bortitzetan (suntsipenak, bat-bateko dibertsifikazioa eta abar) oinarritu ohi da, nahiz eta arroken beste ezaugarrien (geokimikoak eta magnetikoak) bat-bateko aldaketak ere gero eta gehiago erabiltzen diren irizpide gisa. Garrantzi handieneko gertakariak unitate kronoestratigrafiko handienak (eontemak) mugatzeko erabili ohi dira, eta garrantzi txikiagoko gertakariak, maila baxuagoko unitateak mugatzeko. Kanbriarraurreko arroka-erregistroaren kasuan, ordea, ia fosil gabea izanik (Ediacararreko fauna izan ezik), unitate kronoestratigrafikoak mugatzeko erabilitako irizpideak nahierara definitutako zenbakizko adinak (urte-kopurua) dira. Unitate kronoestratigrafikoen arteko ukipenak munduan zeharreko adin bereko gainazalak (isokronak) dira idealki.

Eontema kategoria handieneko unitate kronoestratigrafikoa da. Hiru eontema bereizten dira: Arkearra, Proterozoikoa eta Fanerozoikoa. Proterozoiko eta Fanerozoikoaren arteko muga bat dator biziaren bat-bateko dibertsifikazio handiarekin eta izaki bizidun oskoldunen lehen agerpenarekin. Eontemak zenbait eratemaz osaturik daude. Fanerozoikoko hiru eratemen arteko mugak izaki bizidunen suntsipen masiboak erregistratzen dituzten gainazaletan kokatzen dira. Beren izenak garaiko biziaren itxura adierazten dute: Paleozoiko edo “bizi zaharra”, Mesozoiko edo “tarteko bizia” eta Zenozoiko edo ”bizi berria”. Sistema kategoria baxuagoko hurrengo unitatea da. Sistemen arteko ukipenak eskala txikiagoko gertakari biologikoak (adibidez, izaki bizidunen suntsipenak edo lehen agerpenak) edota beste izaera batekoak (adibidez, geokimikoak) erregistraturik dauden gainazaletan kokatzen dira. Zenbait kasutan, sistemak azpisistematan zatitu eta supersistematan taldekatzen dira. Sistemak zenbait seriez, gehienetan hiru seriez, daude osaturik. Serie askok sistemaren izena hartzen dute, kokapenagatik dagokien izena aitzinean gehiturik; adibidez, Behe Jurasiko Seriea, Erdi Jurasiko Seriea eta Goi Jurasiko Seriea. Estaia unitate hierarkikoetatik txikiena da, eta hainbat kasutan azpiestaiatan zatiturik dago. Kronozonak —ez-hierarkikoa den unitate kronoestratigrafikoa— tamaina txikiena izan ohi du, eta unitate estratigrafiko bat (lito-, bio- edo magnetoestratigrafiko) sortu deneko denbora-tartean eratutako arroka-gorputz gisa definitzen da. Beraz, kronozona baten mugak unitate estratigrafiko definitzailearen mugen adin berekoak dira. Adibidez, Exus albus kronozona Exus albus biozona eratu zeneko denbora-tartean eraturiko arroka oroz dago osatuta, biozonaren ezaugarri definitzaileak izan hala ez.

Estratotipoa

Ediacararra markatzekoerabiltzen den urrezko iltzea.

Unitate estratigrafiko bat (lito-, bio-, krono- edo magnetoestratigrafiko) formalki definitzeko, urrats batzuk bete behar dira, horien artean, estratotipoa izendatzea eta ezaugarritzea. Estratotipoa unitate edo muga estratigrafiko baten ezaugarriak ongien erakusten duen ebakia da, hau da, erreferentziazkoa edo ereduzkoa dena. Horretaz gain, estratotipoak ere baldintza egokiak izan behar ditu aztertzeko, besteak beste, azaleramendua jarraitua eta hiato gabea izatea, bertaratzeko erraza eta azaleramendu babestua izatea.

Kronoestratigrafiaren kasuan, estratotipoak (edo kronoestratotipoak) ez dira unitateenak izaten, unitateen mugenak (muga-estratotipoak) baizik. Horren arrazoia zera da: azaleramenduetako geruza-segidak askotan ez dira igarotako denbora ororen erregistroa, etenguneak edo hiatoak (erregistrorik gabeko denbora-tarteak) izaten baitituzte beren baitan. Azaleratutako geruza-segida baten barneko erregistro-gabezia posible horiek saihestearren, unitateen mugak definitzen dira. Era horretan, beraz, unitate kronoestratigrafiko bat dagozkion bi mugen artean dagoen arroka oroz osatuta dagoela jotzen da. Kanbriarraurrearen kasuan, aitzitik, ez dago muga-estratotiporik, hain zuzen ere, mugen irizpide markatzaileak adin absolutu zehatzak direlako eta, beraz, ez dagoelako erreferentziazko ebakirik. Proposaturiko muga-estratotipo bat onartua izan dadin, nazioarteko oniritzia behar du. Estratigrafiaren Nazioarteko Batzordeak (ICS) eman behar du oniritzia, eta, ondoren, erakundearen aldizkari ofizialetan (Episodes eta Lethaia) argitaratu behar dute.

Historia

Lehen aipamenak

Antzinako Grezian Aristotelesek jada ikusi zuen arrokatan aurkitutako fosilak hondartzan aurkitutako izakien antzekoak zirela; ondorioztatu zuen lurraren eta itsasoaren posizioak denbora tarte luzeetan aldatu zirela. Leonardo da Vincik Aristotelesen pentsamolde bera zuen, interpretatuz fosil horiek antzinako bizitzaren arrastoak zirela.

XI. mendeko Avizena geologoak eta XIII. mendeko Alberto Magno apezpikuak Aristotelesen teoria hedatu zuten, arroka bilatzen zuen fluido baten teoria sortuz. Avizenak ere denbora-geologikoaren oinarria den geruzen gainjartzearen printzipioa ere aipatu zuen, 1027ko liburu batean mendien sorrerari buruz hitz egiten ari zela. Shen Kuo txinatarrak ere XI. mendean "denbora sakonaren" kontzeptua aipatu zuen.

Printzipioen ezarpena

James Hutton, geologiaren aita.

XVII. mendearen amaieran Nicholas Stenok hainbat printzipio ezarri zituen geologian denbora-eskala bat egiteko. Stenok esan zuen arroka geruzak (edo estratuak) segidan sortzen zirela, eta horietako bakoitzak denboraren "zati" bat errepresentatzen zuela. Gainezartzeko legea ere ezarri zuen, esaten duena edozein estratu beste baten azpian baldin badago, ziurrena dela bera baino zaharragoa izango dela. Stenoren printzipioa sinplea izanda ere, frogatzea oso korapilotsua izan zen. Stenoren ideiekin gaur egungo geologiako beste kontzeptu batzuk ere ezarri dira, adibdiez datazio erlatiboarena. XVIII. mendean zehar, geologoek honakoa ikusi zuten:

• Estratu sekuentziak higatzen dira, distortsionatzen dira, okertzen dira edo alderantzizkatzen dira sedimentazioaren ondoren.
• Garai berdinean leku ezberdinetan sortutako estratuek itxura guztiz ezberdina izan dezakete.
• Edozein lekutan dauden estratu guztiek Lurraren historia osoaren zati bat baino ez dira.

Abraham Wernerrek XVIII. mendearen amaieran proposatu zuen uholde erraldoi batean sortu zirela arroka guztiak, neptunismo deitzen den teoria. James Huttonek bere Lurraren Teoria aurkezten zuenean 1785ean aldaketa nabarmena izan zen. Gaur egungo ikuspegitik, James Hutton da geologia modernoaren sortzailea. Bere proposamenean esan zuen Lurraren barnealdea beroa zela, eta honek arroka berriak sortzeko motor bat eratzen zuela: lurra higatzen zen airearengatik eta urarengatik eta itsasoan metatzen zen geruzak osatuz; ondoren, kontsolidatzen zen eta harri bihurtu, eta altxatuz lur berriak eratzen ziren. Teoria honi plutonismo deitu zitzaion, neptunismoaren aurka.

Denbora geologikoaren eskalaren kontzeptua

Eskala kronoestratigrafikoaren eraikuntzaren hastapenetan (XVIII. eta XIX. mendeetan) geologoek ez zuten modurik arroken adin absolutuak edo zenbakizkoak (urtetan neurtuak) zehazteko, nahiz eta denbora geologikoaren handitasuna sumatzen zuten. Erradioaktibitatearen aurkikuntzak XIX. mendearen amaieran eta datazio erradiometrikoen printzipioen garapenak XX. mendearen hasieran, ordea, aukera eman zuten lehenengo aldiz arroken adin absolutuak ezagutzeko eta, bide batez, Lurrak milioika urte zituela baieztatzeko. Denbora geologikoaren eskala unitate geokronologikoz dago osatuta, eta horiek unitate kronoestratigrafikoak eratu zireneko denbora-tarteak dira. Beraz, unitate geokronologikoen mugak zenbakizko adinak dira, eta unitate kronoestratigrafikoen mugen datazio absolutuak eginez lortzen dira. Unitate geokronologikoak (Eon, Era, Periodo, Epoka, Adin eta Kron), horien hierarkia eta unitate kronoestratigrafikoekin duten erlazioa aurreko taulan ageri dira.

Unitate kronoestratigrafikoen mugen datazio absolutu gehienak teknika erradiometrikoetan dautza. Teknika horiek isotopo ezegonkorren desintegrazio erradioaktiboaren ezaugarrietan oinarritzen dira. Isotopo ezegonkorrak (jatorrizkoak) partikula atomikoak igorriz desintegratzen dira, eta egonkorragoak diren isotopoak (eratorriak) sortzen dituzte. Desintegrazio erradioaktiboa denboraren mendekoa denez, datazio erradiometrikoen oinarria da. Zenozoiko eta Mesozoikoko hainbat mugaren kasuetan, ordea, zenbakizko adinen kalkuluak geruza-segiden zikloetan oinarritu dira, non ziklo bakoitzak milaka urteko iraupen periodikoa duen. Erregistraturiko ziklo sedimentario horiek Lurraren parametro astronomikoen aldaketa ziklikoen (Milankovitch zikloak) emaitzak dira, eta periodikotasun ezaguna dute (21, 40, 100 eta 400 mila urte). Zenbakizko datazioa duen geruza batetik abiatuta, erregistraturiko zikloak zenbatuz jakin ahal dira beste mugen adin absolutuak.

Eskala

Supereona	Eona	Aro	PeriodoaTxantiloi:Efn	Epokak/Serieak	Estaia/AdinaTxantiloi:Efn	Gertakari nagusiak	Hasiera, orain milioi urteTxantiloi:Efn
n/aTxantiloi:Efn	rowspan="102" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Fanerozoikoa	rowspan="24" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ZenozoikoaTxantiloi:Efn	rowspan="7" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Kuaternarioa	rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Holozenoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Meghalayarra	4,2 kilourteko gertakaria; Izotz Aro Txikia; Industria Iraultzaren ondorioz, CO2-aren gehikuntza.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Northgrippiarra	8,2 kilourteko gertakaria, Holozenoko optimo klimatikoa. Brontze Aroa.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Greenlandiarra	Gaur egungo interglaziarraren hasiera. Itsas-mailak Doggerland eta Sundaland urperatu zituen. Saharako basamortua sortu zen. Iraultza Neolitikoa.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="4" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Pleistozenoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Berantiarra (Tarantiarra)	Riss-Würm interglaziala, azken glaziazioa, Drias gazteak amaitua. Tobako erupzioa. Megafaunaren iraungitzea.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Erdikoa (Ioniarra, Chibaniarra)	Anplitude handiko 100 kilourteko ziklo glazialak. Homo sapiensaren agerpena.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Calabriarra	Klimaren hozte nabarmena. Homo erectusaren sakabanaketa.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Gelasiarra	Kuaternarioko glaziazioen hasiera. Pleistozenoko megafaunaren sorrera, eta Homo habilisarena.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="8" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Neogenoa	rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Pliozenoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Piacenziarra	Groenlandiako izotzaren garapena. Australopithecus ohikoa Ekialdeko Afrikan.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Zancliarra	Mediterraneoko arroa berriro bete zen Zancliar uholdean. Klima hotzagoa. Ardipithecus Afrikan.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="6" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Miozenoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Messiniarra	Messiniar gertakaria, hustutako Mediterraneo batean laku hipergaziekin. Klima glaziar ertaina, Ekialdeko Antartikako Izotz Geruza berriro sortuz. Gizakien eta txinpantzeen arbaso komunaren bereizketa. Sahelanthropus tchadensis Afrikan.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Tortoniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Serravalliarra	Klima beroagoa Erdi Miozenoko Optimo Klimatikoaren baitan. Erdi Miozenoko iraungitzea.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Langhiarra		style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Burdigaliarra	Orogenia Ipar Hemisferioan. Kaikoura Orogeniaren hasiera, Zeelanda Berrian Hegoaldeko Alpeak sortuz. Basoak ugaritzen dira, $\mathrm{C}\mathrm{O}{\phantom{A}}_2$kopurua handiak atmosferatik kenduz. Gradualki 650 ppm-tik 100 ppm-ra pasa zen Miozenoaren amaieran. Gaur egungo ugaztun eta hegazti familia gehienek itxura antzekoa. Zaldiak eta mastodonteak bereizten dira. Belarra nonnahi. Hominidoen arbasoa.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Akitaniarra		style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="9" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Paleogenoa	rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Oligozenoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Chattiarra	Eozeno-Oligozeno iraungitzea. Antartikako glaziazioaren hasiera. Faunaren eboluzio eta difertsifikazio azkarra, bereziki ugaztunen artean. Landare loredunen eboluzio eta sakabanatze handia.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Rupeliarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="4" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Eozenoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Priaboniarra	Klima epela hozten doa. Arkearreko ugaztunak (Creodonta, Condylarthra, Uintatheriidae...) ugaritzen dira eta garatzen jarraitzen dute. Gaur egungo ugaztun familia askoren agerpena. Lehen baleen dibertsifikazioa. Lehen belarrak, Antartikaren birglaziazioa. Laramidar eta Sevier orogeniaren amaiera Ipar Amerikako Mendi Harritsuetan. Alpeen sorrera hasten da. Pirinioak sortzen dira. Heleniar orogenia Grezian eta Egeoan.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Bartoniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Lutetiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Ypresiarra	PETM eta ETM-2 beroketa globalak, eta klima beroagoa Eozenoko Optimo Klimatikoan. Azolla gertakariak CO2 gutxitzen du 3.500 ppm-tik 650 ppm-ra, hozte global luze bat hasiz. Indiar azpikontienteak talka egiten du Asiarekin, Himalaiar orogenia hasiz.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Paleozenoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Thanetiar	Chicxuluben inpaktua eta Kretazeo-Tertziarioko iraungitze masiboa. Klima tropikala. Landare modernoak agertzen dira; ugaztunen dibertsifikazioa lerro ezberdinetan hegazti ez diren dinosauroen desagerpenaren ondorioz. Lehen ugaztun handiak, hartz edo hipopotamo txiki baten tamainakoak. Alpetar orogeniaren hasiera Europa eta Asian. Deba eta Zumaia arteko flyscharen sorrera.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Selandiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Daniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="30" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Mesozoikoa	rowspan="12" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea" |Kretazeoa	rowspan="6" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Berantiar	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Maastrichtiarra	Loredun landareak agertzen dira eta beraiekin batera hainbat intsektu mota. Arrain teleosteo modernoak agertzen dira. Ammonite, Belemnites, errudistak, ekinoideak eta belakiak oso arruntak. Dinosauro mota berri ugari (Tyranosaurus, Hadrosaurus...) agertzen dira lurrean eta beraiekin batera krokodilo modernoak. Mosasaurus eta marrazoak agertzen dira itsasoan. Lehengo hegaztiek Pterosaurusak aldentzen dituzte. Hiru ugaztun motak garatzen dira (monotremak, martsupialidoak eta karedunak). Lehenengo primatea. Gondwana kontinentea apurtzen da. Bere bukaeran meteorito erraldoi batek talka egiten du eta izaki bizidun asko desagertzen dira, euren artean ia osorik foraminiferoak.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.2
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Campaniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.2
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Santoniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.5
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Coniaciarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.3
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Turoniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Cenomaniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="6" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Goiztiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Albiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Aptiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Barremiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Hauteriviarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Valanginiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Berriasiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="11" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Jurasikoa	rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Berantiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Tithoniarra	Gimnospermoak (bereziki koniferak, Bennettitales eta zikadak) eta iratzeak ugariak. Hainbat dinosauro mota (sauropodoak, carnosauroak eta stegosauroak). Ugaztun ugari eta txikiak. Lehenengo hegaztiak. Iktiosauroak eta plesiosauroak ugaritzen dira. Bibalboak, Ammoniteak eta belemniteak oso ugariak. Echinoideoak arruntak, brakiopodo errinkonelidoak eta belakiekin batera. Pangea apurtu egiten da Gondwana eta Laurasia azpikontinentetan. Nevadar orogenia Ipar amerian. Rangitata eta Cimmeriar orogenia amaitzen dira. Gaur egun baino CO2 maila hirukoitz edo laukoitza. Ozeano Atlantikoaren sorrera.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.9
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Kimmeridgiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.0
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Oxfordiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.0
	rowspan="4" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Erdikoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Calloviarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.2
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Bathoniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.3
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Bajociarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.4
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Aaleniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.0
	rowspan="4" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Goiztiar	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Toarciarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.7
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Pliensbachiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.0
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Sinemuriarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.3
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Hettangiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.2
	rowspan="7" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Triasikoa	rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Berantiar	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Rhaetiarra	Arkosauroak dominanteak lurrean dinosauroekin batera, Iktiosauroak eta notosauroak ozeanoetan eta pterosauroak airean. Cynodontidaeak geroz eta txikiagoak eta ugaztunen antzekoak egin ziren, lehen ugaztunak eta krokodiloak agertu ziren bitartean. Dicroidium flora ohikoa lurrean. Temnospondylia anfibio urtar handiak. Ammonoidea zeratitiko oso ohikoak. Koral modernoak eta teleosteoak agertzen dira, baita intsektu klado moderno ugari. Andear orogenia Hego Amerikan. Cimmeriar orogenia Asian. Rangitata orogenia hasi zen Zeelanda Berrian. Humter-Bowen orogenia amaitu zen Australian.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Noriarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Carniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Erdikoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Ladiniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Anisiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Goiztiar	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Olenekiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Induarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.06
	rowspan="48" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Paleozoikoa	rowspan="9" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Permiarra	rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Lopingiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Changhsingiarra	Pangea superkontinentea eratzen da, Appalacheekin batera. Permiar-Karboniferoko glaziazioaren amaiera. Narrasti sinapsidoak arrunt bilakatzen dira, Parareptilia eta Temnospondylia anfibioak mantentzen diren bitartean. Ikatz-aroko floraren ordezkapena, iratze handiekin eta ginmospermoekin. Kakalardoak eta euliak agertzen dira. Itsaso epeletan bizitzaren eztanda: Productida eta Spiriferida brakiopodoak, bibalboak, foraminiferoak eta ammonoideoak ohikoak. Permiarra bukatzean Permiar-Triasikoko iraungitze masiboa gertatzen da, izaki bizidunen %95 desagertzen direlarik, tartean trilobite, graptolite eta blastoide guztiak.Ouachita eta Innuitiar orogeniak Ipar Amerikan. Uraliar orogenia Europa eta Asian. Altaitar orogenia Asian. Hunter-Bowen orogenia hasten da Australian, MacDonnell mendiak sortuz.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.07
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Wuchiapingiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.4
	rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Guadalupiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Capitaniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.4
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Wordiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.5
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Roadiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.5
	rowspan="4" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Cisuraliarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Kunguriarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.6
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Artinskiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.26
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Sakmariarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.18
	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Asseliarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.15
	rowspan="7" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Karboniferoa	rowspan="4" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Pennsylvaniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Gzheliarra	Hegodun intsektuen erradiazio azkarra; Protodonata edo Palaeodictyoptera bereziki handiak. Anfibioak ohikoak eta oso anitzak. Lehen narrastiak eta ikatz-basoak. Atmosferako oxigeno mailarik altuena. Goniatiteak, brakiopodoak, briozoak, bibalboak eta koralak ugariak itsaso eta ozeanoetan. Testadun foraminiferoak nonnahi. Uraliar orogenia Europa eta Asian. Herziniar orogenia.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.1
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Kasimoviarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.1
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Moscoviarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.2
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Bashkiriarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.4
rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Mississippiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Serpukhoviarra	Zuhaitz primitibo handiak, lehen ornodun lurtarrak, eta itsas-eskorpioi anfibioak kostako paduratan bizi dira. Rhizodontida arrainak dira ur-gezako harrapakari nagusiak. Itsasoan, marrazoak ugariak eta anitzak. Ekinodermoak, bereziki krinoidea eta blastoideak, ugariak. Koralak, briozoa, goniatites eta brakiopodoak oso ohikoak, baina trilobites eta nautiloideak gainbeheran. Glaziazioa Ekialdeko Gondwanan. Tuhua orogenia Zeelanda Berrian.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.2
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Viséarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.4
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Tournaisiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.4
rowspan="7" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Devoniarra	rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Berantiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Famenniarra	Lehen Lycopodiopsidak, Equisotopsidak eta iratzeak agertzen dira, baita ere lehen hazidun landareak, progymonspermak; lehen zuhaitzak, Arhaeopteris generokoak, eta hegorik gabe lehen intsektuak. Strophomenidae eta Atrypidae brakiopodoak, Rugosa eta Tabulata koralak eta krinoideoak ugariak ozeanotan. Goniatite ammonoideak euren gorenean, Coleoidea agertzen den gitartean. Trilobiteak gainbeheran. Barailadun arrainak (plakodermoak, Sarcopterygii eta Osteichthyes, eta lehen marrazoak) itsasoan nagusi. Lehen anfibioak agertzen dira, oraindik urtarrak. Euramerika "Kontinente Gorri Zaharra". Akadiar orogenia eta Anti-Atlas mendiak sortzen dira Ipar Afrikan, Appalacheak Ipar Amerikan, eta orogenia ugari mundu osoan zehar.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.6
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Frasniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.6
rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Erdikoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Givetiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.8
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Eifeliarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.2
rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Goiztiar	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Emsiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 2.6
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Pragiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 2.8
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Lochkoviarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 3.2
rowspan="8" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Siluriarra	colspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Pridolia	Lehen landare baskularrak, lehen milazangoak eta arthropleuridoak lurrean. Barailadun lehen arrainak, baita ere kanpo-hezurdura duten lehen barailarik gabeko arrainak ere, itsasoan. Itsas-eskorpio handiak. Koral mota ezberdinak ohikoak. Trilobiteak eta moluskuak dibertsifikatzen dira; graptolitoak ahultzen dira. Caledoniar orogeniaren hasiera. Taconiar orogeniaren amaiera. Lachlan orogeniaren amaiera.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 2.3
rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Ludlowa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Ludfordiarra		style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.9
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Gorstiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.5
rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Wenlocka	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Homeriarra		style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.7
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Sheinwoodiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.8
rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Llandoverya	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Telychiarra		style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.1
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Aeroniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.2
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Rhuddaniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.5
rowspan="7" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Ordoviziarra	rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Ordoviziar Berantiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Hirnantiarra	Ornogabeen dibertsifikazioa. Lehen koralak, artikulatutako brakiopodoak, bibalboak, nautiloideoak, trilobiteak, ostrakodoak, bryozooak, ekinodermatu ugari, graptolitoak eta beste taxoi batzuk ohikoak. Conodonta agertzen da. Lehen landare berdeak eta onddoak lur lehorrean. Izotz aro bat periodoaren amaieran.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.4
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Katiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.7
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Sandbiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 0.9
rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Erdikoa	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Darriwiliarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.1
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Dapingiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.4
rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Goiztiar	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Floiarra (lehen Arenig)	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.4
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Tremadociarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera ± 1.9
rowspan="10" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Kanbriarra	rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Furongiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|10 estaia	Kanbriarreko leherketa, biziaren dibertsifikazio handia. Fosilak ugaritzen dira. Animalia filum moderno gehienak agertzen dira. Lehenengo kordatua agertzen da, beste filum ezezagunekin batera. Archaeocyatha arrezife-eraikitzaileak sortzen dira, eta desagertzen dira. Trilobiteak, priapulidoak, belakiak, brakiopodo ez artikulatuak agertzen dira. Anomalokaridoak harrapakari erraldoiak dira, Ediacarar fauna desagertzen den bitartean. Prokariotoak, protistak, onddoak eta algak gaur egun arte biziraun dute. Gondwana agertzen da. Petermann orogenia amaitzen da. Ross orogenia Antartikan. Lachlan orogenia Australian. Atmosferako CO2a gaur egungoa baino 15 aldiz handiagoa da.	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~489.5
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Jiangshaniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~494
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Paibiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Miaolingiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Guzhangiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Drumiarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Wuliuarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|2 seriea	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|4 estaia	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|3 estaia	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
rowspan="2" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Terreneuviarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|2 estaia	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Fortuniarra	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera ± 1.0
rowspan="18" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|KanbriarraurreaTxantiloi:Efn	rowspan="10" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|ProterozoikoaTxantiloi:Efn	rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|NeoproterozoikoaTxantiloi:Efn	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Ediacararra	Lehen animalia zelulaniztunen fosil onak. Ediacarar biota mundu osoko itsasoetan sortzen da. Trichophycus izeneko zizare motako traza fosilak. Lehen belakiak eta trilobitomorfoak. Forma enigmatiko ugari, disko, boltsa edo gona itxurakoak, adibidez Dickinsonia. Taconiar orogenia eta Aravalli mendilerroko orogenia. Petermann orogeniaren hasiera Australian. Beardmore orogenia Antartikan.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Cryogeniarra	Elur-bola Lurraren garaia. Fosilak arraroak dira. Rodinia hausten hasten da. Ruker / Nimrod orogenia amaitzen da.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Toniarra	Rodinia superkontinentea osorik. Sveconorvegiar orogenia amaitzen da. Eukarioto zelulaniztunen lehen fosilak. Dinoflagelatuen antza duten akritarkoen erradiazioa. Grenville orogenia amaitzen da Ipar Amerikan. Panafrikar orogenia. Ruker / Nimrod orogenia Antartikan. Edmundiar orogenia, Gascoyne konplexua. Adelaida geosinklinalaren hasiera Australian.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
rowspan="3" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|MesoproterozoikoTxantiloi:Efn	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Steniarra	Rodiniaren sorrerarekin gerriko metamorfiko finak eratzen dira. Sveconorvegiar orogeniaren hasiera. Musgrave orogenia, Australian.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Ectasiarra	Plataforma kontinentalak hedatzen dira. Alga berdeen koloniak itsasoetan. Grenville orogenia hasten da.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Calymmiarra	Plataforma kontinentalak hedatzen dira. Barramundi orogenia eta Isan orogenia.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
rowspan="4" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|PaleoproterozoikoTxantiloi:Efn	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Statheriarra	Lehen zelula konplexuak: nukleodun protistak. Columbia superkontinentea. Australian Kinbar orogenia amaitzen da, Yapungku orogenia, Gascoyne konplexua, Kararan orogenia, Gawler kratoia eta Mangaroon orogenia hasten dira.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Orosiriarra	Lurraren atmosfera oxigenatzen da. Vredefort eta Sudbury arroak sortzen dira asteroide inpaktuz. Orogenia ugari.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Rhyaciarra	Bushveld Konplexu Igneoa sortzen da. Huroniar glaziazioa.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Sideriarra	Oxigenazio Handia: Bandeatutako Burdin Formazioa sortzen da. Sleaford orogenia.			style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
rowspan="4" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|ArkearraTxantiloi:Efn	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|NeoarkearraTxantiloi:Efn	Gaur egungo kratoi gehienen estabilizazioa; baliteke mantuaren biraketa ebento bat egotea. Insell orogenia. Abitibiko eskisto-berdeen gerrikoa Ontarion.				style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|MesoarkearraTxantiloi:Efn	Lehen estromatolitoak (ziurrenik zianobakterio kolonialek sortua). Makrofosilik zaharrena. Humboldt orogenia. Blake River megakaldera konplexua sortzen da Ontarion.				style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|PaleoarkearraTxantiloi:Efn	Oxigenoa sortzen duen lehen bakteria ezaguna. Mikrofosil ziurrik zaharrenak. Lurreko kratoirik zaharrenak sortzen dira. Antartikan, Rayner orogenia.				style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasieraTxantiloi:Efn
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|EoarkearraTxantiloi:Efn	Bizia zelulabakarra sortzen da, bakterio eta arkeobakterioekin. Balizko lehen mikrofosilak. Lehen bizi formak sortzen dira, eta bere burua erreplikatzen duen RNA molekulak. Bonbardaketa Handi Berantiarra amaitzen da. Napier orogenia.				style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| ~Txantiloi:Garai hasiera
rowspan="4" style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| HadearraTxantiloi:EfnTxantiloi:Efn	style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Inbiar goiztiarra (ez ofiziala)Txantiloi:EfnTxantiloi:Efn	Fotosintesiaren lehenengo ebidentzia ez-zuzena, kerogenoaren sorrera. Bonbardaketa Handi Berantiarraren hasieran Barne Eguzki-sisteman, ziurrenik Neptunok sortua Kuiper gerrikora mugitu zenean Jupiter eta Saturnoren erresonantziaren ondorioz. Arroka ezagunik zaharrena (4,031 - 3,580 Ma).				style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| 4130
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Nectariarra (ez ofiziala)Txantiloi:EfnTxantiloi:Efn	Plaken tektonikaren lehen agerraldi posiblea. Karbono isotopo arinen abundantziak biziaren froga dela proposatu da. Ilargiaren geologiatik sortutako aroa.				style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| 4280
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Arro taldeak (ez ofiziala)Txantiloi:EfnTxantiloi:Efn	Bonbardaketa goiztiarraren amaiera. Mineral ezagunik zaharrena, 4.400 Ma dituen zirkoi bat. Asteroideek eta kometek ura ekartzen dute Lurrera.				style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| 4533
style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"|Kriptikoa (ez ofiziala)Txantiloi:EfnTxantiloi:Efn	Ilargiaren sorrera (4.553-4.527 Ma), litekeenez inpaktu erraldoi baten ondorioz garai honen amaieran. Lurraren sorrera, (4.570-4.567,17 Ma), Bonbardaketa goiztiarraren hasiera. Eguzkiaren sorrera (4.680-4.630 Ma).				style="background:Txantiloi:Garaiaren kolorea"| Txantiloi:Garai hasiera

Proposatutako Kanbriaurrearen eskala

ICSaren 2012ko liburuan Kanbriaurrea nabarmen berrikusteko proposamen bat jasotzen da, onartutako eskala kronoestratigrafikoaren ondoan. Proposamen horretan Oxigenazio Handia bezalako gertakari garrantzitsuak jasotzen dira, beste batzuen artean, aurreko nomenklatura kronoestratigrafikoa mantentzen den bitartean denbora tarte berdinerako.

Eskalan:

<timeline> ImageSize = width:800 height:120 PlotArea = left:65 right:15 bottom:20 top:5 AlignBars = justify

Colors =

 id:precambrian value:rgb(0.968,0.262,0.439)
 id:proterozoic value:rgb(0.968,0.207,0.388)
 id:neoproterozoic value:rgb(0.996,0.701,0.258)
 id:ediacaran value:rgb(0.996,0.85,0.415)
 id:cryogenian value:rgb(0.996,0.8,0.36)
 id:tonian value:rgb(0.996,0.75,0.305)
 id:mesoproterozoic value:rgb(0.996,0.705,0.384)
 id:rodinian value:rgb(0.996,0.75,0.478)
 id:paleoproterozoic value:rgb(0.968,0.263,0.44)
 id:columbian value:rgb(0.968,0.459,0.655)
 id:eukaryian value:rgb(0.968,0.408,0.596)
 id:oxygenian value:rgb(0.968,0.357,0.537)
 id:archean value:rgb(0.996,0.157,0.498)
 id:neoarchean value:rgb(0.976,0.608,0.757)
 id:siderian value:rgb(0.976,0.7,0.85)
 id:methanian value:rgb(0.976,0.65,0.8)
 id:mesoarchean value:rgb(0.968,0.408,0.662)
 id:pongolan value:rgb(0.968,0.5,0.75)
 id:vaalbaran value:rgb(0.968,0.45,0.7)
 id:paleoarchean value:rgb(0.96,0.266,0.624)
 id:isuan value:rgb(0.96,0.35,0.65)
 id:acastan value:rgb(0.96,0.3,0.6)
 id:hadean value:rgb(0.717,0,0.494)
 id:zirconian value:rgb(0.902,0.114,0.549)
 id:chaotian value:rgb(0.8,0.05,0.5)
 id:black value:black
 id:white value:white

Period = from:-4600 till:-541 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:500 start:-4500 ScaleMinor = unit:year increment:100 start:-4500

Define $markred = text:"*" textcolor:red shift:(0,3) fontsize:10

PlotData=

 align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) width:25 shift:(0,-5)

 bar:supereon

 from: start till: -541 text:Kanbriaurre color:precambrian

 bar:eon

 from: -2420 till: -541  text:Proterozoiko color:proterozoic   
 from: -4031 till: -2420 text:Arkear     color:archean   
 from: start till: -4031 text:Hadear      color:hadean

 bar:era

 from: -850 till: -541  text:Neoproterozoiko color:neoproterozoic   
 from: -1780 till: -850 text:Mesoproterozoiko color:mesoproterozoic  
 from: -2420 till: -1780 text:Paleoproterozoiko color:paleoproterozoic
 from: -2780 till: -2420 text:Neoarkear color:neoarchean       
 from: -3490 till: -2780 text:Mesoarkear color:mesoarchean      
 from: -4031 till: -3490 text:Paleoarkear color:paleoarchean     
 from: -4404 till: -4031 text:Zirkoniar color:zirconian
 from: start till: -4404 text:Kaotiar color:chaotian

 bar:period

 fontsize:6

 from: -630  till: -541  text:Ed. color:ediacaran
 from: -850  till: -630  text:Kriogeniar color:cryogenian
 from: -1780 till: -850  text:Rodiniar color:rodinian
 from: -2060 till: -1780 text:Columbiar color:columbian
 from: -2250 till: -2060 text:Eukariar color:eukaryian
 from: -2420 till: -2250 text:Oxigeniar color:oxygenian
 from: -2630 till: -2420 text:Sideriar color:siderian
 from: -2780 till: -2630 text:Methaniar color:methanian
 from: -3020 till: -2780 text:Pongolar color:pongolan
 from: -3490 till: -3020 text:Vaalbarar color:vaalbaran
 from: -3810 till: -3490 text:Isuar color:isuan
 from: -4031 till: -3810 text:Acastar color:acastan
 from: start till: -4031 color:white

</timeline>

Konparatu gaur egungoarekin (ez dago eskalan):

<timeline> ImageSize = width:1100 height:120 PlotArea = left:65 right:15 bottom:20 top:5 AlignBars = justify

Colors =

 id:precambrian value:rgb(0.968,0.262,0.439)
 id:proterozoic value:rgb(0.968,0.207,0.388)
 id:neoproterozoic value:rgb(0.996,0.701,0.258)
 id:ediacaran value:rgb(0.996,0.85,0.415)
 id:cryogenian value:rgb(0.996,0.8,0.36)
 id:tonian value:rgb(0.996,0.75,0.305)
 id:mesoproterozoic value:rgb(0.996,0.705,0.384)
 id:stenian value:rgb(0.996,0.85,0.604)
 id:ectasian value:rgb(0.996,0.8,0.541)
 id:calymmian value:rgb(0.996,0.75,0.478)
 id:paleoproterozoic value:rgb(0.968,0.263,0.44)
 id:statherian value:rgb(0.968,0.459,0.655)
 id:orosirian value:rgb(0.968,0.408,0.596)
 id:rhyacian value:rgb(0.968,0.357,0.537)
 id:siderian value:rgb(0.968,0.306,0.478)
 id:archean value:rgb(0.996,0.157,0.498)
 id:neoarchean value:rgb(0.976,0.608,0.757)
 id:mesoarchean value:rgb(0.968,0.408,0.662)
 id:paleoarchean value:rgb(0.96,0.266,0.624)
 id:eoarchean value:rgb(0.902,0.114,0.549)
 id:hadean value:rgb(0.717,0,0.494)
 id:black value:black
 id:white value:white

Period = from:-4600 till:-541 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:500 start:-4500 ScaleMinor = unit:year increment:100 start:-4500

Define $markred = text:"*" textcolor:red shift:(0,3) fontsize:10

PlotData=

 align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) width:25 shift:(0,-5)

 bar:supereon

 from: start till: -541 text:Kanbriaurre color:precambrian

 bar:eon

 from: -2500 till: -541  text:Proterozoiko color:proterozoic   
 from: -4031 till: -2500 text:Arkear     color:archean   
 from: start till: -4031 text:Hadear      color:hadean

 bar:era

 from: -1000 till: -541  text:Neoproterozoiko color:neoproterozoic   
 from: -1600 till: -1000 text:Mesoproterozoiko color:mesoproterozoic  
 from: -2500 till: -1600 text:Paleoproterozoiko color:paleoproterozoic
 from: -2800 till: -2500 text:Neoarkear color:neoarchean       
 from: -3200 till: -2800 text:Mesoarkear color:mesoarchean      
 from: -3600 till: -3200 text:Paleoarkear color:paleoarchean     
 from: -4031 till: -3600 text:Eoarkear color:eoarchean
 from: start till: -4031 color:white

 bar:period

 fontsize:6
 from: -635  till: -541  text:Ed. color:ediacaran
 from: -720  till: -635  text:Cr. color:cryogenian
 from: -1000 till: -720  text:Toniar color:tonian
 from: -1200 till: -1000 text:Steniar color:stenian
 from: -1400 till: -1200 text:Ectasiar color:ectasian
 from: -1600 till: -1400 text:Calymmiar color:calymmian
 from: -1800 till: -1600 text:Statheriar color:statherian
 from: -2050 till: -1800 text:Orosiriar color:orosirian
 from: -2300 till: -2050 text:Rhyaciar color:rhyacian
 from: -2500 till: -2300 text:Sideriar color:siderian
 from: start till: -2500 color:white

</timeline>

Ikus, gainera

• Estratigrafia
• Geologia
• Lurraren historia egun bakar batean